muslim.uz

muslim.uz

Фаластин диний тараққиёт вазири Юсуф Адаиснинг хабар беришича, Исроилнинг Хеврон шаҳридаги  Иброҳим  масжидида  жума куни азон чақириш тақиқланди. Адаис бу ҳаракатни “ибодатни қўрқоқларча тақиқлаш”  деб айтди. “Исроилнинг масжидга қарши яна куч ишлатиши аниқ, Исроил ҳукумати мусулмонларга муқаддас ҳисобланган жойларни назорат қилиш ҳаракатида”, деб таъкидлади вазир.

Иброҳим алайҳиссалом қабри устида қурилган масжидни Исроил ҳукумати иккига ажратди: 45 фоизи мусулмонларга, 55 фоизи яҳудийларга. Фаластин жамияти азоннинг тақиқланиши ва масжиднинг бўлинишидан норози. Чунки масжид мусулмонларнинг ибодатхонаси ҳисобланади демоқда улар.

Робия ЖЎРАҚУЛОВА тайёрлади.

Луқмони Ҳаким номи муаззам Шарқда қанчалик машҳур бўлса, масалчи Эзопнинг шуҳрати ҳам Кўҳна Қитъада ундан кам эмас. Қуръони каримда Луқмони Ҳаким ҳақида унинг номи билан аталган алоҳида сура нозил бўлган. (31-Луқмон сураси). Аммо унинг пайғамбар ёки донишманд экани очиқ ифода этилмаган бўлса-да, комил мусулмон сифатида тасвирланган. Муқаддас Китобимизда Аллоҳ таоло унга нарсалар ва воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятига бехато етиш ва энг тўғри ҳукм чиқара олиш неъматини, яъни ҳикматни ато этгани айтилган. Шунинг учун ҳам унинг исми шарифи Луқмон ал-Ҳаким (“ҳикма” – “донишманд”) деб аталган.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумонинг таъкидлашича, Луқмони Ҳаким ҳабаший қул бўлган. Отасининг оти Боуро. У Озар (Торах) авлодидан бўлиб, Айюб алайҳиссаломнинг синглиси ёки холасининг ўғлидир. Луқмони Ҳаким Довуд алайҳиссалом замонигача яшаган ва у зотдан илму ҳикмат ўрганган.

Тарихий манбаларда Айюб алайҳиссалом милоддан олдинги XVI асрда туғилиб, 254 йил яшаган, мил.авв. XV юзйиллик атрофида вафот этган, дейилади. Шу ҳисобда милоддан олдинги XVI аср бошларида таваллуд топган бўлса, XIV асрга яқинроқ вақтларда қазо қилган бўлса керак-да. У зотнинг Лут алайҳиссаломнинг қизига уйлангани ва Дамашқ атрофида яшайдиган аҳолига пайғамбар қилиб юборилгани, вафодор аёлининг оти Раҳима бўлгани айтилади.

Сурия, Фаластин, Миср ва Марказий Осиёда Айюб алайҳиссалом номи билан боғлиқ топонимлар бор.

Луқмони Ҳакимнинг отаси Айюб алайҳиссаломнинг синглиси ёки холасининг ўғли эканидан келиб чиқилса, уни Дамашқ атрофида, милоддан аввалги XVI асрларда туғилган деб тахмин қилиш мумкин бўлади. Шу тахмин бошқаларидан кўра ҳақиқатга яқинроқ келади.

Довуд алайҳиссалом барпо этган давлатнинг Фаластин, Сурия ва Арабистон яриморолининг бир қисмига қадар чўзилгани ҳам бу фикрни тасдиқлайди.

Бироқ Довуд алайҳиссаломнинг милоддан аввалги XI аср атрофида яшагани Луқмони Ҳакимнинг умрини қарийб 500 йилга қисқартириб юборади. Лекин Луқмони Ҳакимга еттита бургутнинг умри берилганидан мўлжал олинса, энг узоқ умр кўрган бургут 80 йил яшайди. 7 ни 80 га кўпайтирсак, 560 бўлади. Шу ҳисоб унинг ёшига тўғри келади. Аммо минг йилга етмайди.

У зот қул бўлган ва кейинчалик ўткир донишмандлиги туфайли озод қилинган, Яна бир тахминга кўра, тикувчи ва дурадгор бўлган, бошқа бирида эса Довуд алайҳиссаломнинг шогирди бўлган ва Довуд алайҳиссалом уни қозилликка тайин қилган деб айтилади.

Арабларнинг кўплаб урф-одатлари Луқмони Ҳаким таъсирида шакллангани айтилади. Унинг даъватлари ислом дини арконларига амал қилиш мавзуида бўлган: ибодатни ўз вақтида қилиш ва бошқа маънавий-ахлоқий нормалар.

Ривоят қилишларича, Луқмони Ҳаким од қавмидан бўлган. Қаттиқ қурғоқчилик бўлган йили қавми билан бирга Маккага Аллоҳ таолодан ёмғир сўраш учун боради. У ўшанда сув сўрашнинг ўрнига ўзига узоқ умр сўрайди. Парвардигор унга етти бургутнинг умрини ато қилади. бургутлардан бири туғилган заҳоти иккинчиси туғилади. Шу тариқа Луқмон узоқ умр кўради ва Мариб тўғонини қуради. Унинг қандай қилиб донишманд бўлиб қолгани масаласида бундай дейилади: чошгоҳ вақти мизғиб қолганида уни қандайдир овоз уйғотиб унга кишилик жамиятида адолат ўрнатиш ва халифа бўлишни тайинлайди. Луқмони Ҳаким изн сўраб подшоҳ бўлишдан кўра қул бўлишни афзал билишини айтади. Унинг бу танлови Аллоҳ таолога хуш келади. Луқмонни яна уйқу босади ва уйқулик чоғида Аллоҳ таоло унинг қалбига донишмандлик неъматини жойлаб қўяди. Ундан кейин орадан кўп вақтлар ўтиб Довуд алайҳиссаломга айни таклиф тушди. Пайғамбар ҳеч ўйлаб ўтирмасдан таклифга рози бўлди.

Луқмони Ҳакимнинг мислсиз донишмандлиги ҳақидаги кўплаб фактлар сақланиб қолган. Улардан иккитаси жуда ҳам машҳур. Луқмон ўзига ўхшаган иккита қул билан боғдан мева териб келишга боради. Қайтаётганда шериклари мевани еб қўйишади ва хўжайинига Луқмон еб қўйди деб айтади. Луқмон хўжайинига учаласига ҳам қайт қиладиган ҳолга келгунча  қайноқ сув ичиришни сўрайди. Хўжайини унинг айтганидек қилиб, учовини қайноқ сувга бўктиради. Учаласи ҳам қайт қилиб юборганидан кейин мевани кимлар егани фош бўлади.

Луқмонга бир қўй сўйиб унинг энг яхши икки бўлагини пишириб келишни айтишади. Донишманд қўйнинг тили ва юрагини пишириб олиб боради.  Бошқа сафар унга қўй сўйиб энг ёмон иккита аъзосини пишириб келишни айтишади. Луқмон яна тил ва юракни пишириб келади. Ундан “Бу иккисини ўтган сафар энг яхши аъзолар деб айтган эдинг, энди улар ёмон бўлиб қолдими? деб сўрашганида у: “Улардан яхши нарса йўқ, аммо улар бузилган бўлса улардан ёмон нарса ҳам бўлмайди”, деб жавоб беради.  Бир сафар ундан маъруза қилганида тингловчилардан бири оддий чўпон бўлган одам бу ютуққа қандай эришдингиз деб сўраганида у бу ишда унга ортиқча нарсалардан воз кечиш, одамларнинг ишончини оқлаш ва ҳақиқатга эришишга интилиш ёрдамчиси бўлганини айтган.

Қизиғи, Луқмони Ҳакимни ўрта асрларда Эзоп деб аташган ва унинг машҳур масалларини сўзлаб юришган. 

Эзоп қачон яшаган?

Эзоп фригиялик қул бўлган. Унинг ижодининг энг гуллаган дамлари милоддан аввалги 600 йилларга тўғри келади. Тарихий манбаларга кўра, Эзоп 400 га яқин масал битган.

Эзопнинг номи биринчи марта Геродотнинг (V аср) “Тарих” асарида гетералар ҳақида сўз юритаётганда тилга олиб ўтилган. Геродот Эзоп ҳақида йўл-йўлакай  ёзиб ўтган бўлса-да, уни машҳур тарихий шахс сифатида тасвирлайди ва қуйидаги тўртта сифатини келтиради:

  1. Эзоп масалчи эди.
  2. У Самос оролида яшаган ва Иадмон деган одамнинг қули бўлган.
  3. Эзоп тахминан милоддан аввалги 560 йилларгача яшаган.
  4. У қандайдир сабабга кўра Дельфада ўлдирилган.

Энди Луқмони Ҳаким билан Эзопнинг ўхшаш жиҳатларига эътибор қилайлик.

Луқмони Ҳакимга  қараганда, Эзопнинг туғилган йили ва макони аниқроқ ёзилгандек бўлса-да, айрим тарихчилар Эзопнинг тарихий шахс эканига шубҳаланиб қарайди;

иккаласи ҳам қул бўлган;

Луқмони ҳакимга донишмандлик ухлаётган чоғида илҳом билан берилган бўлса, Эзоп ҳам айнан чошгоҳ вақтида соялаб ўтирганда бир фаришта ғариб йўловчи қиёфасида келиб ундан егулик сўрайди. Эзоп унга бир парча қотган нонини тутади. Унинг сахийлигини кўрган фаришта Аллоҳ таолога “Унга забон ато эт!” деб дуо қилади. Чунки Эзоп соқов бўлган. Ана шу дуонинг шарофати ила унинг тилининг тугуни ечилиб кетган;

хўжайинига олиб келинган мевани еб қўйишгани ва ҳақиқий гуноҳкорларни қайт қилиш орқали ўша ернинг ўзида аниқлаш воқеаси иккисида ҳам юз берган;

Луқмони Ҳаким хўжайинига қўйнинг, Эзоп эса чўчқанинг тили ва юрагини пишириб келган.

Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

وَلَقَدْ آَتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ

«Биз Луқмонга ҳикмат ато этдик (ва унга дедик): «Аллоҳга шукр қилгин! Кимки шукр қилса, фақат ўзи учун шукр қилур. Кимки ношукурлик қилса, бас, албатта, Аллоҳ беҳожат ва ҳамд эгасидир» (Луқмон сураси, 13-оят).

Ояти каримадан Луқмон деган банданинг Аллоҳ таоло ато этган ҳикмат туфайли ҳакимлик мартабасига етгани аён бўлади. “Ҳаким” деб, сўзи ва ишида ўта аниқлик бўлган кишига айтилса-да, олиму уламонинг энг забардастлари ичидан ҳам бу мартабага етишганлари жуда кам бўлган. Шайх Саъдий  машҳур “Гулистон”ида ёзадики, маъноси бундай: “Бир ҳаким беморларни даволар эди. Бир куни қабулига бир кўр одам келди. Ҳаким уни кўргани заҳоти ҳол аҳлидан эканини фаҳмлади ва: “Сизнинг кўзингизни-ку бир амаллаб очармиз-у, аммо қалб кўзингизни оча олармиканмиз”, деди. Кўр киши унга: “Ундай бўлса сизни ҳаким эмас, табиб деб айтиш керак экан-да”, деди”.

Қайси манбада учратган бўлсалар, билмадим, профессор Абдуқодир Ҳайитметов домла (Аллоҳ раҳматига олган бўлсин!) бир суҳбатда “Навоий ҳазратлари ҳам ўзини “ҳаким” деб аташларини орзу қилган экан”, деган эди.

Ҳосили калом, Луқмони Ҳаким Аллоҳ таолонинг лутфу инояти ила шундай улуғ мартабага эришган ва ушбу ном билан шуҳрат қозонган.

Энди у зотнинг фарзандига қилган насиҳатига эътибор қилинг.

وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ

«Эсланг, Луқмон ўғлига насиҳат қилиб, деган эди: «Эй ўғилчам! Аллоҳга ширк келтирмагин! Чунки ширк улкан зулмдир» (Луқмон сураси, 13-оят).

 يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ  يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ  وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ  وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ

(Луқмон яна деди): «Эй ўғилчам! Шубҳа йўқки, агар хантал (ўсимлигининг) уруғидек (яхши ёки ёмон амал қилинадиган) бўлса, бас, у (амал) бирор харсанг тош ичида ё осмонларда ёки ер остида бўлса, ўшани ҳам Аллоҳ келтирур. Зеро, Аллоҳ лутфли ва огоҳ зотдир. Эй ўғилчам! Намозни баркамол адо эт, яхшиликка буюр ва ёмонликдан қайтар ҳамда ўзингга етган (балолар)га сабр қил! Албатта, мана шу пухта ишлардандир. Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин ва ерда керилиб юрмагин! Чунки, Аллоҳ барча кибрли, мақтанчоқ кимсаларни суймас. (Юрганингда) ўртаҳол юргин ва овозингни паст қилгин! Чунки овозларнинг энг ёқимсизи эшаклар овозидир» (Луқмон сураси, 16–19-оятлар).

Тафсир китобларида эса у зотнинг ўғлига қилган жуда кўп насиҳатлари келтирилган. Улардан баъзиларини келтириб ўтиш билан кифояланамизки, чунки айнан шу насиҳатларни Эзоп ҳам қайтарган.

Луқмони Ҳаким айтади: “Эй фарзандим, улуғ ва қудратли Яратувчи – Аллоҳни тани; ота-онани ғанимат бил; устозни отангдек азиз бил; ҳамма ишда ўртача йўл тут;  оз ейиш ва оз гапиришни одат қил. 

Эзопнинг насиҳатлари:

Энг аввало Тангрини муносиб тарзда улуғла. Кейин эса подшоҳни иззат қил. Чунки подшоҳ ва Тангри ҳукми тенгдир. Устозингни ота-онанг қаторида ҳурматла. Ота-онани сенга табиат ато этган бўлса, устозинг сени ўз ихтиёри ила севади. Шунинг учун ундан икки карра миннатдор бўлмоғинг жоиз.

* * *

Эртанги ишлар учун саломатлигинг яроқли ва куч-қувватинг етарли бўлишини истасанг, кундалик таоминг сифатли ва етарли бўлсин.

* * *

Бевақт ўлим топмаслигинг учун шоҳ саройида эшитганларингнинг ҳаммаси ичингда ўлсин.

* * *

Ёшинг ўтиб қолганда илм олишдан уялма. Зеро, ҳечдан кўра кеч илм олмоқлик афзалдир.

* * *

Пулинг кўп бўлса қувонма, кам бўлса куйинма.

 

Эзопнинг масаллари:

Бир ҳукмдор Эзопдан сўради:

«Не сабабдан донишмандлар бойларнинг ҳузурига келадилар-у, бойлар донишмандларнинг ҳузурига бормайди?»

Эзоп шундай жавоб берди: «Бунинг боиси шундаки, донишмандлар ўзларига нима кераклигини яхши биладилар. Давлатмандлар эса билмайди. Агар билганда мол-дунё ғамида яшамасдан, донишмандлик пайида бўлардилар».

 ***** 

Бир қария ўрмонда ўтин кесиб, уни уйи томон судрай бошлади. Йўл жуда олис эди. Қария ҳолдан тойиб, ўтинни ташлади-да, Яратгандан ўзига ўлим тилаб ёлворди. Шунда Азроил алайҳиссалом ҳозир бўлди ва қариядан нима учун йўқлаганини сўради. Қария Азроил алайҳиссаломга шундай жавоб берди: «Ўтинимни кўтаришиб юборинг, шунга сизни чақирган эдим».

Қиссадан ҳисса шуки, инсон қанчалар бахтсиз бўлмасин, ҳаёт барибир ширин.

 

Ана шу кузатувларимизга асосланиб шундай хулосага келиш мумкин. Биринчиси, фригиялик Эзопни Геродот кўрмаган. У фақат эшитганларини ёзган. Эзоп ҳақиқатан, донишманд одам бўлган бўлиши мумкин. Лекин халқ унинг донишмандлигига Луқмони Ҳакимнинг донишмандлигини қориштириб юборган бўлиши эҳтимоли бор. Иккинчиси эса Эзоп Луқмони Ҳакимнинг Оврўпа халқ оғзаки ижодида тараннум этилган тимсоли ва йиллар ўтгани сайин халқнинг хотирасига шахс сифатида ўрнашиб борган. Эзоп масалларининг ҳам аксари халқ оғзаки ижоди маҳсули бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

Дамин ЖУМАҚУЛ,

ЎМИ Матбуот хизмати

 

                                              

 

Понедельник, 09 Апрель 2018 00:00

Мулоқот ва муомала маданияти

Инсонларнинг сурат ва шакллари гўзал қилиб яратилган. Бу ҳикмат уларнинг муомаласи ҳам гўзал бўлишини тақозо қилади. Инсон сурат ва сийратини, ички дунёсини чиройли қилгани сайин комиллик даражасига яқинлашаверади. Шунинг учун фарзандлар муомалада мулойимлик ва кечиримлиликни шиор қилиб олишлари лозим. Эътибор қанча кучли бўлса, ана шу миқдорча ота-она ҳузурида имкониятга эга бўладилар. Одатда киши обрў-эътиборини тил орқали топади. Доно халқимизнинг бу тўғрида “Тилга эътибор, элга эътибор”. “Буғдой нонинг бўлмасин, буғдой сўзинг бўлсин”. “Аччиқ тил заҳари илон, чучук тилга жон қурбон”. “Беморга ширин сўз керак, ақлсизга кўз”. “Гапнинг қисқаси яхши, қисқасидан ҳиссаси яхши” каби ҳикматлари бежиз эмас. Зеро, инсоннинг маънавий даражасини кўрсатадиган ҳаёт тарзини енгиллаштирадиган, иш юритишда фойдага асос бўладиган, соғлик-саломатлигини барқарорлаштирадиган асосий омилдир.

Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз Муҳаммад (солаллоҳу алайҳи васаллам)даги мулойимлик фазилатлари ва унинг чиройли оқибатларини инсонларга намуна қилиш мақсадида ояти карима туширган: “Аллоҳнинг раҳмати сабабли (Сиз, эй Муҳаммад,) уларга (саҳобаларга) мулойимлик қилдингиз. Агар дағал ва тошбағир бўлганингизда, албатта, (улар) атрофингиздан тарқалиб кетган бўлур эдилар. Бас уларни афв этинг, (гуноҳлари учун) кечирим сўранг ва улар билан кенгашиб иш қилинг! (Бирор ишга) азму қарор қилсангиз, Аллоҳга таваккул қилинг, зеро, Аллоҳ таваккул қилувчиларни севар” (Оли Имрон, 159).

Тилга эътиборли бўлиш, мулоҳаза ва мушоҳада билан фикр юритиш, боз устига самимий муомалада бўлиш инсон учун фақат яхшилик келтиради. Фарзандларининг муомала маданиятини яхши бўлишини истаган ота-оналарнинг ўзлари бу жиҳатда фарзандларга ибрат бўлишлари керак. Муомала оилада ҳаёт файзи, хонадон эгалари учун унинг чироғи каби дейишимиз мумкин. Бунда авваламбор ота-она бир-бирларининг камчилиги ёки нотўғри ҳаракатини кўрганда, фарзандлар олдида танқид қилиб, гап билан уялтирмасдан, оғир-босиқлик билан воқеа сабабини аниқлаштириш, самимий гап-сўзлар билан муаммони ҳал қилиш таҳсинга сазовордир. Турмуш ўртоғининг ташқи кўриниши, кийиниши, ҳаракатларини бошқаларга таққослаб, салбий жиҳатларини юзига солиш, таъна қилиш мутлақо тўғри келмайди. Айниқса, фарзандлар олдида танқид қилиш, камситиш юракда кетмас доғ бўлиб қолиши мумкин. Аксинча, фарзандларни олдида турмуш ўртоғига болаларнинг меҳрини келтирувчи вазиятга мувофиқ сўзлар билан мулоқот ва муомала қилиш ота-онанинг иззат-ҳурмат топишнинг муҳим босқичларидандир.

Ҳаётда турли вазиятларга дуч келамиз. Баъзи ота-оналар фарзандларини ўкситмаслик, намунали қилиш мақсадида кийинишда, овқатланишда, таълим олиш ва ишлашда улар учун барча шароитларни яратиб берадилар. Фарзанд бу имкониятларни нотўғри тушуниб, кибрли, манманлик кайфияти унинг ахлоқига салбий таъсир кўрсатади. Охир оқибат тўқликка шўхлик қилиб муомала ва мулоқотда қўпол, мулоҳазаси саёзлиги эвазига бир оғиз сўз билан ота-оналарнинг дилларини оғритади, ранжитади. Натижада  ўртадаги муомала маданияти издан чиқади, бошқаларнинг ундан кўнгли қолади. Тузатиш қийин бўлган муаммо ва қийинчиликлар пайдо бўлади. Фарзандлар ҳоҳ ўғил, ҳоҳ қиз бўлсин ўзларига оро берсалар-у, муомалани билмасалар, ҳеч қачон эл ҳурматига сазовор бўлмайдилар.

Агар назар соладиган бўлсак, муомала маданиятининг гўзаллиги билан муаммолар ечилади, қалбларга йўл топилади, орзулар рўёбга чиқади, ота-онани кўнглини олишга шароит яратилади. Шу ўринда халқимиз  “Ширин сўз билан илон инидан чиқади”, деб бежиз айтмаган. Ҳатто, чиройли муомала моддий маблағ билан қилинган яхшиликларни ҳам босиб ўтиши мумкин. Бу маънони таъкидлаб Абу Ҳурайра (розийаллоҳу анҳу) Пайғамбаримиздан (солаллоҳу алайҳи васаллам) келтирган ҳадиси шарифда: “Табассум билан айтилган чиройли сўз - садақадир”, дейилади. Бу билан одамларнинг ўзаро муомаласи қай даражада иззатланиши таъкидланмоқда. Гоҳида кичкина эътиборсизлик катта нохушликларга сабаб бўлади, муаммо устига муаммо туғилади. Бу келишмовчилик агар фарзанд билан ота-она орасида содир бўладиган бўлса Аллоҳ асрасин айрилиққа ҳам олиб боради. Оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муҳаббат, ҳурмат, ишонч камайиб, мунозаралар соат сайин зиёда бўлади. Аслида фарзанд ота-она олдида манманликни, нафсоний иллатларини енгиб, инсонпарварлик туйғуси билан яшасагина, уларнинг дуосига эришади. Бунга эришиш учун у ўз фикрини пухта ўйлагандан сўнг изҳор этиши, жамият ва оила аъзолари билан тез тил топишишга ҳаракат қилиши, меҳр-мурувватли бўлиши умрини хайрли, молу-дунёсини баракали бўлишига кафолат бўлади. 

 

Муҳаммадали Каттабоев,

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом билим юрти АРМ мудири 

Воскресенье, 08 Апрель 2018 00:00

Жаҳон Оро бегим

Жаҳон Оро бегим Заҳирид­дин Муҳаммад Бобурнинг чевараси Шоҳ Жаҳоннинг катта қизидир. У 1614 йили туғилган. Отаси Шоҳ Жаҳон тахтга ўтирганида (1628 йили) Жаҳон Оро бегим 14 ёшда бўлган. Онаси Мумтоз Маҳалдан ўн етти ёшида қолган Жаҳон Оро бегим шоҳ оиласини ўзи бошқарган. Отаси уни жуда яхши кўрарди. Харажатлари учун йилига каттагина нафақа белгилаган эди. Суюкли аёли Мумтоз Маҳал бегимдан қолган мулкни ҳам унга топширади.

Оқила малика ака-укалар ўртасидаги келишмовчилик­ларни, отаси билан укаси Аврангзеб орасидаги можароларни усталик билан ҳал қила оларди. Саройда обрў-эътибори кундан кун ортиб, онаси Мумтоз Маҳал бегимнинг мавқеини эгаллади. Салтанатни бошқаришда, ички ва ташқи сиёсат масалаларида отасига фойдали маслаҳатлар берди. У ҳам катта бобоси шоҳ Бобурга ўхшаб меъморлик ва ободончилик ишларига қизиқарди. Аградаги жоме масжид лойиҳасини ўзи ишлайди. Деҳли, Сурат, Амбола, Беҳал ва Панипат шаҳарларида кар­вонсаройлар қури­лиши­га бош бўла­ди. Лоҳурда эса катта боғ бунёд эттиради. Камбағал ва фақирлар учун уй-жойлар қурдиради. Шунингдек, Кашмирда “Пари Маҳал” (Парилар саройи) боғини барпо эттиради. Шаҳдхонободда Алимарлонхон ариғини қаздириб, нақшинкор ҳовуз барпо эттиради.

Ақл-идрокли малика адабиёт шайдоси бўлиб, ғазаллар ҳам машқ қилган. Манбаларда Жаҳон Оро бегим “Рисолаи соҳибия” (Дўстлик ҳақида рисола) асарининг муаллифи экани қайд этилади.

Аврангзеб Оламгир замонида салтанатда ҳар хил келишмовчиликлар юзага келади. Саройдаги бу можаролар ва дўстлар орасидаги низолар Жаҳон Оро бегимни қаттиқ изтиробга солади. Шу воқеалар сабаб малика салтанат ишларидан воз кечиб, хаста отасининг хизматини қилади. 1666 йили Шоҳ Жаҳон суюкли  қизи қўлида ҳаётдан кўз юмади.

Жаҳон Оро бегим шоҳ қизи бўлса-да, камтар ва ҳимматли эди. Олтмиш етти ёшида вафот этган малика (1681 йили) Деҳлидаги Зарзари Бахш қабристонига дафн қилинади.

 

Муқаддас МИРЗАЕВА

“Темурий маликалар”

китоби асосида тайёрлади.

ЎМИ Матбуот хизмати

Воскресенье, 08 Апрель 2018 00:00

“Ал-мабсут” – фиқҳ қомуси

Ислом тарихида “Ал-Мабсут” номли асарлар кўп ёзилган. Масалан, Абу Юсуф (вафоти ҳижрий 182 й.), Муҳаммад ибн Ҳасан (вафоти ҳижрий 189 й.)[1], Абу Лайс Самарқандий (вафоти ҳижрий 375 й.), Абу Шужоъ (вафоти беш юз йил олдин), Носириддин Самарқандий (вафоти ҳижрий 556 й.), Шамсулаимма Ҳалвоний (вафоти ҳижрий 448 й.), Хоҳарзода[2] (вафоти ҳижрий 483 й.), Абулйуср Паздавий (вафоти ҳижрий 493 й.), Фахрулислом Паздавий (вафоти ҳижрий 482 й.) каби олимларнинг ҳанафий мазҳабига оид шу номдаги асарлари бор. Шунингдек, шофиъий, моликий мазҳабидаги олимлар Абу Осим Ибодий (вафоти ҳижрий 485 й.), Абу Ҳафс Шофиъий (вафоти ҳижрий 243 й.), Абу Бакр Байҳақий (вафоти ҳижрий 458 й.), Ибн Арафа Тунисий ҳам (вафоти ҳижрий 803 й.) “Ал-Мабсут” битгани айтилади. Муҳаммад Самарқандийнинг қироат илмларига, Абу Абдуллоҳ Бухорийнинг ҳадисшуносликка, Абу Ало Розий ҳамда Носириддин Самарқандийнинг тилшуносликка доир “Ал-Мабсут”лари ҳам маълум[3]. Шундай бўлса-да, “Ал-Мабсут” дейилганида биринчи навбатда Мовароуннаҳрда яшаб, ижод этган (XI аср) забардаст фақиҳ Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад Сарахсийнинг шу номдаги асари назарда тутилган. Сарахсий кўп ўринларда “Соҳибул Мабсут” деб келтирилади[4].

Сарахсийнинг бу асарига машҳур олим Абу Фазл Муҳаммад ибн Аҳмад Марвазийнинг (вафоти ҳижрий 334 й.) “Кофий” китоби асос бўлган. Олим бундай ёзади: “Мен яшаган замонда илмлар толиби бир неча сабаблар билан фиқҳдан узоқлашишларига гувоҳ бўлдим. Шу боис “Мухтасар”га шарҳ ёзиб, ҳар бир масалани ёритишда керакли маънодан ортиқча нарсани қўшмасликни, ҳар бир бобда ишончли бўлган маълумотлар билан чекланишни мақсадга мувофиқ топдим”[5]. Демак, Сарахсий ушбу асарида ўзигача фиқҳ масалаларига мансуб китобларнинг асосий мазмунини жамлашга ҳаракат қилган ва Ислом ҳуқуқшунослигининг деярли барча соҳаларини қамраб олган.

Сарахсий ростгўйлиги, адолатпарварлиги сабабли душманларининг туҳматига учраб, зиндонбанд этилади. Аммо ҳеч бир тўсиқ унинг чуқур тафаккури ва ўткир зеҳнига панд беролмайди. Асарнинг кириш қисмида келтирилган маълумотларга кўра, муаллиф уни зиндонда ёзган. “Ал-Мабсут”ни ёзиш жараёнида Сарахсий ёдида қолган маълумотларга асослангани унинг хотираси жуда кучли бўлганидан далолат беради[6].

Олим ҳукмларни Қуръони карим, ҳадиси шариф, осор, қиёс ҳамда истеҳсон асосида далиллайди. Ихтилофли масалаларда машҳур уламоларнинг фикрларини солиштириб, таҳлил қилади. Жумладан, Абу Ҳанифа, Имом Молик, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан, Имом Шофиъий, Ҳасан ибн Зиёднинг турли фикрларини келтириб, уларнинг моҳиятини тушунтиришга ҳаракат қилади.

Бу асар кўп нусхаларда кўчирилган ва кенг тарқалган. ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида китобнинг бир неча қўлёзма нусхалари сақланади. Жумладан, 3183, 3114, 5957, 5880, 5981, 2706, 6762 рақамлари остида китобнинг турли қисмларига доир қўлёзмалар мавжуд. Уларнинг ичида 3114 рақам остида сақланаётган нусха асарнинг бешинчи боби бўлиб, 344 бетдан иборат. Қўлёзмада кўрсатилишича, у Ўзганда 1705 йили кўчирилган. Асарнинг яна бир нусхаси Қоҳирадаги араб қўлёзмалари институтида 152 рақами остида сақланади. Маккадаги Ҳарам кутубхонасида ҳам 154 рақами билан сақланаётган бир нусхаси бор.

Сарахсийнинг “Ал-Мабсут” китоби фиқҳ бўйича энг муҳим китоблардан саналиб, Ислом ҳуқуқшунослигига хос кўплаб масалалар ва уларнинг ечимлари юзасидан баҳс юритади. Барча мусулмон мамлакатларида кенг қўлланилган ушбу асар ҳанафий мазҳабимизнинг энг қимматли манбаларидан биридир.

 

Абдумалик ТЎЙЧИБОЕВ,

Тошкент Ислом университети тадқиқотчиси

 

 

[1] Муҳаммад ибн Ҳасандан турли йўллар билан Мабсут ривоят қилинган ва уларнинг энг машҳури Абу Сулаймон Жузжонийникидир. Муаълумотларга кўра, Муҳаммад ибн Ҳасаннинг Мабсутига имом Шофиъий ҳам катта баҳо бериб, уни ёд олган.

 

[2] Унинг иккита Мабсут ёзгани ва уларнинг бири 15 жилддан иборат бўлгани айтилади.

 

[3] Ҳожи Халифа. “Кашфуз зунун ъан асомил кутуб вал фунун”. Иккинчи жуз. Байрут: “Иҳёъут туросил арабий”, 1581 – 1583-бетлар.

 

[4] Қори Али ибн Султон Муҳаммад. “Ал-асмор ал-жанийя фи асмоъил ҳанфийя”. Бетна: “Худобахш”, 2002. 268-б.

 

[5] Сарахсий Муҳаммад ибн Аҳмад. “Мабсут (طﻮﺴﺒﻤﻟا). Биринчи жуз. – Байрут, “Дор ал-маърифа”, 1989. 4-б.

 

[6] Судуний, Зайниддин Қосим ибн Қутлубғо. Таржимаи ҳоллар тожи (ﻢﺟاﺮﺘﻟا جﺎﺗ). – Байрут: Дор ул‑қалам, 1992. –  234 - б.

 

Top