IX асрдан бошлаб XIII асргача Мовароуннаҳр фиқҳ илми тараққиётининг энг муҳим марказларидан бирига айланиб, унинг худудида минглаб фақихлар ижод этганлар. Мовароуннаҳрлик ҳуқуқшунос олимлар ҳанафий мазҳабининг ривожи ва тарқалишини ўз олдиларига мақсад қилиб қўйиб, айримлари бу соҳада янги фанга асос солганлар.

 Ўрта Осиёлик фақиҳлар орасида юртдошимиз шайхул-ислом Бурҳониддин Марғиноний ўзига хос ўрин тутади. У ҳанафий мазҳабининг буюк вакили сифатида ушбу мазҳабни тарқатиш ва ривожлантириш учун ўзига хос ҳуқуқшунослик йўналишини ишлаб чиқди.

Буюк ватандошимиз Бурҳониддин Марғинонийнингноми бутун ислом дунёсида самимий меҳр-муҳаббат, катта ҳурмат-эътибор билан тилга олинади. Шарқнинг турли бурчакларида Бурҳониддин Марғинонийномини эшитмаган бирор кимса, унинг номи етмаган бирор жой бўлмаса керак.

Мусулмон дунёсини барча мадраса ва дорулфунунларида Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асари асосий дарслик, қўлланма, дастурул амал ҳисобланади. Давлат ва дин пешволари, жамият арбоблари, олиму уламолар Бурҳониддин Марғинонийнингасаридан ҳар қадамда истифода қилиб, унга таяниб иш тутадилар.

Бурҳониддин Марғинонийнингқолдирган илмий меросидан бутун дунё халқлари баҳраманд бўлиши мумкин. Алломанинг асарлари турли тилларга таржима қилиниб нашр этилмоқда. Дунё мамлакатларининг деярли барча кутубхоналарида ўқувчилар эътиборига ҳавола қилинган. Дунёнинг кўплаб кутубхоналарининг интернет сайтлари мавжуд бўлиб, улардан исталган тилдаги Бурҳониддин Марғинонийнингасарларини, айниқса, “Ҳидоя” асарини топиб ўрганиш мумкин. Ўзбекистонда ҳам алломанинг “Ҳидоя” асари ўзбек тилига таржима қилиниб халқ оммасига етказилмоқда.

Бурҳониддин Марғинонийнингқўлёзма асарлари ҳозирги вақтда дунё мамлакатларининг кутубхона фондларида сақланмоқда. Уларни кўриб ўрганиш учун ҳар бир одамнинг имконияти бор. Асарларнинг кўпчилигини электрон вариантлари мавжуд.

Ҳозирги кунда дунё кутубхоналарида сақланаётган Бурҳониддин Марғинонийнинг“Ҳидоя” асари қўлёзмаларининг бир нечтасини санаб ўтамиз:

Саудия Арабистонининг Макка шаҳридаги “Мактабату-л-Ҳарами-л-Маккий” кутубхонасида 201, 111, 354, 354, 77, 395,  “Марказу-л-Баҳси-л-Алами ва Иҳяу-т-туроси-л-ислом” кутубхонасида 440, “Маккату-л-Мукаррама” кутубхонасида 32, Тоиф шаҳридаги “Абдуллоҳ ибн Аббос” кутубхонасида 197/4, Жидда шаҳридаги “Марказий” кутубхонада 697, Макка шаҳридаги “Марказий” кутубхонада 4844, 1248, 1287, 1240 , Риёз шаҳридаги “Марказ ал-Файсал лил-буҳус ва ад-диросат ал-исломия ” кутуб хонасида 6336, Мадина шаҳридаги “Маҳмудия” кутубхонасида 1194, 1195, 1196, 1273, 1274, 1275,1276,1277, Саъуд қироллик университети кутубхонасида 217.4 рақамларда.

Суриянинг Ҳалаб шаҳридаги “Мактабату-л-авқоф” кутубхонасида 3516/2093, 620/2818, Дамашқ шаҳридаги “Ал-асумия” кутубхонасида 15-17/33[2], “Аз-зоҳирийя” кутубхонасида 11 дона.

Ирландиянинг Дублин шаҳридаги “Тастарбайди” кутубхонасида 3633/3, 4213/5, 4276, 4860/6,  рақамларда.

Германиянинг Берлин шаҳридаги “Давлат” кутубхонасида 4488, 4489, Мюнхен шаҳридаги “Мюнхен” кутубхонасида 268, 273 рақамларда.

Қувайтдаги “Дару-л-ватаний” кутубхонасида 126,  18003-1921, 4860, “Куллияту-л-адаб ва-л-махтутот” кутубхонасида 1233, 430 рақамларда.

Голландиянинг Лейдин шаҳридаги “Лейдин академия”  кутубхонасида 1800 рақамда.

Франциянинг Париж шаҳридаги “Ватан” кутубхонасида 842, 844 рақамларда.

Англиянинг Лондон шаҳридаги “Британия” кутубхонасида 85-86, 196-198, 211-217, Кембриж шаҳридаги “Кембриж” кутубхонасида 1216-1218  рақамларда.

АҚШнинг Барнстон шаҳридаги “Барнстон” кутубхонасида 1698-1700 , 236-238  рақамларда.

Италиянинг Болония шаҳридаги “Болония университити” кутубхонасида 160,  “Ватикан” кутубхонасида 1634, 1700/2 рақамларда.

Россиянинг Санкт-Петербург шаҳридаги “ Халқ” кутубхонасида 945, 1091-1094  рақамларда.

Жазоирдаги  “Жазоир миллий” кутубхонасида 985-986 рақамларда.

Тунисдаги Зайтуния уневерстетининг “Абдулия” кутубхонасида 267/4, 2444-2448, “Дару-л-кутуби-л-ватанийя” кутубхонасида 119 рақамларда.

Туркиянинг Истанбул шаҳридаги “Сулаймония” кутубхонасида 633-644,  “Қилич Али” кутубхонасида 633-644, “Салим оға” кутубхонасида 410-413 рақамларда.

Мисрнинг Қоҳира шаҳридаги “Худайвия” кутубхонасида 149/3, “Дару-л-кутуби-л-Мисрия”  кутубхонасида 471/1, “Азҳарийя” кутубхонасида 17 дона.

Покистоннинг Пешовар шаҳридаги “Пешовар” кутубхонасида 499, 500-504  рақамларда.

Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳридаги “Асифийя” кутубхонасида 1074/2, 27, 274, Рампур шаҳридаги “Рампур”кутубхонасида 258/1, 259, Батна шаҳридаги “Худобахш” кутубхонасида 109/1, 1100-1104  рақамларда сақланмоқда.

Бирлашган Араб Амирликларининг Абу Даби шаҳридаги “Дару-л-кутуби-л-ватанийя” кутубхонасида 5/ 328/24 рақамларда.

Қатарнинг Доха шаҳридаги “Дар ал-кутуб Қатария” кутубхонасида 946, 947, 948, 949 рақамларда.

Швециянинг Уппсала шаҳридаги “Уппсала” кутубхонасида 174-175 рақамларда сақланмоқда.

Бурҳониддин Марғинонийнингҳаёт йўли, қолдирган бой илмий мероси бизнинг келажак авлод ёшларимиз учун катта ҳаёт мактаби вазифасини ўтайди. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек: Марғинонийнинг ўлмас мероси , хусусан, эллик етти бобдан иборат “Ҳидоя” (“Тўғри йўл”) деб номланган асари, мана саккиз асрдирки, мусулмон мамлакатларда энг нуфузли ва мукаммал ҳуқуқий манба сифатида эътироф этиб келинаётганлиги албатта бежиз эмас. 

Марғинонийга катта шуҳрат ва обрў келтирган бу асар ёзилганидан буён барча мусулмонлар учун дастурул амал бўлиб келмоқда. Бунга асосий сабаб асарда ақлий далиллар билан исботланган ҳуқуқий асослар ҳар тарафлама ва чуқур мазмунли ҳолда баён этилганлигидир.

Бунинг асосий сабаби – фақиҳнинг мазкур асарида мусулмонлар дуч келадиган долзарб ҳаётий масалаларни, инсоннинг бурч ва масъулиятларига тааллуқли муаммоларни инсонпарварлик, адолатпарварлик, улкан бағрикенглик, шу жумладан, диний бағрикенглик, воқеий ҳаёт шароитларини ҳисобга олган ҳолда ҳал қилиб берганлигидир. Бунга “Ҳидоя”да мусулмонлар ижтимоий-маиший ва маънавий-аҳлоқий ҳаётида ўта муҳим ўрин эгаллаган закот ва солиқ ҳақида чиқарган ҳукмлари диққатга сазовор. Асарнинг бошқа мавзуларида ҳам ислом ҳуқуқларини одилона кўрсатмалар берилган.  

Бурҳониддин Марғиноний ва у зотнинг “Ҳидоя” асарининг бутун ислом оламида ва бугунги барча ислом ўқув даргоҳларида тутган ўрни беқиёсдир. Бурҳониддин Марғинонийни танишлик биз ватандошларда миллий ғурур ва фахрни уйғотади. Ўтмишда ўтган аждодларга мос ва муносиб яшаш биз авлодларни илм сари ҳаракат қилишга ундайди.

Дарҳақиқат, келажак авлодни баркамол қилиб тарбиялашда ота-боболаримизнинг ҳаёти ва илмий фаолиятини ўрганиб, уларнинг илмий меросини таҳлил қилишимиз бизнинг олдимизда турган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Чунки, бизга қолдирилган маънавий меросни қанчалик ўрганар эканмиз, илмни нозик ва очилмаган қирраларини кашф этишимизга замин туғилади.

Саудия АрабистонидагиСаъуд қироллик университети кутубхонасида сақланаётгагн 334 қўлёзма асаридан лавҳа.

Ихтиёр Қушшақов

тадқиқотчи