Ақлий тарбиядан мақсад бола онгида шариат илмларини ҳам, замонавий илмларни ҳам шакллантиришдир. Шундагина у теран фикрли, ўткир фаҳмли бўлиб етишади. Имон-эътиқод сабоғи бола тарбиясида энг асосий ўринда туради. Имонли бола ҳаёли бўлади, бировга зулм қилмайди. Ҳаромдан, нопок нарсалардан тийилади. Меҳру оқибатли, сабрли бўлади.
Бу борада мураббийлар зиммасида бир қанча масъулиятли ишлар бор. Албатта, болаларимиз бирданига имонли бўлиб қолишмайди. Бунинг учун маълум даражада ақлий ривожланиш жараёнини босиб ўтишлари керак. Бу соҳадаги вазифаларни учта босқичда ўрганамиз:
– Мажбуруй таълим.
– Фикрни ривожлантириш.
– Соғлом ақл.
Мажбурий таълим масъулияти
Халқимизда бешикдан қабргача илм изла, деган пурмаъно нақл бор. Имон тарбияси таълим, савод билан ҳам боғлиқ. Маълумки, Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) нозил бўлган биринчи оятлар ҳам илм ҳақида эди. Унда шундай келади: «Ўқинг (эй Муҳаммад! Бутун борлиқни) яратган зот бўлмиш Раббингиз исми билан. (У) инсонни лахта қондан яратди. Ўқинг! Раббингиз эса Карамлидир. У инсонга қалам билан (ёзишни ҳам) ўргатди. У инсонга билмаган нарсаларини билдирди» (Алақ, 1–5).
Илмга ундовчи оят-ҳадислар жуда кўпдир. Жумладан:
«Айтинг: Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлурми?» (Зумар, 9).
«Айтинг: Эй Раббим! Менга илмни зиёда эт!» (Тоҳо, 114).
«Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур» (Мужодала, 11).
«Нун, Қалам ва (у билан) ёзадиган нарсалар (битиклар) билан қасам этаман...» (Қалам, 1).
Имом Муслим “Саҳиҳ” китобларида Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Илм истаб йўлга чиққан кишига Аллоҳ жаннат йўлини осон қилиб қўяди”, дедилар.
Имом Термизий Абу Умомадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Олимнинг обиддан афзаллиги менинг энг оми одамдан афзаллигим кабидир. Аллоҳнинг фаришталари, осмонлару ер аҳли, ҳатто инидаги чумоли ҳам инсонларга яхшиликни таълим берувчи кишига салавот (яхши дуо ва истиғфор) айтиб туради”, дедилар.
Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай дедилар: “Агар одам боласи вафот этадиган бўлса, унинг уч тур амалидан бошқа барча амаллари тўхтайди. Улар садақаи жория, фойдали илм ва унинг ҳақига дуо қилиб турадиган фарзанддир”.
Мусулмонлар Қуръони карим оятларига ва Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатмаларига амал қилиб, рисолат асрида ва ундан кейин ҳам барча илмларни эгаллашга киришдилар. Барча фойдали илмларни эгаллашни фарз ва вожиб деб билдилар. Натижада, бутун олам улуғ олимлар қолдирган меросдан баҳраманд бўлиб келмоқда.
Бугунги Ғарб ва Шарқ тамаддуни юксак даражага кўтарилишида Ислом маданияти ва илмининг таъсири каттадир.
Буни ғарблик олимларнинг ўзлари ҳам қайта-қайта таъкидлашади: Шаристий Ислом илм-фани ҳақида бундай дейди: “Оврупа минг йиллардан бери исломий фанларга назар солиб келади. Улар жуда ҳам ажойибдир”. Шарқшунос Дузий дейди: “Оврупада ўқиш-ёзишни руҳонийларнинг юқори табақасигина билар эди. Ислом келгач, Андалуснинг бирор ерида саводсиз киши қолмади”.
Либн Бул ўзининг “Араб ва Испания” китобида Дузийнинг фикрини қўллаб-қувватлаб, бундай ёзади: “Испания (Андалус) илмда, маданиятда ва тараққиётда биринчиликни қўлга киритганида, Оврупа оми ва жаҳолатга тўла эди”. Берфулт ўзининг “Инсониятнинг ўсиши” номли китобида бундай эътироф этади: “Араб маданияти оламга тақдим қилган нарсаларининг энг каттаси – илм бўлди. Оврупанинг ҳар қандай ўсишида исломий маданиятнинг ҳиссаси бор”. Ҳ.Р. Жоб ўзининг “Исломдаги янги йўналишлар” китобида ёзади: “Ўйлайманки, мусулмон олимлари олға сурган нозик, батафсил мулоҳазалар илм-маърифатнинг юксалишига катта ёрдам берди”.
Ушбу иқрорномалардан Ислом дини олиб келган илм ва маърифатни мусулмон бўламаганлар ҳам тан олишгани яққол намоён бўлади.
Бу юксак илм ва маданиятнинг сири – Ислом шариатининг асосларида. Улар қуйидагилардир: Ислом руҳиятга ҳам, моддият ва жамиятга ҳам бирдек таъсир қилади. Ибодатларимизда, динимиз ҳукмларининг барчасида инсониятнинг гуллаб-яшнашига эътибор қаратилгани очиқ ва равшандир. Исломнинг шиори Аллоҳ таолонинг: «Аллоҳ сенга ато этган нарса билан охиратни истагин ва дунёдан бўлган насибангни ҳам унутмагин» (Қасас, 77) ва «Бас, қачонки, намоз (жума намози) адо қилингач, ер юзи бўйлаб, Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверингиз» (Жумъа, 10) деган ҳукмларидир.
Ислом дини инсониятнинг ирқи, тили, рангидан қатъи назар, уларни «Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир» (Ҳужурот, 13) деган шиор билан яхшиликка чақиради.
Ислом бағрикенглик, тенглик динидир. Буни биз «Эй инсонлар! Дарҳақиқат, биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво) дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик» (Ҳужурот, 13) оятидан ҳам билсак бўлади.
Ислом юксак низом, ўзининг ҳукм ва асослари билан барча замон ва маконга мослаша оладиган, қотиб қолмайдиган, бардавом диндир. Унинг боқийлиги ва шарафи оламлар Рабби нозил қилган дин эканидадир. У охиратгача инсониятга гуллаб-яшнаш ва хатолардан, фожиалардан сақланиш йўлларини тақдим этади. Мўмин киши: «Чиндан ишонувчан кишилар учун Аллоҳдан кўра ким ҳукмда чиройлироқ экан» (Моида, 50) оятига амал қилади.
Исломнинг боқий дин экани ҳақида инглиз файласуфи Бернард Шоу бундай дейди: “Ҳақиқатан, ниҳоятда кенг қамровлилик жиҳатидан Муҳаммад (алайҳиссалом) олиб келган дин буюк диндир. Ҳаётнинг барча босқичларини ўзлаштириш мумкин бўлган ягона диндир. Муҳаммадни (алайҳиссалом) баралла “инсоният халоскори” деса бўлади. Агар унингдек одам ҳозир бўлганида, албатта, барча мушкулотлар ечимига йўл топа олган бўларди”.
Доктор Изгу Инсобато айтади: “Ислом шариати Оврупа қонунчилиги баҳсларида юқори чўққиларга кўтарила олди. Бинобарин, оламга энг мустаҳкам қонунларни тақдим этди”.
Ислом аввалданоқ илмни диний ва дунёвийга ажратмасдан, бепул мажбурий таълим тизимини йўлга қўйди. Исломда таълим олиш мажбурий эканига қуйидаги ҳадиси шарифлар далилдир:
Ибн Можа Анас ибн Моликдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар: “Илм талаб қилиш ҳар бир мусулмонга фарздир”. Бу ҳадисдаги “мусулмон” лафзи умумий бўлиб, аёл ҳам, эркак ҳам тушунилади.
Имом Табароний “Кабир” китобида Алқамадан, у отасидан, у эса бобосидан ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир куни хутба қилдилар. Қабилалар аҳлига яхши насиҳатлар билан дедилар: “Қавмларга нима бўлди, қўшниларига ўргатмайдилар, уларга таълим бермайдилар, ваъз қилмайдилар, яхшиликка буюрмайдилар ва ёмонликдан ҳам қайтармайдилар? Яна баъзи қавмларга нима бўлган, қўшниларидан ўрганмайдилар, таълим олмайдилар, ваъзларни қабул қилмайдилар? Аллоҳга қасам, қавмлар қўшниларига таълим берсин, уларга ўргатсин, ваъз қилиб, яхшиликка буюрсин ва ёмонликдан қайтарсин. Қўшни қавм ҳам бошқаларидан таълим олсин, улардан ўргансин, ваъз-насиҳат эшитсин. Йўқса, Аллоҳ тезда бало юборади”.
Ибн Можа Абу Саъид Худрийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким динда инсонларга манфаати тегадиган илмни яширса, Аллоҳ уни қиёмат куни оловли юган билан юганлайди”, дедилар.
Илм Исломда муслиму муслимага фарз, (имкон бўлатуриб) илм олмаганга, илм ўргатмаганга Яратганнинг азоби тайин. Буларнинг бари Исломда илмга кучли тарғиб борлигидан даракдир. Илм иккига: фарзи айн ва фарзи кифояга бўлинади. Илм мусулмон кишининг руҳий, ақлий, жисмоний ва ахлоқий камол топишига алоқадорлиги учун ҳам фарзи айндир. Бунга эркак ҳам, аёл ҳам, мусулмон умматининг барча аъзоси амал қилиши керак. Қуръон тиловати, ибодат амаллари, ҳалол ва ҳаром масалалари, тақво – буларнинг барчаси фарзи айндир. Зироат, санъат, тижорат, тиббиёт, фалакиёт, ҳандаса, муҳандислик ва бошқа соҳалар илмини билиш фарзи кифоядир. Жамиятда бир киши бир илм ёки касб билан шуғулланса, ўша илм бошқалардан соқит бўлади. Агарда ҳеч ким шуғулланмай қўйса, унда Ислом уммати гуноҳкор бўлиб қолади.
Болаларга эсини таний бошлаганиданоқ уларни ўраб турган атроф-муҳит ҳақида маълумот бериш баробарида Қуръони карим тиловати ва Расулуллоҳ (алайҳиссалом) сийратларини, фарз ва суннатларни ўргатиш билан таълим бериш бошланади. Бу фикримизга Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Болаларингизга уч хислатни ўргатинглар, Пайғамбарингизни яхши кўришни, унинг аҳли байтини яхши кўришни ва Қуръон тиловатини. Чунки Қуръон ҳофизлари Аллоҳнинг соясидан бошқа соя йўқ бўлган кунда У зотнинг сояси остидадирлар” (Табароний ривояти), деган сўзлари асос бўлади.
Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) волийларга қуйидагиларни ёзиб жўнатдилар. “Болаларингизга сузишни, чавандозликни ўргатинглар ва уларга мақоллар ва чиройли шеърларни айтиб беринглар!”
Утба ибн Абу Суфён ҳам ўғли Абдусомаднинг устозига: “Боламга Аллоҳнинг Китобидан таълим бер, шеърлардан энг яхшисини, сўзларнинг энг шарафлисини ўргат”, деб буюрди.
Имом Шофиъий айтадилар: “Ким Қуръонни ўрганса, обрўси баланд бўлади. Ким фиқҳга эътибор берса, қадри билинади. Ким ҳадис ёдласа, яъни ўрганса, ҳужжати кучаяди. Ким тил ўрганишга эътибор қаратса, табиати юмшайди. Ким ҳисобни ўрганса, фикри тиниқлашади”.
Ибн Сино “Сиёсат” китобида болалар тарбиясига оид қимматли фикрларни билдирган. Жумладан, бола таълимга ақлан ва жисман тайёр бўлганида таълим беришни Қуръони каримдан бошлашни насиҳат қилган. Бола ўша вақтда алифбони ўқишни, ёзишни ва диннинг асосий қоидаларини ўрганади, сўнгра шеър ёдлайди.
Имом Ғаззолий “Иҳёу улумиддин” китобида қуйидагиларни васият қилади: “(Таълим) Қуръони каримни, ҳадисларни, тақводор кишилар ва уларнинг ҳолатлари ҳақидаги ҳикояларни ўргатишдан бошланади. Кейинроқ баъзи диний ҳукмлар ва ишққа тарғиб қилмайдиган шеърлардан ўргатилади”.
Зеро, Ибн Қутайбанинг “Уюнул ахбор” китобида қуйидагича келади: «Сақиф қабиласидан бўлган бир киши Валид ибн Абдулмалик ҳузурига кирди. Валид ундан сўради: “Қуръон ўқийсанми?” У киши: “Йўқ, эй мўминлар амири! Мени ишлар ва қизларим банд қилган”, деб жавоб берди. Валид: “Фиқҳни биласанми?” деб сўроқ қилди. Аъробий: “Йўқ”, деди. Валид: “Бирор бир шеър ўқиб берасанми?” деб сўради. Аъробий: “Йўқ”, деди. Шунда Валид ундан юз бурди. Шу пайт ўтирганлардан бири (Абдуллоҳ ибн Муовия) “Эй мўминлар амири, ана у-чи”, деб ҳалиги кишига ишора қилди. Валид эса: “Жим! Биз билан бирга ҳеч ким йўқ”, деб айтди».
Ислом белгилаган қоидалардан яна бири – таълимни гўдак эсини таний бошлаганидаёқ бошлашдир. Бу пайтда боланинг зеҳни соф, хотираси кучли, янги маълумотларни ўрганишга қизиқувчан бўлади. Бунга Байҳақий ва Табароний “Авсат” китобида ривоят қилган ҳадис далолат. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтдилар: “Ёшликдаги илм тошдаги нақш кабидир”. Таълим-тарбия борасида шу каби кўплаб ҳадислар собит бўлган.
Аёлларнинг илм ўрганишдаги насибаси қандай?
Уламолар ва фақиҳлар фарзи айн илмларда аёллар ҳам эркаклар каби эканига ижмо қилишган. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «Ким у хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл – мўминлик ҳолида савобли ишлар қилса, айнан улар жаннатга кирурлар ва уларга хурмо данагининг ипича ҳам зулм қилинмагай” (Нисо, 124),
“Албатта, муслим ва муслималар, мўмин ва мўминалар, итоатли эркаклар ва итоатли аёллар, ростгўй эркаклар ва ростгўй аёллар, сабрли эркаклар ва сабрли аёллар, тавозели (камтар) эркаклар ва тавозели аёллар, садақа қилувчи эркаклар ва садақа қилувчи аёллар, рўза тутувчи эркаклар ва рўза тутувчи аёллар, авратларини (ҳаромдан) сақловчи эркаклар ва (авратларини ҳаромдан) сақловчи аёллар, Аллоҳни кўп зикр этувчи эркаклар ва (Аллоҳни кўп) зикр этувчи аёллар – улар учун Аллоҳ мағфират ва улуғ мукофотни (яъни жаннатни) тайёрлаб қўйгандир» (Аҳзоб, 35).
Аёлларнинг ҳам таълим олиши фарзи айнлигига қуйидаги саҳиҳ ҳадислар далил бўлади. Имом Термизий, Абу Довуд (лафзи Абу Довудники) ривоят қиладилар. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар: “Кимнинг уч қизи ёки учта, ё олтита, ё иккита опа-синглиси бўлса ва уларга одоб бериб, уларга яхшилик қилса ва уларни турмушга берса, унга жаннат бордир”. Бошқа бир ривоятда: “Қайси эркакнинг чўриси бўлса, у унга таълим бериб, таълимини чиройли қилса ва унга одоб бериб, одобини чиройли қилса, сўнгра уни озод қилиб, ўша аёлга уйланса, у кишига икки ажр бордир”, дейилади.
Бу ҳақда Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг саҳиҳ тўпламларида ҳам ҳадислар келган. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ у зотга ўргатган нарсаларни аёлларга ҳам ўргатиш мақсадида алоҳида кунни хослаб қўйганлар. Бир куни бир аёл келиб: “Ё Расулуллоҳ! Эркаклар сизнинг олдингизга келиб, сўзингизни олиб кетадилар. Биз учун ҳам бирор кун белгиланг, биз ҳузурингизга келиб, Аллоҳ сизга ўргатган нарсаларни ўрганамиз”, деди. Шунда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фалон ва фалон куни жамланинглар”, деб айтдилар. Улар йиғилдилар, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) келиб, уларга таълим бердилар.
Балозирийнинг “Футуҳул булдон” китобида бундай келади: мўминлар онаси Ҳафса бинти Умар (розияллоҳу анҳо) жоҳилиятда Шифо исмли бир аёлдан ёзишни ўрганган эдилар. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Ҳафса онамизга уйланганларидан кейин Шифони топиб, Ҳафса онамизга қандай ўргатган бўлса, бошқаларга ҳам худди шундай чиройли ёзишни ўргатишини талаб қиладилар.
Юқоридаги ояту ҳадислардан хулоса чиқарсак, Ислом дини аёл кишини илмли, маърифатли бўлишга буюради. Тарихдан маълум, аёллар ҳам Ислом раҳнамолигида илм ва маданиятнинг энг юқори даражасига кўтарилганлар. Аёллардан машҳур табиблар етишиб чиққан. Мисол учун, турли кўз касалликларини аниқлаб, даъвосини топган Зайнаб ва Қози Абу Жаъфар Тофжолийнинг қизи Уммул Ҳусно араб дунёсининг машҳур табибларидан ҳисобланган. Яна Карима Утрузия, Саййида Нафийса бинту Муҳаммад каби аёл муҳаддислар ҳам бўлган.
Юқори илмий даражага эришган бу хонимлар қаторида Имом Шофиъий, Имом Бухорий, Ибн Халдун ва Ибн Ҳиббон каби машҳур муҳаддислар, фақиҳлар, уламолар ва адибларнинг муаллималари ҳам бўлишган. Шариат аёл кишининг дини ва дунёсига фойда берадиган таълимни ўрганишга изн берар экан, уларни эркаклардан ажралган ҳолда бошқа-бошқа ўқитишни таъкидлайди.
Ақлан соғлом қилиб тарбиялаш масъулияти
Аллоҳ таоло барча ота-оналар ва мураббийлар зиммасига ўзининг улуғ неъмати бўлган фарзандларни ақлан соғлом қилиб тарбиялаш масъулиятини юклаган. Агар улар зиммаларидаги бу масъулиятга бепарволик қилсалар ва фарзандлари тарбиясида хатога йўл қўйсалар, Аллоҳ таоло буюк кун – охират кунида ҳисоб-китоб қилади.
Болаларни бугунги кунда инсониятни хавотирга солаётган террорчилик ҳаракатлари ва дин ниқобидаги турли бузғунчи оқимлар, сионистлар, миссионерлар таъсиридан асраш керак. Бунинг учун ота-оналар, болалар тарбияси билан шуғулланадиган масъул кишилар ўша оқим ва ҳаракатларнинг туб мағиз, мақсад ва моҳиятини билишлари зарур. Бунда уларга газета ва журнал материаллари, телекўрсатувлар, интернет хабарлари ёрдам бериши мумкин. Энг катта дастур Аллоҳнинг каломи Қуръони карим ва Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларидир. Аллоҳга шукр, юртимиз мустақил бўлгач, Қуръони каримнинг маъно таржималари, тафсирлар, ҳадис китоблари ва уларга шарҳлар босилиб чиқди. Лекин адашиб эгри йўлга кириб қолаётган, бошқа динларга ўтиб кетаётган ёшларимиз йўқ эмас. Бу ҳол бизни жиддий ташвишга солиши ва уни бартараф қилиш йўлларини излашимиз керак.
Аллоҳ таоло: «Парвардигоро, дарҳақиқат, бизлар бошлиқларимизга ва катталаримизга бўйинсундик, бас, улар бизларни (тўғри) йўлдан оздирдилар. Парвардигоро, уларга азобни икки ҳисса қилиб бергин ва уларни катта лаънат билан лаънатлагин!» (Аҳзоб, 67–68) деб марҳамат қилади.
Ибн Ҳиббон ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ таоло барча бошлиқлардан қўл остидагилари ҳақида, уларни ҳифзу ҳимоя қилганми ёки зое қилганми, сўрагувчидир”, дея огоҳлантирадилар.
Буларни ҳис қилар эканмиз, ё Аллоҳ, биз, бандаларингни Ўзингга ва расулингга итоатгўйлардан, ҳисоб-китоб кунида ҳузурингда юзлари ёруғ бўлгувчилардан қилгин, дегимиз келади. Ҳа, азизлар, бола тарбияси ана шундай муҳим ижтимоий, ҳаётий масаладир.
Ота-оналар ва мураббийлар фарзандларимиздаги тортинчоқлик, қўрқоқлик, ўзини сабабсиз айбдор ҳис қилиш, ҳасад, ғазаб каби кўринишларга ҳам эътибор қаратишлари муҳимдир.
Аллоҳ таолонинг тавфиқи билан қуйида ушбу ҳолатларни билганимизча қисқа-қисқа баён қилиб, шариатимизда келган ечимларни ўрганамиз.
Тортинчоқлик
Бу ҳолат барча болаларнинг табиатида бор. У бола тўрт ойлигидаёқ сезила бошлайди. Бир ёшга тўлганида аниқ-равшан бўлади: нотаниш одамни кўрса, юзини буради, кўзларини юмиб, қўллари билан яширинишга уринади.
Боланинг тортинчоқ, ўта уятчан бўлишида ирсиятнинг ҳам ўрни бор. Шунингдек, уни ўраб турган муҳитнинг таъсирини ҳам инкор қилиб бўлмайди. Кўпчилик орасида ўсган бола билан якка-ёлғиз ўсган бола ўртасида катта фарқ бўлади. Ёлғиз болалар одамови, тортинчоқ бўлиб қолмасликлари учун кўпчиликка қўшиш керак. Тенгдошлари билан тез-тез ўйнаши ёки болани кўпроқ қариндош-уруғлар зиёратига олиб бориш ҳам яхши натижалар беради.
Бу борада ҳам ибратли ривоятлар кўп. Абдуллоҳ ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) Имом Бухорий ва бошқалар ривоят қиладилар: Ибн Умар балоғат ёшига етмаган эди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) атрофидаги саҳобаларга: “Бир дарахт бор, унинг барглари тўкилмайди, у ҳудди мусулмон кишига ўхшайди. Менга айтингларчи, у қайси дарахт?” деб мурожаат қилдилар. Саҳобалар бу чўлларда ўсадиган дарахтлардан бири бўлса керак, деб ўйлашди. Абдуллоҳ айтади, мен эса, бу хурмо дарахти бўлса керак, деб ўйладим, бироқ айтишдан ҳаё қилдим. Сўнг саҳобалар: “Ё Расулуллоҳ, ўзингиз айтиб беринг, у қайси дарахт?” дейишди. У зот: “Бу хурмо дарахти”, дедилар. Бошқа ривоятда эса, Абдуллоҳ ибн Умар (розияллоҳу анҳу) бундай дейди: «Абу Бакр ва Умарнинг гапирмаганларини кўриб, гапиришни ўзимга эп кўрмадим. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзлари айтиб бергач, ўйлаган нарсамни отамга айтдим. Отам эса: ўшанда айтишинг мен учун қизил туядан ҳам афзал эди”, деди».
Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳумо) Имом Бухорий ривоят қилади. Ибн Аббос балоғат ёшига етмаган эди. У зот айтади: «Умар (розияллоҳу анҳу) мени ўзлари билан Бадр қатнашчилари олдига олиб кирар эдилар. Уларнинг баъзилари: “Бизнинг ҳам шу тенги болаларимиз бор-ку, нима учун бу болакайни олиб кираркин,” деган маънодаги норозиликлари сезилиб турарди. Шунда Умар: “Бу боланинг кимлигини биласизларми, деди, яъни, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) унинг ҳақига: “Уни динда фақиҳ қилгин ва унга таъвилни ўргатгин”, деб қилган дуоларига ишора этди. Сўнг яна: Аллоҳ таолонинг “Аллоҳнинг нусрати (мадади) ва ғалаба келганида...” сўзлари (Наср, 1) ҳақида нима дейсизлар? деб сўради. Баъзилари: “Аллоҳ таоло бизга нусрат бериб, фатҳни насиб этганида Унга ҳамд айтиш ва Ундан истиғфор сўрашга буюряпти”, дейишди. Бошқа баъзилари эса сукут қилишни афзал кўришди. Умар (розияллоҳу анҳу) менга: “Сен ҳам шундай дейсанми, эй Ибн Аббос”, дедилар. Мен эса: “Йўқ”, дедим. У зот: “Унда нима дейсан?” дедилар. Мен: “Бу Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ажаллари (аломати) бўлиб, Аллоҳ таоло уни у зотга билдирди”, дедим. Шунда Умар (розияллоҳу анҳу): “Иза жааа насруллоҳи вал фатҳ...” – бу Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ажалларининг аломатидир. Бу ҳақда мен ҳам бошқа нарса билмайман”, деди».
Бир кун мўминлар амири Умар (розияллоҳу анҳу) Мадинаи мунввара кўчаларидан бирида кетаётган эдилар. Ўша кўчада ўйнаётган болалар орасида вояга етмаган Абдуллоҳ ибн Зубайр ҳам бор эди. Болалар Умарнинг (розияллоҳу анҳу) ҳайбатидан қўрқиб, қочиб кетишди. Абдуллоҳ эса жим турди. Умар (розияллоҳу анҳу) унинг олдига келгач: “Нима учун болалар билан қочиб кетмадинг?” дедилар. У ҳозиржавоблик билан: “Жиноят қилибманми, сиздан қочсам. Шунингдек, йўл берай десам, йўл ҳам кенг-ку”, деб жавоб қайтарди.
Умар ибн Абдулазиз (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳайит куни ўғлининг устида эски, йиртиқ кийимни кўриб, кўзлари жиққа ёшга тўлди. Ўғли отасининг йиғлаётганини кўриб: “Эй мўминлар амири, сизни нима йиғлатди?” деди. У зот: “Эй болагинам, болалар сени ушбу кийимда кўрганида қалбинг ўксимасмикан, деб қўрқаман”, деди. Ўғил эса: “Эй мўминлар амири, Аллоҳ таоло ҳалок қилган ёки ота-онасига оқ бўлган кимсанинг қалбигина ўксийди, мен эса сизнинг розилигингиз туфайли Аллоҳ таоло рози бўлишидан умидворман”, деди.
Умар ибн Абдулазиз халифа бўлганларидан кейин олдиларига қутлаш учун элчилар кела бошлашди. Ҳижозлик элчилар орасидан ҳали ўн бир ёшга ҳам тўлмаган бир йигитча сўзга чиқди. Умар унга қараб: “Сен ортга қайтгин, сендан кўра каттароғи чиқсин”, деди. Йигит эса: “Аллоҳ таоло амирул мўмининни қўлласин, инсон икки кичик нарсаси – қалби ва тили билан инсондир. Агар Аллоҳ таоло бир инсонга сўзлагувчи тил, ёдлагувчи қалб бериб қўйган бўлса, гапиришга ҳақли бўлади. Эй амирул мўминин, агар иш ёшда бўлганида, уммат ичида ўтирган жойингизга сиздан кўра ҳақлироқ бошқа одам топилган бўлар эди”, деб жавоб берди. Умар унинг гапидан ҳайратланиб, қуйидаги мисраларни айтди:
Билгин, инсон олим бўлиб туғилмас,
Илмли эса жоҳил каби бўлмас.
Қавмнинг илмсиз кексаси ёшдир,
Гарчи ҳамма атрофида жам бўлса ҳам.
Китобларда нақл қилинишича, халифа Маъмуннинг олдида бир ёш бола чиройли гапириб, саволларига гўзал жавоб берди. Шунда Маъмун унга: “Сен кимнинг боласисан?” деди. Бола: “Одобнинг боласиман, эй мўминлар амири”, деди. Маъмун унга қараб: “Қандай ҳам гўзал насаб”, деб қуйидаги мисраларни ўқиди:
Кимнинг боласи бўлсанг ҳам ўргангин одобни,
Одобнинг мақтови насабдан беҳожат қилади сени.
Мана шу менман, деган йигит ҳақиқий йигитдир,
Отам фалончи бўлган, деган йигит йигит эмасдир.
Бир куни Маъмун девонхонага кириб, қулоғига қалам қистириб олган ёш болакайни кўрди ва ундан “Сен кимсан?” деб сўради. У “Мен сизнинг давлатингизда ўсган боламан, қилган меҳрибонликларингиздан фойдаланганман, сизга хизмат қилишдан умидворман, Ҳасан ибн Ражоман”, деди. Бундай гўзал жавобдан ҳайратланган Маъмун “Ақллар оддий нарсаларга синчковлиги билан бир-биридан фарқланади, оддийгина сўз бу болани мартабаларга кўтарибди”, деган маънодаги мисрани ўқийди.
Ҳишом ибн Абдулмалик даврларида саҳроларга қаҳатчилик етди. Барча араблар унинг олдига йиғилиб келишди. Бироқ ҳеч ким у билан гаплашишга журъат қилолмас эди. Уларнинг орасида ўн олти ёшли Дарвос ибн Ҳубайб исмли ёш йигит бор эди. Ҳишомнинг кўзи унга тушиб қолди. Шунинг учун дарвозабонига: “Менинг олдимга ким киришни истаса, кирсин, ҳатто ёш болалар ҳам кираверсин”, деди. Бола унинг олдига кириб: “Эй мўминлар амири, бизнинг бошимизга уч йил мусибат келди. Биринчи йил ёғларни эритди, иккинчи йил гўштларни еди, учинчи йил иликларни қуритди. Сизларнинг қўлингизда ортиқча моллар бор. Агар у моллар Аллоҳ таолоники бўлса, бандаларига тарқатиб беринг, агар моллар бандаларники бўлса, йигитча ҳам бандаларнинг бири. Агар моллар сизларники бўлса, Аллоҳ таолонинг бандаларига садақа қилиб юборинг. Чунки Аллоҳ таоло садақа қилувчиларни мукофотлайди ва эҳсонли кимсаларнинг ажрларини зое қилмайди”, деди.
Шунда Ҳишом: “Бу бола учта ҳақ борасида бизга бирор нарса қолдирмади”, деди ва саҳройиларга юз минг дирҳам тарқатишни буюрди. Унинг бор-йўқ мол-давлати ҳам мана шу эди. Бола: “Буни арабларнинг улушига қараб тарқатинг, уларнинг эҳтиёжларини қондиролмай қоласизми деб қўрқаман”, деди. Ҳишом эса: “Эй болакай, сенинг ҳам ҳожатинг борми?” деб сўради. Йигит: “Мусулмонлар оммасидан ортиқча ҳожатим йўқ”, деди ва қавмнинг мўътабари, ҳурматлиси бўлиб чиқиб кетди.
Юқоридагилардан кўринади – солиҳ салафларнинг фарзандлари ноўрин уялиш, тортиниш ва хижолатпазлик иллатидан ҳоли тарбия топишган. Бунинг сабаби салафларнинг журъатли бўлганлари, болалари ҳам оталари билан умумий мажлисларга, дўсту биродарларининг, улуғларнинг зиёратларига борганларидадир.
Бу каби ишлар фарзандларда журъат ва фасоҳатни уйғотади, онг ва тафаккурни ўстиради, камолот даражаларига кўтаради, фикрий етукликка эриштиради. Демак, ҳозир мураббийлар, айниқса, ота-оналар тарбиянинг ушбу мезонларини ҳам қатъий, мустаҳкам тутишлари, унга доимо амал қилишлари, фарзандларини ҳеч қачон эътиборсиз қолдирмасликлари лозим. Шундагина ёшлар руҳида эркинлик, журъат, қатъият ва адолатпарварлик туйғулари улғаяди. Акс ҳолда, боланинг журъатсизлиги одобсизликка, тортинчоқлиги эса азиятга айланиб кетиши мумкин.
Бунинг учун, аввало, ҳаё билан ҳижолатчиликни бир-биридан аниқ ажратиб олишимиз керак. Чунки булар бир-биридан айри тушунчалардир.
Ҳижолат бўлиш, юқорида айтилганидек, боланинг тортинчоқлиги, ўз фикрлари билан ўралашиб, уни бировларга айтишга журъатсизлиги, ўзига ишончсизлигидир. Бу сифат одатда болани ҳақ гапни ўрнида айтишдан тўсади.
Ҳаё эса исломий фазилат ва одоблардан бўлиб, ҳаёли бола доим ўз ўрнини билади, катталарни ҳурмат қилади.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
Қўрқув;
Расулуллоҳнинг (алайҳиссалом) меҳрибонлик ва мулойимлик борасидаги васиятларидан;
Камбағаллик.