Умавий халифаларнинг саккизинчиси Умар ибн Абдул Азиз раҳматуллоҳи алайҳ Иёс ибн Муовия раҳматуллоҳи алайҳни Басрага қози этиб таъйинламоқчи бўлганида, дастлаб у киши хоҳламаган.

Қози бўлмаслик учун турли баҳоналарни қилиб кўрган. Халифа ҳам ўта фаросатли зот бўлгани учун юртимга адолатли, ҳақдан тоймайдиган кишини қози қилмасам, кўнглим хотиржам бўлмайди деб, сўзида қаттиқ туриб олиб, охири уни қози этиб таъйинлаган. Ҳа, ҳақиқатда Халифа ҳазратлари адашмаган экан. Халқ у киши танлаган қозидан мамнун эди. У бу соҳада етук ақл-заковат ва ноёб иқтидор эгаси экан, ўта чигал масалаларни ақл бовар қилмас услублар билан еча бошлади. Улардан бири қуйидагича бўлган:
Икки киши унинг олдига бир ишнинг ҳукмини чиқариб беринг, деб келишди. Бири: “Мен бунга омонат қўйгандим. Энди қайтаришини сўрасам, тан олмаяпти”, деди. Шунда қози айбланувчидан бу ҳақда сўради. Айбланувчи ҳеч нарсани тан олмасдан: “Агар даъвогарнинг ҳужжати бўлса, олиб келсин. Бўлмаса, мана мен қасам ичаман”, деди.
(Шариат бўйича бундай ҳолларда даъвогар даъвоси ҳақ эканига ҳужжат – хат ёки тирик гувоҳлар – келтириши керак. Келтира олмаса, қози айбланувчидан Аллоҳ номи билан қасам ичишини талаб қилади. Қасам ичса, унинг сўзи тўғри экани тасдиқланиб, даъвогар ёлғончи экани маълум бўлади. Агар қасам ичишдан бош тортса, аксинча, даъвогар ҳақ экани ва айбланувчи ёлғон инкор этаётгани аниқ бўлади).
Қози бу маккор айбланувчига қасам ичказса, ёлғондан қасам ичиб, даъвогарнинг мулкини еб кетишидан қўрқди-да, даъвогарга қараб: “Бу кишига омонатни қаерда берган эдинг?”, деб сўради. Даъвогар: “Фалон ерда”, деди. Қози: “У ерда бирор нарса бормиди?”, деб сўради. Даъвогар: “Бир катта дарахт бор эди. Унинг остида ўтириб, соясида бирга овқатланганмиз. Қайтиш олдидан унга ўша нарсамни бергандим”, деди. Қози: “Сен ҳозир ўша дарахтнинг ёнига бор. Ўша дарахт ўша нарсангни қаерга қўйганингни ва нима қилганингни ёдинга солса, ажабмас. Кейин ёнимга қайтиб келиб, менга айтасан”, деди.
Даъвогар ўша жойга жўнаб кетгач, қози айбланувчига: “Сен шеригинг келгунича шу ерда ўтириб тур”, деди.
Сўнг қози ҳузурига мурожаат қилиб келган бошқаларга юзланди ва ҳалиги кишини кўз қири билан кузатиб, наригиларни ишларини кўриб чиқа бошлади. Ҳалиги одам анча босилиб, хотиржам бўлиб, ўтган ишларни бироз унутгандай бўлиб турганда, қози дабдурустдан: “Нима дейсан, шеригинг ўша жойга етиб бордими-кан?”, деб савол берди. У ўйламай: “Йўғ-э, нима деяпсиз, у ер бу жойдан анча узоқ”, деб юборди. Шунда қози: “Ҳой бадбахт, ҳали сен молни олган жойингни билиб туриб, омонатни инкор қиляпсанми?! Худо ҳаққи, сен хоин экансан”, деди. Сўнг ҳалиги одам даҳшатга тушиб, қўлтиғидан тарвузи тушиб, қотиб қолди ва хиёнатига иқрор бўлди. Қози уни шериги келгунича қамаб қўйди. Шериги келгач, унга омонатини қайтариб беришга буюрди...

Баҳодир Баҳромжон ўғли

Маълумки, фиқҳий мазҳабларнинг шаклланишида ижтимоий омилларнинг ўрни ва таъсири бўлган. Хусусан, мазҳаблар шаклланиш ва турли диёрларда ёйилиш жараёнида маълум маънода, ўша ўлка ва жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётидан қисман бўлсада, таъсирланган. Зеро, инсонлар ер юзининг турли минтақа ва иқлим шароитларида яшаганлари боис, уларнинг ҳаёт тарзи, урф-одати, қадрияти ва ўзаро муносабатлари сезиларли даражада бир биридан фарқ қилади. Ислом фиқҳи инсонларнинг мана шу фарқларини ҳам ҳисобга олиб, ҳукмлар, фиқҳий қоидалар ва фатволарда жамиятнинг муаммоларини одилона ҳал этишда муҳим ўрин тутади. Бундай улуғ вазифанинг амалга оширилишида тўрт мазҳаб уламоларининг ўрни беқиёсдир. Хусусан, ҳанафий мазҳаби тарқалган ўлка ва диёрлардаги ерлик аҳолининг ҳаёт тарзи, урф-одати, қадрияти ва ўзаро муносабатларини ҳисобга олган. Албатта, бунда шариатнинг асос қоидаларига амал қилиб иш кўрилган. Биз Ислом фиқҳида муҳим ўрин тутган «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя» деб номланадиган қоида ва усуллар тўпламига назар солсак, унинг асосчилари ҳанафийлар эканини кўрамиз. Бошқа мазҳаблар кейинроқ, ушбу қоидалар ва усулларни қабул қилишган.

Демак, «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя» деб номланадиган қоида ва усуллар тўплами бир маънода турли урф-одат ва қадриятлар асосида яшайдиган инсонларни манфаатини ва уларнинг Ислом шариати ҳукмларига мослашишларини осонлаштириш учун асос солингандир. Қуйида, шариатнинг она асослари ва қоидаларига таяниб ишланган «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя»дан айримларини мисоллари билан келтирамиз:

Фиқҳий қоидалар Ислом фиқҳи каби инсоний жамиятнинг барча томонларини қамраб олган. Иқтисодий, ижтимоъий, маънавий, маданий ҳаттоки, жиноий ҳуқуқни ҳам ёритишда алоҳида ўрин тутган.

«Ал-машаққату тажлибу ат-тайсира» – «машаққат енгиллаштиришни келтиради» дейилган қоидада, мусулмонларнинг ҳаёт тарзида учраб турадиган айрим табиий сабаблар туфайли юзага келган муаммо, қийинчилик ва машаққатларни кетказишда Қуръон ва суннат асосида «енгиллаштириш принципи» илгари сурилган. Бунга бақара сурасининг 185-ояти ва Ҳаж сурасининг 78-ояти далил бўлади. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам имом Бухорий ва имом Аҳмад ривоят қилган ҳадисда «Аллоҳ таолога диннинг энг маҳбуби тўғри, енгил ва бағрикенгликка асосланганидир» – деганлар.

Мазкур қоидадан уламолар шариатда мавжуд бўлган рухсатлар, енгиллаштиришлар ва бағрикенгликга асосланган ҳукм ва фатволарни ишлаб чиққанлар. Мисол учун, мусофир намозни қаср қилиб ўқиши, маҳсига уч кунгача масҳ тортиш, жума фарз бўлмаслиги, қурбонлик, жамоат ва икки ҳайит намозлари соқит бўлиши, таяммум жоиз бўлиши, улов устида нафл намозга рухсат берилишини келиришимиз мукин. Шунингдек, касаллик сабабли таяммум қилиш жоизлиги, ўтириб, ёнбошлаб, ҳаттоки, ишора билан намоз ўқиш рухсат бўлиши, рамазон куни рўза тутмаслик рухсати, ҳажда боришга қодир бўлмаган бемор ўрнига бировни бадал ҳаж қилидириши, зарурат бўлса, касал киши нопок нарсалар билан муолажа қилиниши рухсатига ўхшаш ҳолатларни зикр жоиз. Табиб зарурат бўлганида, беморнинг авратига назар солиши жозлигини мисол қилишимиз мумкин.

Шунингдек, мазкур фиқҳий қоида асосида мажбур қилинган пайтда, айрим ҳукмларда истисно қилиниши, эсдан чиқарган пайтда ҳам кўпгина шариат ҳукмларида енгиллик берилгани каби масалалар келиб чиқади. Энг асосийси қийинчилик, машаққат ва умумий балво (аксарият йўлиқадиган машаққат) пайтида белгиланган шарий енгиллаштиришларни зикр қилиб ўтиш лозим. Мисол учун, зарурат пайтида либоснинг тўртдан биридан камроғига нажосат текканда намозни жоизлиги, тезак каби ёқилғи сифатида ишлатиладиган нарсаларни ёққанда, кули ҳаром эмаслиги кабилар.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ибодатлар масаласида маданий жамиятларда яшайдиган кишиларни ҳисобга олиб кенг фатволар берганлар. Бошқа мазҳабларда беихтиёр аёлнинг очиқ бадани, эркакнинг очиқ баданига тегса, таҳорати бузилади. Абу Ҳанифа бу масалада бунинг аксини айтганлар.

Юқорида биз шаръий қоидалардан биттасини келтирдик. Бунга ўхшаган юзлаб фиқҳий қоидаларнинг ҳар бирини тадқиқ қилинса, унда инсонпарварлик ва ижтимоий кафолатга асос солинганини кўрамиз.

Мазкур мисоллардан хулоса қилишимиз мумкинки, ҳанафий мазҳаби, хусусан юртимиздан етишиб чиққан аллома ва фуқаҳолар инсоният тараққиётида, тамаддун ривожида беназир хизматлар қилишган. Бир сўз билан айтганда, бизнинг аждодларимиз исломни қабул қилганларидан сўнг, башарият карвонида инсонпарварлик, ижтимоий адолат ва ахлоқда йўлбошчи бўлдилар, буни уларнинг ёзиб қолдирган асарлари ва хизматларида кўришимиз мумкин.

Ж.Ҳамроқулов,

Тошкент ислом институти  кафедра мудири

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг тўлиқ исми – Нуъмон ибн Собит Куфий бўлиб, 80 ҳижрий йилда Куфа шаҳрида туғилган. Ҳаётининг асосий қисмини шу шаҳарда яшаб, 150/769 йил 70 ёшида Бағдодда вафот этган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ йигитлик чоғида тижорат ишлари билан шуғулланган. Йигитлик чоғида  Имом Шаъбий[1] билан учрашади. Шаъбий Абу Ҳанифадаги ақл-фаросатни кўриб, уни уламолар ҳузурларига бориб, илм олишга тарғиб қилади. Абу Ҳанифа Имом Шаъбийнинг бу насиҳатларига амал қилиб, илм олишга киришади. Кейинчалик орадан йиллар ўтиб, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ етук аллома бўлиб етишади.

Ўша пайтда Куфа шаҳри ислом оламида илм марказларидан бири эди. Унинг масжидлари дарс ҳалқалари билан тўла эди. Кўплаб саҳобаи киромлар ва тобеинлар у ерда яшар эдилар. Шунинг учун ҳам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бошқа ўлкаларга сафар қилиб, илм ўрганишга кўп эҳтиёжи бўлмаган. Натижада, Басра, Ҳижоздан бошқа шаҳарларга кам сафар қилган. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан: “Бу фиқҳни қаердан олдингиз?” деб сўралганида “Мен илм ва фиқҳ маркази (Куфа шаҳри)да яшаганман. Куфа аҳли билан бирга фақиҳ Ҳаммоддан кўп йиллар илм ўргандим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ дастлаб бир қанча вақт калом илми билан шуғулланган. Аҳли бидъатлар ва адашган фирқа вакиллари билан баҳслашар эди. Бу борада машҳур бўлиб, бармоқ билан санадиган даражадаги уламолар мартабасига етади. Бу маълумот у зот ҳақида келган ривоятларда очиқ-ойдин айтиб ўтилган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бу йўл ўзидан олдинги саҳоба ва тобеинларнинг йўли эмаслигини билгач, калом илми билан шуғулланишни тарк этиб, фиқҳ илмни ўрганишга киришди. Бу илмда ҳам етук даражага етиб, фиқҳда имом бўлдилар. Инсонлар у кишига эргашиб, айтган сўзларини оладиган бўлишди.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ўзининг илк давридаги ҳолатлари ҳақида шундай деганлар: “Менга калом илми бўйича баҳслашиш маҳорати ато этилган эди. Басрада бидъатчилар кўп эди. Басрага йигирма мартадан кўпроқ бориб, улар билан калом илми борасида баҳслашардим. Кўпинча бир йил ёки ундан кўпроқ ё оз муддат у ерда яшаб қолар эдим. Ўша пайтда мен калом илми – илмларнинг энг улуғи, деб ҳисоблардим. Сўнг умримдан маълум муддат ўтгандан сўнг бир тафаккур қилиб кўрдим: “Салафи солиҳлар биздан кўра ҳақиқатларни яхшироқ билар эдилар. Улар баҳс-мунозара қилишга берилмаган, ундан ўзларини тийишганлар, шариат илмини ўрганишга киришишганлар, унга рағбат қилганлар, уни ўргатишган ва ўрганишган. Шу борада мунозара қилишган”. Шунинг учун ҳам калом илмини ташлаб, фиқҳ билан шуғулландим. Кейин қарасам, калом илми билан шуғулланувчиларнинг кўриниши солиҳларнинг кўринишига ўхшамайди, қалблари қаттиқ, кўнгиллари тошбағир. Қуръон, ҳадисга, салафи солиҳларга эътиборсиз ҳолда хилоф қилишар эди.  Агар калом илми яхши бўлганда эди, салафи солиҳлар у билан шуғулланишган бўлар эди. Шу сабабли ҳам, Аллоҳга шукр бўлсинки, калом илмини тарк этдим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳижрий 102 йил 22 ёшида бутун борлиқлари билан фиқҳ илмини ўрганишга киришади. Ўша давридаги Куфа фақиҳи Ҳаммод ибн Абу Сулаймон раҳимаҳуллоҳнинг дарс ҳалқасига қатнай бошладилар. Асосий илмларни у кишидан ўргандилар. Абу Ҳанифа Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан ўн саккиз йил муддат мобайнида таълим олади. Устозининг фиқҳ булоғидан жидду-жаҳд, ҳаракатчанлик, сабр, матонат билан ичади.

Устози Ҳаммод раҳимаҳуллоҳ у кишига дарс ҳалқасида алоҳида жой ажратиб, бошқа шогирдларидан устун кўрарди ва бу борада шундай деган: “Менинг тўғримда – ҳалқа ўртасида Абу Ҳанифадан бошқаси ўтримасин”. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ шу даражага етган эдики, устозларининг хос шогирди ва талабаси эди. Устозининг муҳим ишлари чиқиб, сафарга кетадиган бўлса, дарс ҳалқасига Абу Ҳанифани бошлиқ қилиб кетар эди. Бу нарса у зотнинг вафотидан кейин Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг устоз бўлишига бир ишора эди.

Жумҳур муҳҳаддислар бир киши саҳоба билан учрашиш ва уни кўриш билан тобеинга айланади, деганлар. Тобеин бўлишда маълум бир муддат саҳоба билан бирга юриши ва ундан ҳадис ривоят қилиши шарт эмас. “Тадрибур ровий” асарида “Саҳоба билан бирга юрмаган бўлса ҳам, у билан учрашган киши тобеиндир”, дейилган. Ваҳоланки, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас розияллоҳу анҳуни кўрган ва ундан ҳадис эшитган.

Алийюл Қори “ат-Табақот”да айтишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ баъзи саҳобаларни кўрганлиги собит бўлган, улардан ҳадис ривоят қилганлиги тўғрисида ихтилоф қилинган бўлсада, ривоят қилганлиги кучлидир. Ҳофиз Заҳабий “тазкиратул ҳуффоз” асарида зикр қилишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас ибн Молик розияллоҳу анҳуни Куфага келганларида бир неча марта кўрган.

Ҳофизларнинг охиргиси Жалолуддин ас-Суютийнинг айтишича, “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ тобеинлардан ҳисобланадими?” деган савол Ҳофиз ибн Ҳажарга берилганида шундай жавоб беради: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан бир қанчасини кўрган. Чунки у зот саксонинчи ҳижрий йилда Маккада туғилган. Ўша вақтда Маккада саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Абу Авфо бор эди. Басрада Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу бор эди. Баъзи уламолар (Имом Абулмуъшир Абдулкарим Абдуссомад ат-Табарий ал-Муқрий аш-Шофиий) Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг саҳобалардан ривоят қилган ҳадислардан бир жузлик китоб ёзган. Саҳобаларни кўриш ва улардан ҳадис ривоят қилиш фазилати Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга замондош бошқа уламоларга насиб бўлмаган. Масалан, Шомдаги Имом Авзоий, Куфадаги Саврий, Мадинадиги Имом Молик, Маккадаги Муслим ибн Холид аз-Занжий, Мисрдаги Лайс ибн Саъд каби уламолар бундай шарафга эга бўлмаганлар”.

Ҳанафий уламолар табақотлари борасида биринчи бўлиб китоб ёзган аллома Имом Муҳаддис Абдулқодир ибн Абулвафо ал-Қураший ал-Ҳанафий ал-Мисрий “Ал-Жавоҳир ал-музийя” асарида шундай дейди: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Унайс, Абдуллоҳ ибн Жуз аз-Забидий, Анас ибн Молик, Жобир ибн Абдуллоҳ, Маъқал ибн Ясор, Восила ибн Асқаъ, Оиша бинти Ажарада розияллоҳу анҳумлардан ҳадис эшитганини зикр қилган”.

Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилади: “Мен (ҳижрий) тўқсон олтинчи йилда ўн олти ёшимда отам билан бирга ҳаж қилдим. Инсонлар бир шайхнинг атрофида тўпланиб олишанини кўрдим. Отамга “Бу шайх ким?” деб айтдим. Отам: “Бу киши Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларидан бўлиб, исми Абдуллоҳ ибн Ҳорис ибн Жуз”, деб айтди. Мен “У кишининг ҳузурида нима борки, инсонларнинг унинг атрофида тўпланишган?” дедим. Отам айтди: “Расулулллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган ҳадислар бор”. Мен отамга: “Мени у зотнинг ҳузурига олиб боринг, мен ҳам узотдан ҳадис эшитай”, дедим. Кейин у зотнинг ҳузурига бордим ва инсонлар орасидан ўтиб у зотнинг яқинига бордим. Кейин мен у зотнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг

من تفقَه في دين الله كفاه الله همَه ورزقه من حيث لا يحتسب

“Ким Аллоҳнинг динида фиқҳ илмини ўрганса, у ўйламаган томондан унинг ташвиши ва ризқига Аллоҳ кифоя қилади” ҳадисини айтаётганларини эшитдим.

Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бир куни халифа Мансурнинг ҳузурига кирганида Амир Ийсо ибн Мусо айтади: “Бу зот бугун дунёнинг олимидир”. Имом Бухорийнинг устозларида Маккий ибн Иброҳим Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ зикр қила туриб “ У зот ўз замонасининг энг олими эди” дейди. Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ айтдади: “Ҳадис тафсирида Абу Ҳанифадан кўра олимроқ бирор кишини кўрмадим”.

Язид ибн Ҳорун айтади: “Минг киши (уламо) билан  учрашиб, уларнинг кўпидан (ҳадис, илм) ёзиб олдим. Уларнинг ичида бештасини фиқҳ, парҳезкорлик ва илмда бошқалардан устун топдим. Бештанинг биринчиси Абу Ҳанифадир”.

Ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ ривоят қилинишича, Бағдод қозиси Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Аммора Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ мактубини қўлига олиб шундай дейди: “Аллоҳга қасамки, фиқҳда сендан кўра балиғроқ ва қисқароқ сўзлайдиган бирор кишини учратмаганман. Сен шак-шубҳасиз ўз замонгда фақиҳларнинг саййидисан. Сен ҳақингда баъзиларнинг ёмон сўзлари ҳасаддан бошқа нарса эмас”.

Абдуллоҳ ибн Довуд ал-Харибий шундай дейди: “Мусулмонларга намозларида Абу Ҳанифанинг ҳаққига дуои хайр қилишлари вожиб бўлади. Чунки у зот мусулмонлар учун суннатлар ва фиқҳни муҳофаза қилди”.

Абдуллоҳ ибн Муборакдан ривоят қилинади: “Куфага бориб, уламоларидан “Шаҳарингизда энг олимроқ киши ким?” деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб жавоб берди. Кейин улардан: “Энг кўп ибодат қиладиган ва энг кўп илм билан машғул бўладиган киши ким?”, деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб айтди. Яна улардан юқоридаги каби бир яхши хислат ҳақида сўрганимда, улар: “Бу хислатда ҳам Абу Ҳанифадан кўра яхшироқ бирор кишини билмаймиз”, деб жавоб бердилар.

Хатиб Бағдодий Муҳаммад ибн Бишрдан (ваф. 203 й.) ривоят қилади: “Мен Абу Ҳанифа ва Суфённинг олдига бориб илм ўлганиб юрар эдим. Абу Ҳанифанинг олдига борганимда менга “Қаердан келдинг?” дер эди. “Суфённинг ҳузуридан” деб айтар эдим. Абу Ҳанифа эса:”Сен бир кишининг ҳузуридан келдингки, агар (Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳунинг икки катта шогирди) Алқама ва Асвад ҳозир бўлганида унга ўхшаш кишига муҳтож бўлар эди”, дер эди. Суфённинг олдига борганимда: “Қаердан келдинг?” дер эди. “Абу Ҳанифанинг ҳузуридан”, дер эдим. Суфён эса: “Ер юзи аҳлининг энг фақиҳроғининг ҳузуридан келибсан”, дер эди.

Абдуллоҳ ибн Муборак айтади: “Агар Аллоҳ таоло Абу Ҳанифа ва Суфён билан ёрдам бермаганида (яъни у иккисидан илм ўрганишни менга насиб қилмаганида) бошқа инсонлар каби бўлиб қолар эдим”.

Ҳужр ибн Абдулжабборнинг айтишича, Қосим ибн Маан ибн Абдурраҳмон ибн Абдуллоҳ ибн Масъудга “Сиз Абу Ҳанифанинг шогирдларидан бўлишга розимисиз?”, дейилди. У зот эса: “Бирор киши учун Абу Ҳанифа билан бирга ўтиришдан кўра манфаатлироқ илм мажлиси йўқ”.

“Маноқибул қорий” асарида зикр қилинишича Абу Ҳайён ат-Тавҳидий айтади: “Подшолар сиёсат майдонида Ҳазарати Умарга муҳтожлар, фақиҳлар қиёс бобида Абу Ҳанифага муҳтожлар, муҳаддислар ҳадис исноди бобида Аҳмад ибн Ҳанбалга муҳтождирлар”.

ТИИ “Диний фанлар” кафедраси мудири    С.Примов

[1] Тўлиқ исми – Абу Амр Омир ибн Шуроҳбил ибн Абд аш-Шаъбий ал-Куфийдир. У зот тобеинлардан бўлиб, бир қанча саҳобаларни кўрган. У зот фақиҳ, муҳаддис, ҳофиз бўлган. У зотнинг қуйидаги сўз ривоят қилинган: “Шу кунгача қоғозга бирор нарсани ёзмадим. Бирор киши менга ҳадис айтса, уни ёд олдим ва қайтда айтишини ёқтирмас эдим”.

Бутун оламлар Роббиси Аллоҳ таолога ҳумду санолар бўлсин. У зотнинг Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга, оилалари ва саҳобаларига дуруду саловатлар бўлсин.

Ушбу битиклар Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ камолот ёшига етганидан сўнг ва унда ажойиб хислатлар ва одамлар билан мулоқот қилиш салоҳияти намоён бўлганидан кейин  Имом Аъзам раҳимаҳуллоҳнинг  унга айтган насиҳатларидир.

         Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ дедилар:

         -   Эй Ёқуб! Султоннинг ҳурматини ўрнига қўй, унинг мартабасини эъзозла, унинг ҳузурида ёлғон гапиришдан, бирор илмий ҳожат учун сени чақирмаганида ҳар вақт киришдан ўзингни тий.

         Халқ оммаси ва тижоратчилар ҳузурида фақат илмга оид нарсалар тўғрисида сўзла. Агар сен улар олдида молу дунё хусусида гап очсанг, улар сени молу давлатга ҳирси ва муҳаббати ҳамда пора олишга майли бор экан, деб сен тўғрингда ёмон фикрга борадилар ва нотўғри эътиқод қиладилар. Кўча-кўйларда ўтирмагин. Агар бировни кутиш зарур бўлса, масжидда кутиб ўтир. Бозору кўчаларда ва масжидларда ҳаргиз овқатланма. Шойи матодан тикилган кийимларни кийма. Чунки бу бефаросатликка олиб боради.

         Сен биринчи навбатда илм ол, ундан кейин ҳалол йўл билан молу давлат орттир. Шундан кейингина уйлан. Агар илм олиш даврингда мол топишга ҳаракат  қилсанг, илм ҳосил қилишдан маҳрум бўлиб қоласан. Илм ҳосил қилмасдан туриб, бойлик орттириш ва аёллар билан машғул бўлишга вақтингни  сарф қилсанг, билгингки, умринг зое кетади. Уйланганингдан сўнг болаларинг кўпая бошлайди ва сен илм олишни тарк этиб, уларни таъминлаш билан шуғулланишга мажбур бўласан.

         Одамларга беписанд бўлма. Ўзингни ҳам, бошқаларни ҳам ҳурмат қил. Улар билан кўп алоқада бўлма. Фақат сенга мурожаат қилганларидан сўнг улар билан алоқа қил. Уларнинг муносабатларини масалаларни эслатиш билан тақдирла. Чунки улар илм аҳлидан бўлса, илм билан машғул бўлиб кетадилар, илм аҳлидан бўлмаса, сени ёқтириб қоладилар. Омма билан сўзлашганингда сўзинг орасида динга оид масалалардан сўзлама. Чунки улар ҳам сенга тақлид қилиб сўзлай бошлайди. Агар бирор одам сендан бирор масала юзасидан фатво сўраб қолса, фақат унинг саволигагина жавоб бер. Унга ҳеч нарса қўшимча қилма. Ортиқча сўзларинг унинг саволига берган жавобингни чалкаштириб қўяди.

         Гарчи сен ўн йил касбсиз ва озиқ-овқатсиз қолсанг ҳам, илмдан юз ўгирма. Сен шогирдларингга юзлан. Уларнинг илм олишга қизиқишларини қучайтириш учун бирини ота, бошқасини ўғил қилиб ол. Оми ва бозорчи одамлардан бирортаси сен билан муноқаша қилмоқчи бўлса, сен у билан муноқаша қилма. Чунки бу сенинг обрўйингни тўкади. Ҳақиқатни айтишда ҳеч кимдан, ҳатто султондан ҳам тортинма. Ибодатни бошқалардан кам қилишда ўзингдан рози бўлма. Оми халқ сени ўзларидан кўра ибодатга камроқ юзланганингни кўрсалар, сени ибодатга аҳамият бермас, деган фикрга борадилар. Шунингдек, ўзларига нодонликлари “фойда” берганидек, сенга  илминг фойда берган экан, деб эътиқод қилиб қоладилар.

Агар сен олимлари бор шаҳарда қўним топсанг, дарров у шаҳарни ўзингники қилиб олма. Ўзингни ўшалардан биридек тут, токи уларнинг обрўларини тортиб олиш мақсадинг йўқлигини билсинлар. Акс ҳолда, улар биргалашиб сенга қарши чиқадилар ва мазҳабинг шаьнига тана тошларини ота бошлайдилар. Шундай ҳол рўй берса, оми халқ ҳам сенга қарши чиқадилар, сенга хўмрайиб қарай бошлайдилар ва уларнинг назарида давоси йўқ вабо касаллигига йўлиққан одамга ўхшаб қоласан.

Агар сендан бирор масалани сўрасалар, унда улар билан қизғин баҳсу мунозара қилиб ўтирма. Уларга фақат далилу  ҳужжатларга асосланиб сўзла. Уларнинг устозларига таъна қилма. Акс ҳолда, улар ҳам сенга шу қабилда жавоб берадилар. Одамлардан эҳтиёт бўл. Очиқ-ойдин ҳолатингда бўлганингдек, махфий ҳолатингда ҳам Аллоҳ йўлида бўл.

Мунозара мажлисида қўрқиб гапирма. Чунки бу изоҳлашга халал беради ва тилинг тутилиб қолишига сабабчи бўлади.

Кўп хохолаб кулаверма. Зеро бу қалбни ўлдиради. Доимо оҳиста юр. Юмушларда шошма-шошарлик қила кўрма. Ортингдан чақирганга жавоб берма. Чунки молларнигина орқасидан чақирадилар. Сўзлаган вақтингда қичқириб гапирма ва овозингни баланд қилма ҳамда ўзингни босиқ тут, кам ҳаракат қил. Шундай қилсанг, сени собитқадамлигинг ҳаммага аён бўлади.

Одамлар орасида Аллоҳнинг зикрини кўп қил, токи улар сендан ўргансинлар. Қуръони карим ўқиш учун ўзинга вақт белгила. Ҳар намоздан сўнг Аллоҳни зикр қилишни, сенга берган сабру бардош учун Унга шукроналар изҳор қилишни одат қил. Ҳар ойда маълум кунларда рўзадор бўлишни ўзингга белгилаб қўй, токи бошқалар сенга тақлид қилсинлар. Ўзингни назорат қил. Илминг дунё ва охиратингга фойда бўлиши учун ўзгаларга ғамхўрлик қил. Сен ўзинг олди-сотди қилиб юрма, рўзғор юмушларини қилиб туриш учун бирорта ишончли одамни тайинлаб қўй. Дон-дунларни харид қилганингда тортишиб ўтирма, тангаларни шахсан ўзинг тортиб кўриб кўрма, балки, бу ишларни бошқасига юклаб қўй.

Молу давлатингга ва мансабингга кўнгил қўяверма. Чунки Аллоҳ улар ҳақида сўроққа тутади.

Одамларнинг хатоларига эргашма. Уларнинг тўғри ишларига эргаш. Агарда бирорта одамнинг ёмон ишини билсанг, унга уни эслатма, балки, ундан яхшилик иста ва унга яхшиликни эслат. Уни фақат диний томонидангина гапир. Агарда диний йўлда хатога йўл қўяётган бўлса, уни одамларга айт, токи улар эргашмасунлар ва ундан эҳтиёт бўлсинлар. Зеро Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Ёмоннинг ёмонлигини гапиринглар, токи одамлар ундан огоҳ бўлсиндан. Агар бадавлат ва марсабдор одам динга зарар етказадиган иш қилса, уни ошкор айтинглар, уни обрўсига қараманглар. Зеро, Аллоҳ сенга мадакор. Сенга ва динингга нусрат берувчи Зотдир”, дедилар. Агарда бир марта Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг айтганларини қилсанг, одамлар сендан ҳайиқадилар ва ҳеч ким динда бидъату хурофотни зоҳир қилишга журъат қила олмайди.

Ўлимни унутма. Устозинг ва бошқа сенга илм ўргатганларга Аллоҳдан мағфират тила. Қуръон ўқишда давомли бўл, мозорлар, муборак жойлар ва машойихларни зиёрат қил. Муаззин азон айтиши билан масжидга шошил, токи бошқалар сендан олдин бормасинлар. Қўшнингда кўрганингни сир сақла. Чунки у сен учун бировнинг омонатидир. Одамларнинг сирларини фош қилма. Маслаҳат сўраганга билганингча маслаҳат бер. Бундай ишлар сени Аллоҳга яқин қилади.

Ҳеч қачон бахил бўлма. Бахиллик одамларнинг ғазабини  қўзғайди. Таъмагир ҳам, ёлғончи ҳам бўлма. Жиддий нарсани ҳазилга йўядиган, ҳақни ноҳақ билан қориштириб юборадиган ҳам бўлма. Барча ишларда шаънингни сақла. Кийимларнинг доим оппоғини кий, ўзингнинг кўнглинг тўқ эканлигини, молу дунёга ҳирс қўймаслигингни кўрсат. Гарчи камбағал бўлсанг ҳам, камбағаллигингни билдирма. Ҳимматли бўл, ҳимматсиз одам беобрў бўлади. Кўча-кўйда кетаётганингда ҳадеб ўнгу сўлингга боқаверма, балки, ерга қараб юр.

Аҳли илмлар олдида ҳеч нарсага арзимас бу дунёю дунни ҳақир тут. Зеро, Аллоҳ ҳузуридагилар бу дунё нарсаларидан яхшидир. Илмга юз тутмоқлигинг учун баъзи юмушларингни бошқаларга топшириб қўй. Бу ҳожатингни раво қилиш учун ишончлироқ йўлдир. Ақли норасолар билан гаплашишдан ўзингни сақла. Шунингдек, баҳсу мунозара қилиш одобини билмайдиган ва далилу ҳужжатларни эътироф қилмайдиган ва фақатгина сохта обрў орттиришни мақсад қилиб олган, одамлар олдида турли-туман масалалар сўраб, сени ҳижолат қилишни истаган, сенинг ҳақ эканлигингни била туриб, инобатга олмайдиган баъзи бир аҳли илмлар билан гаплашиб ўтиришдан ўзингни тий.

Одамлар орасида обрў эътиборга эга бўлганлар ҳузурига кирганингда, ўзлари ўтказишмаса улардан олдинга ўтма, токи улардан сенга озор етмасин. Бегона одамлар орасига кирсанг, сени ҳурмат юзасидан намозга ўтказмасалар, сен ўзингча уларга имомлик қилма.

Эрта тонгда ва қиём вақтида ҳаммомга кирма. Илмий мажлисда зинҳор ғазабланма. Одамларга қисса ва ҳикоялардан сўзлама. Чунки уларнинг муаллифлари одатда ёлғонсиз ижод қила олмайдилар. Бирорта илмий мажлисга боришни қасд қилсанг, фиқҳга бағишланган мажлисга бор. Одамлар сенинг ҳозир бўлишингдан ғурурланиб кетмасликлари ё сени хўжа кўрсингагина илмий сифатга эга экан ёки сохта олим экан, деб гумон қилмасликлари учун илмий мажлисда билганларингдан гапириб бер. Мажлисда сўз фатвога оид бўлганидагина у ҳақда сўзла. Акс ҳолда, жим ўтир.

Ҳузурингда бошқа одамнинг дарс олиши учун ўтирма. Балки унинг сўзлаш кайфияти ва илм даражасини сенга айтиши учун ёронларингдан бирини унинг олдида қолдир.

Зикр мажлисларини паст санама. Сенинг шарафинг сабабли, мақташинг учун йиғин қилганникига маҳалла аҳлингни, ўзинг суянадиган одамларни ва шогирдларингдан бирини юбор. Никоҳ маросимларини ўтказишни, жаноза намозини ва икки ийд намозларини адо этиб беришни маҳалла имомига топшириб қўй ва мени дуои хайрингдан дариғ тутма.

 Ушбу ўгитларимни мендан қабул эт. Мен фақат сенинг ва мусулмонларнинг манфаати учун насиҳат қилмоқдаман. Ушбу панду насиҳатларимни қулоғингга қуйиб ол. Улар бу дунёю,  у дунёда, инша Аллоҳ, сенга фойда беражак.

С.Примов

Фақиҳ Абул Лайс Самарқандий “Бустонул  орифин” асарида айтади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида икки киши акса урди. У зот уларнинг бирига “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” дедилар ва иккинчисига ҳеч нарса демадилар. Саҳобалар “Нима учун бирига жавоб бермадингиз?” деб сўрашди. У зот: “Бири акса урганда Аллоҳ таолога ҳам айтди, иккинчиси ҳам айтмади”, дедилар”.

Аксани паст уриш мустаҳабдир. Акса урганда ҳамдни баланд овозда айтсин, токи ҳозир бўлганлар эшитиб, унга жавоб берадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам паст овозда акса уриб, бошларини қуйи қилардилар.

Акса урувчининг ёнидаги одам ҳам ҳамд айтса яхши бўлади. Ҳадиси шарифда келишича агар киши акса урувчидан илгари ҳамд айтса уч касалликдан омонда бўлади:

1. Тиш оғриғи;
2. Жигар оғриғи;
3. Қорин оғриғи.

“Шарҳи аврод” китобида зикр қилинишича, “Агар киши намоздан ташқарида акса урса, “Алҳамду лиллаҳи ала кулли ҳолин (Аллоҳга барча ҳолатда ҳамд бўлсин), деб айтсин, бошқа сўз айтмасин. У ерда ҳозир бўлганлар “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” ёки “Яғфиру лано ва лакум (Аллоҳ сизни ва бизни мағфират қилсин)” десин ёки “Яҳдийкумуллоҳу ва юслиҳу болакум (Аллоҳ сизни ҳидоят қилсин ва қалбингизни ўнгласин)” деб айтсин”.

“Солату Масъудий” китобида айтилишича, акса урувчи “Афоллоҳу лано ва лакум (Аллоҳ бизни ва сизни авф қилсин)” деб айтсин. Агар пайдар-пай уч марта акса урса ва уч марта ҳамд айтса, ёнидагилар уч марта жавоб берсинлар. Уч мартадан зиёда ҳамд айтса, ёнидагилар ҳам жавоб беришда ихтиёрли бўладилар.

“Иҳё улумид дин” асарида зикр қилинишича, акса урмоқ Раҳмондандир, эснаш шайтондандир. Агар эснаш келса, оғзини ёпсин. Ҳар киши акса урганда “Оҳ” деса, Шайтон уни ичида кулади.

Агар бир киши эснамоқчи бўлганида “Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар”, деган фикрни кўнглидан ўтказса, эснаш бартараф бўлади. Имом Қудурий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Бу нарсани кўплаб марта  синадик, ўша заҳотиёқ эснаш инсондан кетади”. Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ўзим тажриба қилдим, яъни эснаш келганида Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар” деган фикрни кўнглимдан ўтказганимда эснаш мендан йўқолди”.

С.Примов