IV.   Мадина ҳаётининг кейинги даври 

Биз Мадина ҳаётини кейинги даврини дин, эътиқод маъносида фақат Ислом динининг ҳукмронлик даври бўлган деб тушунсак янглишамиз. Чунки Ислом дини ва мусулмонлар, бошқалардан фарқли равишда шаҳар аҳолисини ғайридинлардан тозалаб аҳолини Ислом  динга ўтишга мажбурлаш,  қабул қилмаганларни эса шаҳардан бадарға қилиш каби амалиётларни истамас эди. Ҳатто Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этган пайтларида ҳам Мадинаи Мунавварада яҳудийлар мажуд бўлиб улар ибодатларини ҳам тўлиқ бажарар, савдо-сотиқларини ҳам йўлга қўйиб, шаҳарда хавфсиз яшар эди.  Албатта, аввалгидек шаҳарда улар учун хос яшаш манзиллари ва ўралган ҳарбий истеҳкомлар бўлмаган. Аммо улар Мадинада мусулмонларни ҳимоясида шу жамиятнинг тўлақонли аъзоси сифатида тинч-хотиржам яшар эдилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларда мўмин-мусулмонларни ғайридинлар билан тинч-хотиржам яшаганликларига далиллар талайгина. Абу Ҳурайрадан ривоят қилинади: “Бир мусулмон фуқаро билан яҳудий одам тортишиб қолди. Шунда мусулмон одам Аллоҳ номи билан қасам ичиб, одамлар орасидан Муҳаммадни танлаб олган зотга қасам, деди. Унга жавобан яҳудий: “Мусони одамлар орасидан танлаб олган зотга қасам”, деди. Шунда мусулмон одам яҳудийга ўшқириб юзига  шапалоқ тортиб юборди. Яҳудий одам бўлган воқеани Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга арз қилди. Шунда жаноби Расулуллоҳ саллалоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “мени Мусодан ортиқ кўрманглар. Одамлар у кунда ҳайрону лол қоладилар. Мен биринчи бўлиб тириламан.  Мусо аршнинг ёнида  тирилганлар орасида бўладими ёки Аллоҳ Таоло хослаган одамлар орасида бўладими, билмайман”.  

Мазкур ҳадиси шарифдан маълум бўлишича мусулмон билан  тортишиб қолган яҳудий Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳукм сўраб борганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларни ўзи билан Мусо алайҳиссалом  ораларини ажратишдан қайтардилар. Асри саодатда  бу каби воқеалар кўп кузатилган.  Улар  бизга ўша пайтда мусулмон ва яҳудийлар орасида ижтимоий соғлом муҳит ва яхши ҳаёт шаклланганини кўрсатади.      

Ривоят қилинишича, яҳудий ғулом йигит Расуллулоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хизмат қилар эди.  У касал бўлганида Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кўришга бордилар. Унинг бошига бориб ўтириб: “эй бола, мусулмон бўл” – дедилар. Ғулом бошида ўтирган отасига қараган эди, отаси унга “эй болам, Абул Қосимга итоат қил”, деди. Отанинг бу гапидан сўнг хизматкор ғулом шаҳодат келтириб мусулмон бўлди ва кўп ўтмай вафот этди. 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ташқарига чиқар эканлар “у ғуломни дўзахдан сақлаган Аллоҳ Таолога ҳамду санолар бўлсин” дедилар. 

Мазкур ҳадиси шариф ҳам Мадинаи Мунавварада яҳудий оилалари мавжуд бўлгани ва мусулмонлар билан барча жабҳаларда ҳамжиҳат  ҳолатда яшаганлигига далил бўлади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни яҳудийлар билан яхши қўшничилик алоқаларини ўрнатишга,  касалларини йўқлашга ва бошқа ижтимоий мажбурият ва алоқаларни йўлга қўйишга тарғиб қилар эдилар. Ҳуқуқий мажбуриятларни бажаришда   мусулмонларга ҳам, ғайридинларга ҳам бирдек талаб қўйилар эди.  

Аммо Мадина ичидаги мунофиқлар мусулмонлар орасида диний ва сиёсий мухолифатчилар сифатда яққол намоён бўлдилар. Улар  Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаларга қарши  кеча-ю кундуз,  уруш ва тинчлик  пайтларида ҳам зимдан режалар тузар эди.  Шунга қарамасдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам улар билан кечиримлилик, сабр ва босиқлик билан муомала қилар эдилар.      

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларга нисбатан энг кўп адоватда бўлган яҳудийларга ҳам лутф кўрсатиб, ҳамжиҳатликда яшадилар. Уларга зинҳор   ноҳақ озор етказмас эдилар.

Оиша онамизда ривоят қилинган ҳадиси шарифда шундай дейилади; “Бир одам Расулуллоҳнинг ҳузурарига киришга изн сўради. У киргунча Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “қандай ҳам ёмон қариндош, қандай ҳам ёмон ўғил” дедилар. У кириб ўтиргач Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни юзига диққат билан қарадилар ва  табассум қилдилар. У одам кетгач Оиша онамиз  ҳайрон бўлиб “Ё расулуллоҳ, уни кўрган пайтингизда шундай-шундай дедингиз. У кириб ўтирганида эса юзига диққат билан қараб табассум билан муомала қилдингиз” дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “эй Оиша, қачон бузуқ одам билан келишганман? Қиёмат кунида Аллоҳ Таоло ҳузурида энг ёмон одам, бошқалар уни ёмонлигидан қўрқиб тек қўйган одамдир” дедилар”.  

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинада шаклланган янги ислом жамиятида мунофиқ ва яҳудийларга нисбатан, гарчи уларни мўмин-мусулмонларга нисбатан яширин нафрат ва адоватлари борлигини билсалар ҳам, ушбу услубда муомала қилар эдилар. Бу билан бутун оламга мусулмонларни ғайридинлар билан тинч-тотув, ҳамжиҳат ҳаёт кечиришидаги набавий намунани кўрсатиб бердилар. 

Бу ерда чуқур англаб  олишимиз зарур бўлган, набавий суннатда кўрсатиб берилган яна бир қанча амалиётлар мавжуд.  Гувоҳи бўлганингиздек уларни турли даврларга бўлиб ўрганмоқдамиз.  

Ўрганаётган маълумотларимиз бизга мутаассиб жамоалар  бошқаларни нодонларча кофирга чиқаришларини бу иш эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кўрсатган суннати мутаҳҳара ва динимизни аслий асосларига мутлақо хилоф эканини кўрсатади.  

 (Давоми бор)

“Экстремистик ғояларни  инкор қилишда шаръий далиллар” китобидан.

Таржимон: Тоҳир Воҳидов.

Қорақалпоғистон Республикасида эътиборли тарихий ёдгорликларнинг бири бу сигнал минораларидир. 

Нима учун улар сигнал миноралари деб номланади? Миноралар нима учун қурилган ва нимага хизмат қилган?

Тарих фанлар номзоди, археолог, гид Октябр Доспанов бу ҳақида қуйидаги маълумотни берди.

— Бу каби сигнал миноралари Хоразм давлатида X-XIII асрларда қурилган. Асосан улар Амударёнинг ўнг қирғоғида, яшаш жойларига, қишлоқларга яқин ерларда жойлашган. Чап қирғоғида эса йўқ. X асрда Хоразмда сиёсий вазият ўзгариб, пойтахти Қият (манбаларда Кат, Кят, Қат номлари билан учрайди. Ҳозирги Беруний тумани ҳудудида – Е.Қ.) шаҳридан чап қирғоққа Гургандж (Кўҳна Урганч) шаҳрига кўчади.

Давлатнинг икки томонлама ўртасидаги чегара бу Амударёдир. Бу каби миноралар фақат дарёнинг бўйида эмас, балки Устюртда, Орол денгизи бўйларида ва Кўҳна Урганч чегараларида ҳам кўплаб топилган.

Сигнал миноралар Буюк Ипак йўллари бўйлаб қурилган. Шу орқали карвонларга ёрдамчи вазифасини ўтаган. Энг тепасига олов ёқилиб, олисдан карвон келаётгани ҳақида яқин қишлоқларга хабар (сигнал) берилган.

Минораларнинг қурилиш материаллари ер шароитига мослашган ҳолда танланган. Устюртда тошдан, маданий марказлар ва дарёга яқин жойларда (лой бор ерларда) хом ғиштдан қурилган. Бугунги кунгача баландлиги 7-14 метргача сақланиб келган.

Абу Райҳон Муҳаммад Ибн Аҳмад ал-Беруний (973–1048 йй.) ўз асарларида савдо алоқалари, хусусан Оғузлар билан Хоразм давлатининг сулҳ тузишлари ва маданий алоқалари ҳақида, улар ўртасидаги савдо алоқаларининг мустаҳкам бўлганлигини таъкидлаб ўтган. Олтин Ўрда даврида ҳам ушбу алоқаларнинг кенг ривожланиб ўтганлиги тўғрисида Плано Карпини, Ибн Баттута, Балдучи Пегалотти, Бартольд ва ҳ. каби қатор олимлар ва саёҳатчилар маълумот қолдирган.

Юқорида айтилганидек, ушбу минораларнинг асосий вазифаси – олов ва тутун орқали карвонларнинг яқинлашгани тўғрисида яқин жойлардаги аҳолига хабар етказишдир. Шу боис унинг учида шакли қувурга ўхшаш йўлак бўлиб, қуйи қисмида кичкина дарча (печь) жойлаштирилган. Шу ерга олов ёққан. Оловнинг тутуни қувур орқали босим билан юқорига тортган. Кўпинча булардан қазилган вақтда қамишнинг қолдиқлари кўплаб топилмоқда. Сабаби, қамиш ёнғич ва ўзидан қуюқ тутун чиқарувчи ўсимлик саналади.

Миноранинг бу жойларда жойлашганининг яна бир сабаби у жойларда ҳунармандчиликнинг кенг ривожланганидан далолат беради. Сабаби савдо карвонлари фақат буюмларини сотибгина қўймасдан, сотиб олиш қобилиятига ҳам эга бўлган. Бунинг далили сифатида, минора жойлашган ерга яқин Султон Увайс тоғидан Ю.П.Манылов томонидан 300дан ортиқ қимматбаҳо тошлар қазиб олишга мўлжалланган шахталарнинг топилишидир. Тоғнинг этагида тош ўймакорлиги билан шуғулланувчи устахоналар топилган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ҳозирги Қорақалпоғистон тарихи ва маданияти музейида мрамордан ишланган капитель ҳам шу жойдан топилган.

Шунга ўхшаш ўрта асрларга оид буюмлар кўплаб давлатларнинг музейларидан топилмоқда. Масалан, Хива шаҳридаги музейларнинг биридаги эриган тошдан ишланган чойнак, Мисрда тошдан ишланган капитель ва бошқа ҳар хил буюмлар топилган.

Аввал таъкидлаганимиздек, сигнал минораларини Устюртда ҳам кўплаб учратиш мумкин ва улар асосан Буюк Ипак йўли бўйлаб қурилган.

Қадим ва ўрта асрларда Марказий Осиё мамлакатлари Шарқий Европа ва Волга бўйлари билан савдо карвон йўллари Устюрт орқали боғланган. Устюртдаги минораларнинг яна бир вазифаси аҳолини душманлардан огоҳлантириш учун ҳам қўлланган.

Қорақалпоғистон ҳудудидаги Устюртда ҳар 30-40 км (бир кунлик карвон йўли) оралиқда Пулжай, Қосбулоқ, Кўптом, Чурук, Беловли, Ажигелди, Учқудуқ номли карвон саройлар бор.

Археологик маълумотларга қараганда, IX-X асрларда саҳро кўчманчиларидан воҳа чегаралари хавфсизлигини таъминлаш учун барча чоралар кўрилган. Устюрт қирининг ҳамма баландликларида қалъалар бўлган. Уларнинг олдида хабар берувчи тепаликларда динглар, яъни маёқ миноралар бўлиб, улар тошлардан терилган. 

Улар шундай қилиб қурилганки хоҳ кечаси, хоҳ кундузи бўлсин хавф ёки карвон яқинлашаётганда олов ёки тутун билан хабар бериш мумкин бўлган. Сигнал берилгач бир соат ичида ҳар қандай шароитда ҳам чегарадаги ҳамма гарнизонлар қўзғалган. Гарнизонлар Орол денгизидан Сариқамишгача бўлган барча қалъаларда бўлган.

Е.Қаноатов, М.Ҳабибуллаев (сурат)

1123 йил (бундан 897 йил олдин) – буюк фақиҳ Али ибн Абу Бакр ибн Абдул-Жалил ал-Фарғоний ар-Риштоний ал-Марғиноний таваллуд топди (вафоти 1197 йил). Илмий адабиётларда ул зотнинг туғилган йили борасида ихтилофлар мавжуд. Айрим адабиётларда бу сана милодий 1117 йил қилиб кўрсатилса, айримларида 1118 ҳамда 1123 йиллар қайд этилади. Бу ўринда “Маънавият юлдузлари” китобининг 1999 йилги нашри асос қилиб олинди.

Бурҳониддин Марғиноний Қуръони карим, ҳадис, фиқҳ илмларини чуқур ва мукаммал ўрганганлиги ва бу борада ўз даврининг етук пешвоси бўлгани боис Бурҳониддин, яъни “дин исботи”, “дин далили” исми билан машҳур бўлган. Машҳур фиқҳшунос олимнинг бизгача 4 асари етиб келган, холос. У олижаноб инсоний фазилатларига эга, камтарин ва хокисор зот бўлган. Ўзининг “Китоб ал-машойих” асарида 40 нафар уламо, олимларни ўзига устоз деб кўрсатади. Алломанинг қатор салоҳиятли шогирдлари бўлган.

Бурҳониддин Марғиноний мусулмон дунёсига буюк фиқҳшунос олим сифатида танилиб, унинг “Ҳидоя” асари бир неча асрлар давомида жамиятда ҳуқуқий нормативларни ўрганишда катта роль ўйнаган. Буюк фиқҳшунос олим, улуғ ватандошимиз хотирасига улкан эҳтиром кўрсатилган ҳолда 2000 йил мамлакатимизда ҳижрий сана бўйича унинг 910 йиллиги кенг нишонланди.

Алишер Эгамбердиев
тайёрлади