Тавба сурасининг 75–77 оятларида, ваъда бериб, сўнг уни бажармайдиган мунофиқлар васф қилиниб, шундай дейилади:
«Улар орасида: “Агарда бизга (Аллоҳ) фазли (бойлиги)дан берса, албатта, садақа қилурмиз ва солиҳ (киши)лардан бўлурмиз”, – деб Аллоҳ билан аҳдлашадиганлар ҳам бор.
Аллоҳ уларга фазлидан берганда эса, (улар) унга бахиллик қилдилар ва юз ўгириб кетдилар. Аллоҳга берган ваъдаларига хилоф қилганлари ва ёлғончилик қилганлари сабабли уларга, то Уни учратадиган кунлари (қиёмат)гача дилларида мунофиқлик бўлишини қисмат қилиб қўйди».
Кўплаб тафсир китобларида ушбу оят Саълаба ибн Ҳотиб (розияллоҳу анҳу) сабаб нозил бўлган дейишади. Ваҳоланки, бу саҳобий Бадр қатнашчиси бўлган ансорлардан ҳисобланади. Тафсир ва ишончли манбаларда у киши ҳақида бу мазмундаги оят нозил бўлиши мумкин эмаслиги, балки бу маълумот ўта заиф ва нотўғри экани айтилади. Жумладан, Маҳмуд ибн Абулҳасан Найсобурий ал-Ғазнавий “Ийжозул баён ъан маъонил Қуръон” китобида қуйидагича келтиради: “Дарҳақиқат Саълаба ибн Ҳотиб, Аллоҳ таолонинг: «Улардан: «... “Агарда бизга (Аллоҳ) фазли (бойлиги)дан берса, албатта, садақа қилурмиз ва солиҳ (киши)лардан бўлурмиз”, – деб Аллоҳ билан аҳдлашадиганлар ҳам бор”» (Тавба, 75), ояти нозил бўлиши сабабчиси, дейилган. Лекин, оятда зикр қилинган шахс, Саълаба ибн Ҳотиб ансорийдан бошқа кишидир”.
Ибн Ҳажар Асқалоний “Ал Исоба фи тамйизус саҳоба” китобида, Саълаба ибн Ҳотиб (розияллоҳу анҳу)нинг таржимаи ҳолида бу қиссани келтирмаган. Аксинча, бу саҳобийни бадр қатнашчиси дея ҳимоя қилган. Мазкур қиссани эса зирор масжидини қуришда қатнашган мунофиқ Саълаба ибн Ҳотиб ёки Абу Ҳотибга нисбат берган. Олим, Саълаба ибн Ҳотиб (розияллоҳу анҳу) ҳақидаги сўзларни келтиргач, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг қуйидаги: “Бадр ва Уҳудда қатнашган бирор кимса дўзахга кирмайди”, деган лафзларини эслатади.
Айрим мўътабар манбаларда исмлар бир-бирига ўхшаш бўлгани учун улуғ саҳобийга нисбатан нотўғри нисбат берилган бўлиши мумкин. Бу ҳадис нотўғри талқин орқали одамлар орасида кенг тарқалиб кетган.
Аслида, воқеълик қуйидагича бўлган: “Саълаба ибн Хотиб ансорий, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг хузурларига келиб: “Эй, Аллоҳнинг расули! Аллоҳдан менга мол-дунё беришини сўраб дуо қилинг” деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ҳолинга вой бўлсин! Эй Саълаба! Шукрини адо қилган оз нарсанг, сен тоқат қила олмайдиган кўп нарсадан кўра яхшироқдир” – дедилар. Саълаба яна мурожаат қилиб: “Эй, Аллоҳнинг расули! Аллоҳдан менга мол-дунё беришини сўраб дуо қилинг” деди. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Эй, Саълаба! Мендан ибрат олсанг бўлмайдими? Аллоҳга қасамки, агар мен Аллоҳдан тоғни тилло ва кумушга айлантириб беришини сўрасам, албатта уларни тилло ва кумушга айлантириб беради. Лекин мен сўрамадимку, шундан ибрат олсангчи?” – дедилар.
Саълаба яна келиб: “Эй, Аллоҳнинг расули! Аллоҳдан менга мол-дунё беришини сўраб дуо қилинг. Агар Аллоҳ менга мол-дунё берса, ҳар бир ҳақдорни ҳаққини адо этардим” – деди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳим Саълабани мол-мулк билан ризқлантиргин” – деб дуо қилдилар.У қўй олди. Қўй худди қурт сингари ўсиб кўпая бошлади. У пешин ва аср намозини Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан бирга ва қолган намозларини қўйлари ёнида ўқирди. Қўйлар шу даражада кўпайиб, энди унга Мадина ўтлоқлари торлик қилиб қолди. У қўйларини олиб Мадинанинг атрофига олиб чиқиб кетди. Энди у беш вақт намоз у ёқда турсин, жума намозини ҳам Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан бирга адо этолмади. Жумани ҳам, жамоатни ҳам тарк қилди.
Кунларнинг бирида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Саълабага нима бўлди?”, деб сўраб қолдилар. Қўйлари кўпайиб, водийга сиғмасдан, улар билан бирга Мадинанинг ташқарисига чиқиб кетгани айтилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Саълабанинг ҳолига вой! Саълабанинг ҳолига вой! Саълабанинг ҳолига вой!” – дедилар. Аллоҳ таоло тавба сурасидаги қуйидаги:
«Мол-мулкларидан уларни у сабабли поклашингиз ва тозалашингиз учун садақа олинг ва улар (ҳаққи)га дуо қилинг! Албатта, дуоингиз уларга таскин (тасалли)дир. Аллоҳ эшитувчи ва билувчидир» (Тавба, 103) оятини нозил қилгач, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Ансор ва Бани Сулайм қабиласидан икки кишини садақа иши билан шуғулланишга тайинладилар. Уларга садақа ҳақидаги кўрсатмаларини ёзма тарзда бериб, одамлардан садақа йиғмоққа амр қилдилар.
Улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг мактубларини олиб Саълаба ҳузурига боришди ва унга мактубни ўқиб Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг закот ҳақидаги буйруқларини етказишди.
Шунда Саълаба: “Бу жизя ёки унинг ўхшашидир. Ундан бошқа нарса эмас. Сизлар бораверинглар мен ўйлаб кўрай, кейин келасизлар.” – деди.
Улар унинг ҳузуридан чиқиб Сулманинг хузурига боришди. Сулма эса закотга ўзининг мол-қўйлари ичидан энг яхшиларини чиқариб берди. Улар яна Саълаба ҳузурига қайтганларида, у олдинги сўзларини такрорлаб, у икковини қайтариб юборди.
Улар йўлда келишар экан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га рўбару бўлишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) улардан сўрашларидан олдин: “Саълабанинг ҳолига вой!”, дедилар ва Сулманинг ҳақига ҳайрли дуо қилдилар.
Шунда Аллоҳ таоло қуйидаги оятларни нозил қилди:
«Улар орасида: «Агарда бизга (Аллоҳ) фазли (бойлиги)дан берса, албатта, садақа қилурмиз ва солиҳ (киши)лардан бўлурмиз», – деб Аллоҳ билан аҳдлашадиганлар ҳам бор. (Аллоҳ) уларга фазлидан берганда эса, (улар) унга бахиллик қилдилар ва юз ўгириб кетдилар. Аллоҳга берган ваъдаларига хилоф қилганлари ва ёлғончилик қилганлари сабабли уларга, то Уни учратадиган кунлари (қиёмат)гача дилларида мунофиқлик бўлишини қисмат қилиб қўйди» (Тавба, 75–77).
Шундан сўнг Саълабанинг қариндошларидан бири унинг олдига бориб: “Сен ҳақингда оят нозил бўлди” – деди. Саълаба дархол Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг хузурларига келиб, ундан садақасини қабул қилишларини сўради. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) эса: “Аллоҳ таоло менга сенинг садақангни қабул этмаслигимни буюрди. Бу сенинг менга итоатсизлигинг оқибатидир”, – дедилар. Саълаба бошига тупроқ сочганига надомат чекиб қолди.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафот этиб, Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) халифа бўлганларида, Саълаба садақотларини кўтариб унинг хузурига келди. Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) ундан қабул қилмадилар. Умар ва Усмон (розияллоҳу анҳумо) халифа бўлганларида, уларга ҳам садақасини қабул этишларини сўраб ёлворди, аммо, улар ҳам қабул қилмадилар. Саълаба Усмон (розиаллоҳу анҳу) халифалиги даврида вафот этди”.
Бу воқеъа баъзи муфассирлар наздида қанчалик машҳур бўлмасин, у икки жиҳатдан ҳақиқатга тўғри келмайди. Биринчидан, Қуръон ва Суннатда келган “тавба қилувчининг тавбасини қабул бўлиши” ҳақидаги хабарга зид экани, иккинчидан, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг “Закотни ман қилувчилар” ҳадисларига зиддир. Унда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) закотни ман қилувчига нисбатан қилинадиган муомала ҳақида сўз борган.
Ундан ташқари бу маълумотнинг нотўғри экани, қуйидаги манбаларда келтирилган маълумотларда ҳам ўз ифодасини топган:
- Имом Қуртубийнинг “Ал жомеъ лиаҳкамил Қуръон” китобида шундай дейилади: “Саълаба, Аллоҳ ва Расули унинг имонига гувоҳлик берган, Бадр қатнашчиси, ансорий саҳобадир. У ҳақида ривоят қилинган нарса тўғри эмас”.
Абу Умар: “Закотни ман қилувчилар ояти Саълаба хусусида нозил бўлди” деган сўз тўғри эмас”.
- Мунавий “Файзул Қодийр”да шундай дейди: “Байҳақий: “Гарчи у муфассирлар наздида машҳур бўлса ҳам, бу ҳадиснинг иснодида назар (яъни унга назар солиб, таҳқиқ қилишга эҳтиёж) бор”.
- Зайниддин Абулфозил Абдураҳим ибн Ҳасан ал-Ироқий шундай дейди: “Табароний у ҳадисни заиф санад билан келтирган”.
- Муҳаммад ибн Тоҳир: “Тазниратул мавзуот” китобида ушбу ривоятни заиф деган.
- Ибн Ҳажар Асқалоний “Кашшоф” китобида бу ҳадисни “жуда заиф” деган.
- Имом Заҳабий “Мийзонул эътидол” китобида, Имом Суютий “Асбобул нузул” китобида бу қиссани заиф санашган.
- Имом Байҳақий ва Ҳайсамийлар ҳам заиф дейишган.
Хулоса қилиб айтганда, аксар олимлар ушбу қиссанинг заиф эканига иттифоқ қилишган. Аллоҳ таоло барча саҳобалардан рози бўлсин.
Олимхон ЮСУПОВ,
Имом Бухорий халқаро маркази “Манбашунослик” бўлим бошлиғи