Маълумки, тижорат кўпчилик инсонларнинг тирикчилик манбаи. Муқаддас динимизда савдо-сотиқни энг шарафли касблардан саналган.
Шу боисдан ҳам мусулмон халқлар, жумладан, диёримизда истиқомат қилувчилар ушбу касб билан мунтазам шуғулланиб келган. Ҳозирги пайтга келиб кишилар қўлидаги мол-мулкларнинг асосий қисми тижорат моллари улушига тўғри келади. Шунинг учун уларнинг закотини ҳисоблашга оид баъзи тартиб қоидаларни билишимиз зарур бўлади.
Фуқаҳоларимиз тижорат моллари деганда олтин, кумуш ва бошқа пуллардан ташқари тижорат учун ҳозирлаб қўйилган буюмларни назарда тутадилар. Бунга асбоб-ускуналар, кийимлар, озиқ-овқат маҳсулотлари, ҳайвонлар, транспорт воситалари, кўчмас мулклар ва бошқа барча фойда олиш ниятида савдо-сотиқ учун тайёрлаб қўйилган воситалар киради.
Кимнинг қўлида мана шу моллардан қиймати олтин ёки кумуш бўйича нисобга етарли бўлиб, у бир йил айланса закот бериш фарз бўлади. Унинг миқдори жами мол (сармоя ва фойда)нинг қириқдан бир қисми ёки 2,5 фоизига тенгдир. Бу миқдорни қандай чиқаришга келсак, закот берадиган бўлса, у мазкур тижорат учун киритган сармоясини, олган фойдаларини, кишилар қўлидаги қарзларини (агар қайтарилиши умид бўлса) бошқа пулларига (жумладан, олтин ва кумушларига) қўшиб барча молнинг қириқдан бир қисмини чиқаради. Қайтишига умид йўқ бўлган қарзларини эса қачон қўлга киритса кейин чиқаради. Ўтиб кетган йиллар учун чиқармайди. Агар савдогарнинг ўзини бошқалардан қарзи бўлса, уни умумий молнинг йиғиндисидан чиқариб ташлагандан сўнг закот беради.
Тижорат моли сифатида қаралиб закот бериладиган мол бу айланаётган моллардир. Дўкон биноси ва жиҳозлари каби айланмайдиган буюмлар закот молига қўшилмайди. Бундан ташқари моллар солиб қўйиладиган идишлар, ўлчаш учун ишлатиладиган тарозилар, қоплар ва ҳоказолар ҳам агар улар моллар билан сотиб юбориш ният қилинмаса, закот молига киритилмайди. Акс ҳолда киради.
Закот чиқаришда молларни қайси нархда баҳолашга келадиган бўлсак, бу борада уламоларимиз турли фикрларни айтиб ўтишган. Аммо бизнинг мазҳабимизда ихтиёр қилинган фатвога кўра уларни олинган эмас, балки бугунги сотилаётган баҳоси, яъни, улгуржи баҳоси ҳисобга олинади, чунки зарурат бўлиб қолса, шу нархда сотиб юбориш мумкин. Бугунги баҳосини молни ўтмай қолгани сабабли аниқлаш мушкул бўлиб, қолган ўринда ибн Аббос (разияллоҳу анҳу) фикрларига кўра зиммасида закот чиқариш фарзи сақланиб турган ҳолда сотилишини кутиб туриш мумкин бўлади.
Тижорат моллари закотини қайси молдан чиқариш савдогар ихтиёридадир. Агар ҳохласа, молни ўзидан ёки қийматидан бериши ҳам мумкин. Мабодо, камбағалнинг эҳтиёжидаги буюмни олиб берса, яна яхшироқдир. Чунки уни бозорга бориб-келиш каби ортиқча харажатлардан халос қилган бўлади. Бундан ташқари улар нарх-наво борасида алданиб қолишлари ҳам мумкин. Валлоҳу аълам.
Саййиджамол Масаитов,
ТИИ катта ўқитувчиси