Тариқатдаги кишининг кундалик вазифалари аниқ бўлади. Бунда у аввало кундалик фарз ва вожиб амалларга алоҳида эътибор беради. Ўзининг бурчи бўлган бу амалларни ихлос билан, бекаму кўст адо этади. Шу билан бирга, мандуб бўлган нафл ибодат, амал ва зикрлардан ўз ҳолига қараб бажариб туради.
Ҳар бир мусулмон учун бу каби нафл ишларнинг энг оз чегарасининг ўлчови бўлиши керак. Қолгани эса шахсга қараб белгиланади. Агар ўзида рағбат ва имконият сезса, мазкур амалларни кўпайтириб боради. Баъзи бир сабабларга кўра ўша амалларни ўз вақтида бажара олмай қолса, кейин адо қилиб боради.
Бу каби кундалик вазифаларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам қилиб юрганлар ва умматларига ҳам шундай қилишни ўргатганлар. Бу борада ривоятлар жуда кўп. Биз фақат биргина мисол билан кифояланамиз.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ ﷺ قَالَ: «مَنْ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَيُمِيتُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، فِي يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَ لَهُ عِدْلُ عَشْرِ رِقَابٍ، وَكُتِبَتْ لَهُ مِائَةُ حَسَنَةٍ، وَمُحِيَتْ عَنْهُ مِائَةُ سَيِّئَةٍ، وَكَانَ لَهُ حِرْزًا مِنَ الشَّيْطَانِ يَوْمَهُ ذَلِكَ حَتَّى يُمْسِيَ، وَلَمْ يَأْتِ أَحَدٌ بِأَفْضَلَ مِمَّا جَاءَ بِهِ إِلَا أَحَدٌ عَمِلَ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ. وَبِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «مَنْ قَالَ: سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ، مِائَةَ مَرَّةٍ، حُطَّتْ خَطَايَاهُ وَإِنْ كَانَتْ أَكْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ».
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ким бир кунда юз марта «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳу, лаҳул мулку ва лаҳул ҳамду, юҳйи ва юмийту ва ҳува алаа кулли шайъин қодийр» деса, бу унинг учун ўнта қулни озод қилишга баробар бўлади, унга юзта ҳасана битилади ва ундан юзта ёмонлик ўчирилади. Бу унга ўша куни шайтондан сақланиш бўлади. Ўша ҳол кеч киргунча давом этади. Биров ундан кўра афзал нарса қила олмайди. Илло, ким ўшандан кўпроқ қилган бўлсагина, кўпроқ савоб бўлиши мумкин», дедилар.
Яна шу санад билан Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким бир кунда юз марта «Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи», деса, унинг хатолари ҳатто денгиз кўпикларича бўлса ҳам, ўчирилади», дедилар».
Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилишган.
Бу ҳадиси шарифда алоҳида сўзлар ва жумлаларни маълум ададда зикр қилиш ҳақида сўз бормоқда. Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан нақл қилинган иборалар ила санаб зикр қилиш катта савобга, гуноҳларнинг кечирилишига ва бошқа фойдаларга эриштиради. Бу ишларни қилган одам суннатга мувофиқ ишни қилган бўлади.
Муриднинг бошқа вазифалари ҳам айнан суннатга мувофиқ бўлиши лозим. Бу вазифаларни «вирдлар» ҳам дейилади. Иккисининг ҳам маъноси бир.
Одатда кундалик вазифаларнинг энг оз чегарасидагиларини танлашда ҳар бир тариқат машойихлари ўзларининг илм ва эҳсос доираларидан келиб чиқиб, турлича ижтиҳод қилганлар. Биз бошқа тариқатлар ёки уларнинг вирд танлашдаги фарқлари ҳақида гапириб ўтирмай, Нақшбандия тариқати машойихлари ихтиёр қилган кундалик вазифалар ҳақида қисқача маълумот бериб ўтамиз.
Нақшбандия тариқатидаги мурид зикрни бошлашдан олдин тавба қилади. Таҳорат қилиб, қазо намоз ёки шукри вузуъ намозини адо этади. Яна тавба қилиб, бутун вужуди ила диққатини жамлаб, зикрга ҳозирланади.
Юз марта «Астағфируллоҳал Алиййал Азийм аллазий лаа илааҳа иллаа ҳува ва атубу илайҳи»ни айтади.
Юз марта «Лаа илааҳа иллаллоҳу»ни айтади.
Юз марта «Аллоҳумма солли алаа»ни охиригача ўқийди.
Юз марта Ихлос сурасини ўқийди.
Мурид имкони борича кўпроқ лафзи жалолани – «Аллоҳ» лафзини ихлос билан такрорлаб юради.
Одатда мазкур зикрлар бомдод намозидан кейин, қуёш чиққунча қилинади.
Шунингдек, бомдод намозидан кейин Ёсин сурасини қироат қилиш ҳам кундалик вирдлар ичида бор.
Қуёш чиққандан кейин икки ракъат ишроқ намози ўқилади.
Чошгоҳ вақти кирганда эса зуҳо – чошгоҳ намози ўқилади.
Пешин намозидан кейин Мулк – «Таборак» сураси қироат қилинади.
Аср намозидан кейин «Амма» сураси қироат қилинади.
Шом намозидан кейин икки ракъат аввобийн намози ўқилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида бу намоз айнан шундай ном ила зикр қилинган. Ўзига «тариқат шайхи» нисбатини берадиган баъзи бир муҳтарамлар бу намозни нима учун «Туҳфаи Расул» деб номлаб олганларининг сабабини била олмадик.
Ётишдан олдин ҳам тўрт ракъат намоз ўқиб ётилади. Кечаси эса суннатга мувофиқ таҳажжуд намози адо этилади.
Шунингдек, Нақшбандия тариқатида нафл рўзаларга ҳам алоҳида эътибор берилган.
Ражаб ойида энг ози уч кун нафл рўза тутилади.
Шаъбон ойида ўн беш кун рўза тутилади.
Шаввол ойида олти кун рўза тутилади.
Зулҳижжа ойида тўққиз кун рўза тутилади.
Муҳаррам ойининг тўққизинчи ва ўнинчи кунлари рўза тутилади.
Ҳар ҳафтанинг душанба ва пайшанба кунлари ҳам рўза тутилади.
Ҳар ойнинг ўн уч, ўн тўрт ва ўн бешинчи кунлари рўза тутилади.
Мазкур вирдлар бир шайхдан бошқасида бироз фарқ қилиши мумкин.
Алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, Суннати мутоҳҳарада келган ва турли муносабатлар ила қилинадиган зикрларни яхшилаб ўрганиб, ўз ўрнида адо этиб юриш лозим.
Мисол учун, фарз намозлар ортидан адо этиладиган зикрлар бор. Бу зикрларни адо этиш бизда қадимдан йўлга қўйилган. Ҳаттоки баъзи бир кишилар наздида намознинг бир қисмидек кўриниб қолган. Аслида эса улар намоздан ташқаридаги зикрлардир.
Аммо минг афсуслар бўлсинким, бундан бошқа зикрларни адо этиш ҳатто тариқат шайхи бўлган кишиларда ҳам кам мулоҳаза қилинади. Мисол учун, эрталаб ва кечқурун, бомдод ва шом намозларидан кейин ўқиладиган дуолар бор. Бугунги кунимизда уларни мунтазам ўқиб юрадиган одамни топиш қийин. Шунингдек, маркабга минганда ўқилиши керак дуо бор, уни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам деярли ҳар доим ўқир эдилар. Аммо бизда бу нарса тарк этилган. Шунга ўхшаш, ҳар бир мақомда ва муносабатда ўқиладиган дуо ва зикрлар бор. Уларни ўз ўрнида адо этишни йўлга қўймоғимиз лозим.
ХАТМИ ХОЖАГОН
Нақшбандия тариқатидаги соликларнинг тўпланиб адо этадиган зикрларининг номи «хатми хожагон»дир.
Бу нарсанинг бошқа тариқатлардан фарқи шуки, унда фақат нақшбандийлар иштирок этиб, бегоналар иштирок этмайди.
Бу хатм иккига – «хатми хожагони кабир» ва «хатми хожагони сағир»га бўлинади.
Зикр ҳалқасидаги кишиларнинг сони ўн кишидан ортиқ бўлса, хатми хожагони кабир қилинади.
Агар иштирокчилар ўн кишидан оз бўлса, хатми хожагони сағир қилинади.
Хатми сағир билан хатми кабир орасида иккита фарқ бор.
Хатми сағирда «Алам нашроҳ лака» сурасини етмиш тўққиз марта ўқиш йўқ. Шунингдек, унда Ихлос сурасини минг бир марта ўқиш ўрнига беш юз марта «Я Боқий! Антал Боқий!» айтилади.
Хатми хожагоннинг ижроси қуйидагича бўлади:
«Нақшбандия тариқатига мансуб бир тўп кишилар қулай ва бўш жойга ҳалқа шаклида тиз чўкиб ўтирадилар. Бир киши эшик ва туйнукларни ёпиб, ташқаридаги кишилар кўрмайдиган даражага келтиради.
Тариқатда тажрибали ва кишилар орасида обрўси бор киши хатмни бошқаради. Иложи бўлса, хатм бўлаётган жой қоронғилаштирилади. Зокирлар фикрларини бир жойга жамлашлари учун кўзларини юмиб олишлари маслаҳат берилади.
Юзта кичик, ўнта каттароқ тошлар келтирилади. Бир киши катта тошларни бошлиқ олдига қўйиб, юзта кичик тошларни хатмнинг қолган иштирокчиларига бўлиб беради. Агар хатмда иштирок этаётганлар ўнта ёки ундан ортиқ бўлсалар, кичик тошларнинг йигирма биттаси бошлиққа, қолган етмиш тўққизтаси бошқа одамларга тарқатилади.
Албатта, асосий мақсад саноқни тўғри қилиш бўлгани учун, тош ўрнига тасбеҳ ёки ҳисобга қулай бошқа нарсалардан фойдаланиш ҳам мумкин.
Шундан сўнг хатм бошланади.
Аввал ҳалқабоши: «Астағфируллоҳ! Астағфируллоҳ! Астағфируллоҳал Азийм ал Карийм, Роббул аршил азийм ва атубу илайҳи», дейди.
Кейин сураи Фотиҳа ўқилади.
Ҳалқабоши билан бирга унинг ўнг тарафида ўтирган олти киши жами етти марта Фотиҳани ўқийдилар.
Сўнгра салавоти шариф бошланади.
Жамоадаги кишилар қўлларидаги тошлар ададича салавот айтадилар. Улар тошларни ўнг қўлларида тутган ҳолларида «Аллоҳумма солли ъалаа саййидина Муҳаммадин ва ъалаа оли саййидина Муҳаммад», деб ҳар сафар бир тошни ўнг қўлларидан чап қўлларига ўтказадилар.
Салавоти шарифни тамомлаганларидан кейин етмиш тўққиз марта «Алам нашроҳ лака» сураси ўқилади. Ҳар бир иштирокчи фақат ўзи эшитадиган даражада паст овозда қироат қилади.
Бу ўқиш тамом бўлганидан кейин бир киши йигирма бир дона тошни ҳалқабошига, қолганларини жамоа аъзоларига яна қайтадан тарқатади.
Кейин ҳалқабоши ўн марта Ихлос сурасини ўқийди. Қолганлар яна тошларни чап қўлларидан ўнг қўлларига ўтказиб, Ихлос сураси ададини минг бир мартага етказадилар.
Сўнгра яна етти марта Фотиҳа сураси ўқилади. Бу сафарги ўқишда ҳалқабоши билан бирга унинг чап тарафида ўтирган олти киши иштирок этадилар.
Яна юз марта салавоти шариф айтилади. Ундан сўнг дуо бошланади.
Дуохон Нақшбандия тариқати шайхлари силсиласидаги зотларнинг номларини бирин-кетин, ўртача овоз билан атаб чиқади. Бошқалар ҳар бир шайхнинг номлари зикр қилинганда дуо қилиб, у зотнинг руҳониятидан истимдодга, яъни маънавий-руҳий мадад олишга ҳаракат қилади.
Йиғилганлар ўн кишидан оз бўлса, хатми хожагони сағир қилинади.
Унда истиғфор, Фотиҳа ва салавоти шарифдан сўнг ҳалқабоши беш марта «Я Боқий! Антал Боқий!»ни такрорлайди. Жамоат аъзолари ўнг қўлларидаги тошларини чап қўлларига ўтказган ҳолда уни беш юз марта такрорлайдилар. Қолгани хатми кабирдаги каби давом этади.
Хатми хожагонни ҳар куни Аср намозидан кейин қилиш одобдандир.
Имкони бўлмаса, ҳеч бўлмаганда, ҳафтада икки марта қилиш керак.
Бунинг учун алоҳида изн олишнинг кераги йўқ. Муридлар ичида ким буни билса, қилаверади.
Баъзи бир гуруҳлар, хатм ўтказиш учун ҳам изн керак, дейдилар.
РОБИТА
Тўғрисини айтадиган бўлсак, робита ҳақидаги мақолани бу китобга киритиш ёки киритмаслик ҳақида узоқ бош қотирдик. Тасаввуфга оид ихтилофлар ичида бугунги кунда энг кўп тортишилаётган масалалардан бири бўлган робита масаласи бизнинг диёрларимизда деярли зикр қилинмас эди. Баъзи бир соликлардан сўралганда, уларнинг робита ҳақида аниқ тасаввурга эга эмаслиги ҳам бунинг далили эди.
Аммо бугунги кунда диёримизга четдан келган тасаввуф ўзи билан бу масалани ҳам олиб келди. Четдан келган шайхларга қўл берган муридлар айни шу масалани алоҳида эҳтимом билан сўзлаётганлари кўпчиликни ўйлантириб қўйди. Шу билан бирга, четдан келган тасаввуф китоблари таржималари орқали ҳам робита масаласи кишилар орасида озми-кўпми, тарқалди. Шу боис робита хусусида ҳам имкон қадар маълумот беришга интилдик.
«Робита» арабча сўз бўлиб, «боғланиш» маъносини англатади. Тасаввуф истилоҳидаги робита муриднинг зикр аввалида хаёлан ўз шайхига боғланиб, унинг сиймосини кўз ўнгига келтириб, ундан маънавий-руҳий мадад олишидир.
Амалда бу робитанинг олдида ҳам бир робита, ортида ҳам бир робита бўлади. Зикр қилмоқчи бўлган солик олдин ўлимни кўз олдига келтириб, ўлим робитаси – робитаи мавт қилади. Бу робита ўз меъёрига етганда шайхининг сиймосини кўз олдига келтириб, робитаи шайх қилади. Бу ҳам бир меъёрига етганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўз олдига келтиради ва шундан сўнг ўзини Аллоҳ таоло кўриб тургандек ҳис қилиб, робитаи ҳузур қилади.
Робитаи мавт билан робитаи ҳузур ҳақида сўфийлар билан ҳеч ким тортишмайди. Аммо робитаи шайхда сўфийлар билан бошқаларнинг ҳаммаси тортишади. Ҳатто баъзи сўфийлар ҳам қарши тарафда бўлишади.
Робитаи шайхни тан олмайдиганлар ҳам ҳар хил бўладилар. Уларнинг ичида: «Бу нарсани ақлимга сиғдира олмаяпман», деганларидан тортиб, «Робитаи шайх ширкдан бошқа нарса эмас», деганларигача бор.
Дастлабки сўфийларда робитаи шайхнинг зикрини учратмадим. Аммо тариқат ривож топган пайтдаги сўфийларнинг ҳаммаси робитани асосий омиллардан бири санайдилар. Улар: «Фано фишшайх» бўлмагунча, «фано фиррасул» ва «фано филлаҳ» бўлмайди, яъни шайхга фоний бўлмагунча, Расулга ва Аллоҳга фоний бўлмайди», дейдилар.
Робита ҳақида баҳс юритган тасаввуф китобларининг барчасида робитаи шайх тасаввуфдаги энг зарур ишлардан бири сифатида зикр қилинади. Баъзи китобларда нафақат тирик шайхларга, балки вафот этиб кетган шайхларга ҳам робита қилиш ҳақида сўз боради.
Доктор Салжуқ Эройдин ўзининг «Тасаввуф ва тариқатлар» деган китобида «Робита ҳақидаги рисола» китобидан фойдаланиб, қуйидагиларни айтади:
«Мавлоно Холид вафот этган муршиддан ҳам робита орқали файз олиш мумкинлигини айтади. «Бу каби ҳолларда муршиднинг қабрига яқинлашиб, салом берилади ва қабрнинг оёқ тарафида туриб, бир марта Фотиҳа сурасини, ўн бир марта Ихлос сурасини ва бир марта «Оятул Курсий»ни ўқиб, савобини маййитнинг руҳониятига ҳадя этилади. Сўнгра унинг маънавиятига таважжуҳ қилиниб, робита қилинади», деганлар».
Шу ерда биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қабрларини зиёрат қилганда ҳам бу каби нарса йўқлиги, балки саҳобаи киромдан бошлаб бугунги мўмин-мусулмонларгача – ҳамма-ҳамма фақат салом бериш билан кифояланишини эслатиб ўтмоқчимиз.
Робитаи шайх шариат ҳукмларига тўғрилигини исбот қилиш сўралганда, сўфийлар Моида сурасидаги «Ва Унга васила изланг» оятини далил қиладилар ва: «Робитаи шайх қилиш айни Аллоҳга етишиш учун васила излашдир», дейдилар.
Албатта, бу иқтибос бир оятнинг ичидан олингандир. Ояти кариманинг тўлиқ шакли қуйидагича бўлади:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱبۡتَغُوٓاْ إِلَيۡهِ ٱلۡوَسِيلَةَ وَجَٰهِدُواْ فِي سَبِيلِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ٣٥
«Эй иймон келтирганлар! Аллоҳга тақво қилинглар ва Унга васила ахтарингиз ҳамда Унинг йўлида жиҳод қилингиз. Шоядки, ютуққа эришсангиз» (Моида сураси, 35-оят).
Агар тафсирларни варақлайдиган бўлсак, уларнинг бирортасида ҳам ушбу оятдаги «васила» сўзи робитаи шайх маъносида тафсир қилинмаганини кўрамиз.
Бошқа тафсирларни қўйиб туриб, сўфийларнинг тафсирларини олайлик. Энг катта сўфийлардан бўлмиш, тасаввуф ҳақида биринчилардан бўлиб китоб ёзган имом Абдулкарим Қушайрий раҳматуллоҳи алайҳи ўзларининг «Латоифул ишорот» номли тафсирларида мазкур оятнинг тафсирида «васила»га етти хил маъно берганлар. Аммо бу маънолар ичида робитаи шайх маъноси йўқ.
Шунингдек, тасаввуф услубидаги энг машҳур тафсирлардан бири бўлмиш «Руҳул маъоний»нинг соҳиби имом Олусий раҳматуллоҳи алайҳи ҳам бу оятни узундан-узоқ тафсир қилганлар, аммо бу тафсирда «васила»нинг маъноси робитаи шайх эканлиги мутлақо зикр этилмаган.
Робитаи шайх масаласида катта жонбозлик кўрсатган нақшбандийлар мазкур оятнинг маъносидан робитаи шайхни англаш мумкинлигига хожа Убайдуллоҳ Аҳрор раҳматуллоҳи алайҳининг гапларини мисол келтирадилар. У киши бу гапни сўфийлар робитаи шайхнинг ҳақ эканига далил сифатида келтирадиган Тавба сурасидаги «Ва содиқлар билан бирга бўлинг» оятининг маъносини тушунтириш борасида айтган эканлар.
Аммо «Рашаҳот»да бу борада хожа Убайдуллоҳ Аҳрор раҳматуллоҳи алайҳидан нақл қилинган матнда содиқлар билан бирга бўлиш иккига бўлиниши: биринчиси – уларнинг суҳбатини лозим тутиш бўлса, иккинчиси – улар ила доимий равишда маънавий боғланиш бардавом бўлиши лозимлиги айтилган. Шайхнинг суратини кўз олдига келтириб, зикр қилиш айтилмаган.
Ҳозирги кунимизда тасаввуфга даъват қилиб келаётган машҳур уламоларимиз робитаи шайх масаласини четлаб ўтадилар. Тасаввуф тарафдорлари бўлган кўпгина кишилар ўзаро суҳбатларда бу масалани ҳеч фикрларига жойлай олмаётганларини айтадилар.
Бу борада ўртача ечим топилиши мумкинми, деган савол мени кўп ўйлантириб келарди. Саволга жавобни Нақшбандия тариқатининг машҳур шайхларидан бўлган Имоми Роббоний ва Мавлоно Холид раҳматуллоҳи алайҳимонинг робита ҳақидаги баёнотларидан топдим.
Имоми Роббоний раҳматуллоҳи алайҳи робитаи шайх комил муршидга бўлишини таъкидлайдилар ва бу ишга лойиқ шайхни қуйидагича таърифлайдилар:
«Комил муршиднинг бир назари қалб хасталикларининг шифосидир. Унинг бир таважжуҳи маънавий хасталикларни даф этади. Бу камолотнинг соҳиби бўлган зот вақтнинг имоми ва замоннинг халифасидир. Қутблар унинг мақоми соясидан паноҳ топадилар. Мамлакатларнинг муршиди бўлган буюклар унинг уммонлар каби муаззам камолотидан тасалли олурлар».
Мавлоно Холид раҳматуллоҳи алайҳи: «Робита муриднинг муршиди комилнинг суратини хаёлига олиб, унинг руҳониятидан фойдаланишидан иборатдир», дейдилар. Ўша муршиди комил «шуҳуд мақоми»га етишган бўлиши шартлиги ҳам таъкидланган ҳақиқатдир.
Бу ҳақда шайх Муҳаммад Асъад Ирбилий раҳматуллоҳи алайҳи:
«Ўзига робита қилинадиган шайхнинг ҳоли ва ахлоқи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳоллари ва ахлоқига тобе бўлмагунча, робитадан кутилган файз юзага чиқмайди. Робита қиладиган солик эса шайхининг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ахлоқлари ила ахлоқланганлигини шариат ва тариқат ўлчови ила таҳқиқ этиши фарздир. Акс ҳолда робита қилувчи ҳам, қилинувчи ҳам паришон бўлади», дейдилар.
Агар бу маъноларни бугунги кунга татбиқ қилмоқчи бўлсак, юқоридаги сатрларда васфи зикр қилинган, бир назари қалб хасталикларининг шифоси бўлган, бир таважжуҳи маънавий хасталикларни даф этадиган, вақтнинг имоми ва замоннинг халифаси бўлган, қутблар унинг мақоми соясидан паноҳ топадиган, мамлакатларнинг муршиди бўлган буюклар унинг уммонлар каби муаззам камолотидан тасалли оладиган, ҳоли ва ахлоқи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳоллари ва ахлоқига тобе бўлган ва шуҳуд мақомига эришган муршиди комилни топишимиз лозим бўлади. Аллоҳнинг фазли чексиз, шундай зотни топиб қолсак, ажаб эмас.
КЕЙИНГИ МАВЗУ:
Валийлар ва кароматлар
Валий ҳеч қачон набий мартабасига ета олмайди
Авлиёларнинг кароматлари
Аллоҳ таолога хос сифатлар ҳеч кимга мўъжиза ҳам, каромат ҳам бўлмайди
Каромат тушунчаси ва турлари