ҚУРЪОННИНГ ИСМЛАРИ

Араблар ўз асарларини имкон қадар қисқа, ҳатто бир сўз билан номлаган бўлсалар, Аллоҳ таоло бунга хилоф ўлароқ, Ўзининг ваҳий тўплами учун турли исмларни ихтиёр қилди. Бунда ушбу исмларнинг сирлари ва уларнинг келиб чиқиши эътиборга олинди. Мазкур исмларнинг энг машҳурлари «Қуръон» ва «Китоб»дир.

1. Ислом дастур Китобининг асосий исми «Қуръон»дир.

«Қуръон» сўзининг луғатдаги маъноси ҳамда уламолар истилоҳидаги таърифини юқорида кўриб ўтдик. Зотан, Аллоҳ таолонинг Ўзи бу мўъжизакор Каломини унинг ўзида «Қуръон» деб атаган.

Аллоҳ азза ва жалла Исро сурасида шундай деб марҳамат қилади:

إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي لِلَّتِي هِيَ أَقۡوَمُ ٩

«Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур» (9-оят).

2. Қуръони Каримнинг номларидан бири «Китоб»дир.

Бу илоҳий дастурнинг «Китоб» деб номланиши унинг сатрларда жамланганига ишорадир, чунки ҳарфларнинг бир-бирига қўшилиб, жамланиши ва улардан ташкил топгтан лафзларнинг тартиб билан жойлаштирилишидан ҳосил бўладиган тўпламга «китоб» дейилади.

Аллоҳ таоло Каҳф сурасида марҳамат қилади:

ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَىٰ عَبۡدِهِ ٱلۡكِتَٰبَ وَلَمۡ يَجۡعَل لَّهُۥ عِوَجَاۜ١

«Ўз бандасига Китоб нозил этган ва унда ҳеч бир эгрилик қилмаган Аллоҳга хамд бўлсин» (1-оят).

Оятда «бандаси» деганда ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам назарда тутиляпти. «Китоб»дан мурод Қуръони Каримдир.

Шунингдек, Аллоҳ таоло Ўзининг Муҳаммад алайҳиссаломга туширган ваҳий тўпламини бошқа кўплаб оятларда ҳам «Китоб» деб номлаган. Баъзи оятларда эса ушбу икки исмни бирга зикр қилган.

Аллоҳ таоло Ҳижр сурасида марҳамат Қилади:

الٓرۚ تِلۡكَ ءَايَٰتُ ٱلۡكِتَٰبِ وَقُرۡءَانٖ مُّبِينٖ١

«Алиф лаам ро. Ушбулар Китобнинг ва очиқ-ойдин Қуръоннинг оятларидир» (1-оят).

Аллоҳ таоло яна Намл сурасида бундай дейди:

طسٓۚ تِلۡكَ ءَايَٰتُ ٱلۡقُرۡءَانِ وَكِتَابٖ مُّبِينٍ١

«То син. Ушбулар Қуръоннинг – очиқ-ойдин Китоб­нинг оятларидир» (1-оят).

Юқоридаги икки оятда Аллоҳ таоло Қуръони Каримни «Китоб» ва «Қуръон» деб атамоқда. Аввалгисида «Китоб» исмини, кейингисида «Қуръон» исмини олдин келтирмоқда.

Ушбу илоҳий ваҳийнинг «Китоб» ва «Қуръон» деб номланиши ниҳоятда табиийдир. Зеро, ушбу имтиёз Муҳаммадий ваҳийнинг барча босқичларида – матнлаининг сақланишида, таълимотларининг ёд олинишида, сатрларда нақшланиб, қалбларда жамланишида яққол кўринади, намоён бўлади.

Шунга кўра, ушбу икки исм Қуръони Каримнинг бошқа исмларига қараганда кўпроқ ишлатилади.

3. Қуръони Каримнинг номларидан бири «Зикр»дир.

«Зикр» сўзи икки хил маънога эга бўлиб, унинг биринчи маъноси «эслатма», иккинчи маъноси «шараф»дир. Қуръони Каримнинг «Зикр» деб номланишида мазкур икки маъно ҳам ўз ифодасини топган.

Аллоҳ таоло Анбиё сурасида марҳамат қилади:

وَهَٰذَا ذِكۡرٞ مُّبَارَكٌ أَنزَلۡنَٰهُۚ أَفَأَنتُمۡ لَهُۥ مُنكِرُونَ٥٠

«Бу Биз нозил қилган муборак эслатмадир» (50-оят).

Биз «эслатма» дея таржима қилган сўз ояти каримада «зикр» деб келган. Ҳа, Аллоҳ таолодан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳий зикрдир, бутун оламлар учун ваъз-насиҳат, эслатмадир.

Қуръони Карим фақат одамлар учун эмас, балки биз билган ва билмаган барча оламлар учун, масалан, жинлар оламига ҳам эслатмадир. У бутун оламларга иймонни, ихлосни, ибодатни, жаннатни эслатади. У оламларга куфрни, исённи, нифоқни, дўзахни эслатади. У оламларни ваъз-насиҳат йўли билан яхшиликка чақириб, ёмонликдан қайтаради.

Аллоҳ таоло Зухруф сурасида бундай дейди:

وَإِنَّهُۥ لَذِكۡرٞ لَّكَ وَلِقَوۡمِكَۖ وَسَوۡفَ تُسۡ‍َٔلُونَ٤٤

«Албатта, у (Қуръон) сенга ҳам, қавмингга ҳам шарафдир. Ва албатта сўралурсизлар» (44-оят).

Бу ерда «шараф» дея таржима қилинган калима ояти каримада «зикр» деб айтилган.

Ушбу оятда Аллоҳ таоло шундай демоқда:

«Эй Муҳаммад, ҳеч шубҳа йўқки, сенга туширилган Қуръон сен учун, шунингдек, қавминг учун ҳам шон-шарафдир».

Дарҳақиқат, Қуръони Карим Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга шону шараф бўлди. Ушбу абадий илоҳий мўъжиза бўлмиш Қуръон у зоти бобаракотнинг зикрларини бутун оламга таратди, миллионлаб инсонлару жинларни у зотга уммат қилди. Сон-саноқсиз мўмин-мусулмонлар томонидан доимий равишда у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга салавоту саломлар айтиб турилишига сабаб бўлди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мана шу Қуръон туфайли инсониятнинг энг намунали вакилига, башариятнинг энг улуғ кишисига айландилар. У зотнинг башарият учун қилган хизматларини дўст ҳам, душман ҳам тан олди.

Шунингдек, Қуръони Карим Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қавмларига ҳам шону шараф келтирди. Улар Қуръон уммати сифатида бутун дунёга танилдилар. Қуръонга амал қилиб, дунёнинг пешқадам умматига айландилар. Дунёдаги барча халқлар уларга ҳавас билан қарайдиган бўлди. Дунё тургунча номлари зикр қилинадиган, қиёматгача ҳақларига халқлар дуойи хайрлар, мадҳу олқишлар ўқийдиган бўлди.

4. Қуръони Каримнинг номларидан бири «Фурқон»дир.

«Фурқон» лафзи луғатда «фарқловчи», «ажратувчи» деган маъноларни англатади. Қуръон ҳақдан ботилни, яхшидан ёмонни фарқлаб, ажратиб бергани учун шу ном билан ҳам аталган.

Аллоҳ таоло Фурқон сурасида марҳамат қилади:

تَبَارَكَ ٱلَّذِي نَزَّلَ ٱلۡفُرۡقَانَ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦ لِيَكُونَ لِلۡعَٰلَمِينَ نَذِيرًا١

«Оламларга огоҳлантирувчи бўлиши учун бандасига Фурқонни нозил қилган Зот баракотли, улуғдир» (1-оят).

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло баракотли ва улуғ Зот. Ана шу беқиёс баракотлилиги, улуғлигининг аломатларидан бири шуки, У Зот бу дунё аҳлига, барча оламларга бандаси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни Аллоҳнинг иқоби ва азобидан огоҳлантирувчи қилиб юборди ҳамда у кишига ҳақдан ботилни фарқлаб берувчи Фурқонни – Қуръонни нозил қилди.

5. Қуръони Каримнинг исмларидан бири «Танзил»дир.

Бу лафз «нозил қилинган» – «туширилган» деган маънони англатади, Қуръони Каримнинг бундай номланиши унинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига нозил қилинган ваҳий тўплами эканидандир.

Аллоҳ таоло Шуаро сурасида шундай деб марҳамат қилади:

وَإِنَّهُۥ لَتَنزِيلُ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ١٩٢

«Албатта, у (Қуръон) оламлар Роббининг нозил қилганидир» (192-оят).

Ҳа, Қуръони Карим нозил қилингандир, юқоридан, оламларнинг Робби ҳузуридан тушгандир.

Ушбу исмлар Қуръоннинг энг кўп тарқалган машҳур исмларидир. Лекин баъзилар Қуръон исмларини санаб, бир неча ададга етказишган. Мисол учун, имом Заркаший қози Шайзаладан нақл қилиб, Қуръонга нисбатан эллик бешта исмни зикр қилган. Табиийки, улар исм ва сифатларни аралаштириб келтиришган.

Қуръони Каримнинг биз зикр қилгандан ташқари исм ва сифатларига мисол қилиб яна қуйидагиларни келтириш мумкин:

• «Алий» – Олий:

وَإِنَّهُۥ فِيٓ أُمِّ ٱلۡكِتَٰبِ لَدَيۡنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ٤

«Албатта, у ҳузуримиздаги она китобдадир, олий дир, ҳикматлидир» (Зухруф сураси, 4-оят).

2) «Мажид» – Улуғвор:

بَلۡ هُوَ قُرۡءَانٞ مَّجِيدٞ٢١

«Йўқ!!! У Қуръони мажиддир» (Буруж сураси, 21-оят).

3) «Азиз» – азиз, ғолиб:

وَإِنَّهُۥ لَكِتَٰبٌ عَزِيزٞ٤١

«Албатта, у азиз китобдир» (Фуссилат сураси, 41-оят).

4) «Арабий» – арабча:

وَكَذَٰلِكَ أَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡكَ قُرۡءَانًا عَرَبِيّٗا لِّتُنذِرَ أُمَّ ٱلۡقُرَىٰ وَمَنۡ حَوۡلَهَا وَتُنذِرَ يَوۡمَ ٱلۡجَمۡعِ لَا رَيۡبَ فِيهِۚ فَرِيقٞ فِي ٱلۡجَنَّةِ وَفَرِيقٞ فِي ٱلسَّعِيرِ٧

«Ана шундай қилиб, сенга... арабча Қуръонни ваҳий қилдик» (Шуро сураси, 7-оят).

Уламоларнинг баъзилари, мисол учун, Ҳарролий Қуръон исмларини тўқсондан ошириб юборган. Қуръони Каримни қайси исми билан номлашдан қатъи назар, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қилинган, мусҳафларда ёзилган, мутавотир тарзда нақл қилинган, тиловати ибодат бўлган мўъжиза калом кўзда тутилади.

 

ҚУРЪОННИНГ НОЗИЛ БЎЛИШИ

Қуръоннинг нозил бўлиш босқичлари ҳақида Қуръони Каримнинг ўзида ва Суннатда матнлар келган. Мазкур матнларда «нузул» масдаридан олинган турли сўзлар ишлатилган. Мавзунинг ичига киришдан олдин, одатдагидек, ушбу «нузул» сўзининг луғатдаги маъноси ҳақида керакли билимга эга бўлиб олсак, яхши бўлади.

Араб тилида «нузул» сўзи бир жойга «тушиш» ва «жойлашиш» деган маъноларни англатади. Бинобарин, унда «тушириш» ва «жойлаштириш» маънолари ҳам бўлади.

Баъзи уламолар: «Нузул сўзининг ушбу маънолари моддий нарсаларга ишлатилади, Қуръони Карим моддий бўлмагани учун, унга нисбатан бу сўзнинг ишлатилиши мажозий бўлиши керак», дейишган. «Нузул» сўзининг мажозий маъносини эса «билдириш» деб таъвил қилишган. Аммо бошқа уламолар: «Қуръони Каримнинг ўзи бу маънони жуда кўп ўринда турли кўринишларда ишлатган, шунинг учун уни таъвил қилишга ҳожат йўқ», дейдилар.

«Улуми Қуръон» олимлари Қуръони Каримнинг нозил бўлиши ҳақида луғат жиҳатидан бир оз ихтилоф қилган бўлсалар ҳам, унинг амалий нозил бўлиши уч қисмга бўлинишига иттифоқ қилганлар.

1. Қуръони Каримнинг Лавҳул-маҳфузга нозил бўлиши.

Бунинг дали ли Қуръони Каримнинг ўзида келган.

Аллоҳ таоло Буруж сурасида марҳамат қилади:

بَلۡ هُوَ قُرۡءَانٞ مَّجِيدٞ٢١ فِي لَوۡحٖ مَّحۡفُوظِۢ٢٢

«Йўқ!!! У Қуръони Мажиддир. Лавҳул Маҳфуздадир» (21-22-оятлар).

Ушбу ояти каримада Аллоҳ таоло Ўз Расулига нозил қилган ваҳийлар тўплами бўлмиш «Қуръони Мажид»нинг «Лавҳул-Маҳфузда» эканини айтмоқда.

Лавҳул Маҳфуз, яъни «Муҳофаза қилинган лавҳ», исломий эътиқод бўйича Аллоҳнинг ҳузуридаги лавҳ бўлиб, барча нарсалар унда ёзилган бўлади. Ҳа, Аллоҳ тао­ло махлуқотлар тақдирини ёзган китобнинг номи «Лавҳул Маҳфуз»дир. Қуръони Карим ҳам дастлаб ўша Лавҳда бўлган. Лавҳул Маҳфуз Аллоҳ таолонинг ҳузурида бўлиб, унга ҳеч қандай ўзгариш кириши мумкин эмас.

Қуръони Карим Аллоҳ таолонинг Ўзидан бошқа ҳеч бир зот билмайдиган тарзда ва вақтда Лавҳул Маҳфузда мавжуд бўлган. Бўлганда ҳам, ояти каримада зикр қилинганидек, бир йўла яхлит ҳолда бўлган.

2. Қуръони Каримнинг Байтул Иззатга нозил бўлиши.

Бунинг далили ҳам Қуръони Каримнинг ўзида келган.

Аллоҳ таоло Духон сурасида марҳамат қилади:

إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةٖ مُّبَٰرَكَةٍۚ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ٣

«Албатта, Биз уни муборак кечада нозил қилдик...» (3-оят).

Аллоҳ таоло яна Бақара сурасида марҳамат қилади:

شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ

«Рамазон ойи – унда одамларга ҳидоят ҳамда ҳидояту фурқондан иборат очиқ-ойдин ҳужжатлар бўлиб, Қуръон нозил қилинган» (185-оят).

Аллоҳ таоло Қадр сурасида марҳамат қилади:

إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةِ ٱلۡقَدۡرِ١

«Албатта, Биз у(Қуръон)ни Қадр кечасида нозил қилдик» (1-оят).

Ушбу оятларда зикр этилаётган воқеълик, яъни Қуръоннинг нозил қилиниши Лавҳул Маҳфуздан бу дунё осмонидаги Байтул Иззатга, яъни «Иззат уйи»га бўлган. Бу нузул ҳам бир йўла бўлган.

Байтул Иззатнинг яна бир номи Байтул Маъмур бўлиб, «Обод уй» демакдир. Байтул Маъмурнинг нима экани Набий алайҳиссаломнинг ҳадисларидан маълум бўлади.

Суддий айтадилар: «Бизга зикр қилинишича, Пайғамбар алайҳиссалом бир куни саҳобаларига: «Байтул Маъмур нима, биласизларми?» дедилар. Улар: «Аллоҳ ва Унинг Расули билувчидир», дейишди. Шунда у зот: «У осмонда, Каъбанинг қоқ тепасидаги масжиддир. Агар қуласа, Каъбанинг устига тушади. Унда ҳар куни етмиш минг фаришта намоз ўқийди. Бир кириб, чиққанларидан сўнг яна қайтиб кира олмайдилар», дедилар».

Байтул Маъмурнинг зикри Пайғамбар алайҳиссаломнинг Исро кечасидаги ҳадисларида ҳам келади. У зот ўша уйни кўрганлар, фаришталарнинг тавофи Байтул Маъмурни айланиш билан бўлишини ҳам айтганлар. Яна у уйга Иброҳим алайҳиссаломнинг суяниб ўтирганларини кўрганларини ҳам зикр қилганлар.

Бу ҳақдаги барча ривоятларни тўплаб, ўрганилгандан сўнг хулоса қилиб айтиш мумкинки, Байтул Маъмур еттинчи осмондаги, муаззам Каъбанинг тепасидаги бир уйдир, масжиддир. Уни ҳар куни етмиш минг фаришта тавоф қилади, бениҳоя кўп бўлганларидан бир тавоф қилгани яна қайтиб кира олмайди. Ерда Каъбатуллоҳ қандай улуғланса, осмонда Байтул Маъмур ҳам шундай улуғланади.

3. Ваҳийнинг Байтул Иззатдан ваҳий амини Жаброил алайҳиссалом орқали Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига тушиши.

 

Ябн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Қуръон зикрдан ажратилиб, дунё осмонидаги Байтул Иззатга қўйилди. Сўнгра Жаброил уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга олиб тушиб, тартил қилиб берадиган бўлди». Имом Ҳоким ривоят қилган.

«Қуръонни тартил билан ўқиш» деб унинг ҳар бир ҳарфини ўз ўрнидан чиқариб, оятларини алоҳида-алоҳида, дона-дона қилиб, тажвид қоидалари асосида ўқишга айтилади.

 

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Қуръон дунё осмонига Қадр кечасида бир йўла но­зил қилинди. Сўнгра, ундан кейин йигирма йил мобайнида бўлиб-бўлиб нозил қилинди». Байҳақий «Шуъабул-ийман»да ривоят қилган.

Демак, Аллоҳ таоло Қуръони Каримни дастлаб Лавҳул Маҳфузга жойлаган. Кейин у Лавҳул Маҳфуздан Байтул Иззат, яъни Байтул Маъмурга нозил қилинган. Кейин Жаброил алайҳиссалом орқали йигирма уч йил давомида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил бўлган.

 

ҚУРЪОН ВАҲИЙСИНИНГ БОШЛАНИШИ

Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам қирқ ёшга етганларида ёлғизликни хоҳлаб қолдилар. Макка атрофидаги тоғлардан биридаги «Ҳиро» номли ғорга кириб, бир неча кунлаб «таҳаннус» деб аталган ибодат қилдилар. Дунёнинг муаммолари ҳақида, ундаги разолатларни қандай йўқотиш, ҳақиқатни, адолатни юзага чиқариш ва бошқа муҳим ишлар тўғрисида ёлғиз ҳолда фикр юритдилар. Баъзида уйга озиқ-овқат учун ўзлари тушар, баъзан эса уйдан озиқ-овқат келтириб беришарди. Бу эса у зотни Аллоҳ таоло тарафидан пайғамбарликка тайёрлаш эди.

Кунлардан бир куни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва­саллам Ҳиро ғорининг оғзига чиқишлари билан «Ўқи!» деган гулдурос овозни эшитдилар. У зот: «Ўқишни билмайман», деб жавоб бердилар. Бир нарса елкаларидан сиқди-да, қўйиб юбориб, яна: «Ўқи!» деди. У зот алайҳиссалом яна: «Ўқишни билмайман», дедилар. Бу ҳол уч марта такрорланганидан сўнг гулдурос овоз Алақ сурасининг дастлабки беш оятини ўқиди. Унинг сўзлари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига тошга ўйилгандек муҳрланиб қолди. У киши нима бўлаётганини тушуна олмай, қўрқиб кетдилар ва шошиб уйга қайтдилар. Ранглари оқарган ҳолда уйларига кириб: «Мени ўраб қўйинглар», деб ётиб олдилар. Бир оз ўзларига келгач, бўлган воқеани жуфти ҳалоллари Хадижа онамизга сўзлаб бердилар. У киши: «Яхшилик бўлса керак, чунки сиз доимо барчага яхшилик қиласиз, сиздай одамга ёмонлик етмайди», деган маънодаги сўзларни айтиб, у зотни тинчлантирди. Кейин икковлари Хадижа розияллоҳу анҳонинг амакиваччалари Варақа ибн Навфалнинг олдига йўл олдилар. Варақа кўпна кўрган, илоҳий китоблардан бохабар, улуғ ёшдаги киши эди. Хадижа онамиздан бўлган воқеани эшитгач: «Суюнчи бер, жиян, Муҳаммадга Мусо пайғамбарга келган фаришта келибди, у охирги умматнинг Пайғамбари бўлибди», деди. У Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари билан ҳам гаплашиб, иш нимада эканини тушунтирди.

Бу инсоният тарихидаги энг саодатбахш кун эди. Чунки инсоният маълум бир босқичга етган пайтда Аллоҳ таоло Ўзининг баркамол дини бўлмиш Исломнинг дастури – Ўзининг охирги Китобини Ўзининг сўнгги Расулига нозил қилишни бошлаган эди. Шу кундан эътиборан, адашиб юрган инсониятга Аллоҳ таолонинг Ўзи йўл кўрсатишни ирода қилган, Арш билан ер орасида яна қайтадан боғланиш бошланган эди. Шу кундан инсоният тарихида бахтли соатлар саноғи ибтидо топди. Аста-секин оятлар нозил бўлаверди. Бу жараён 13 йил Маккада ва 10 йил Мадинада – жами 23 йил давом этди.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ва ваҳий;

Қуръоний ваҳий ҳолати;

Барчамиз Aллоҳ берган беҳисоб неъматларга шукр қилган ҳолда бир-бирларимизга ўзаро насиҳат қилиш, илм ва динда тақвоси билан машҳур уламоларимиз айтган панду насиҳатларига рағбат кўрсатиб ва уларга амал қилиб боришимиз ҳаётимиз мезонидир. Ўрталаримизда амри маъруф, наҳий мункар, мусибатларга сабр қилиш, аҳли сунна ва жамоа билан бир сафда бўлиш, бир-биримизга меҳр-шафқат, меҳрибонлик ва мурувватпарварлик руҳида яшамоғимиз керак. Дунё ва диндаги фитна, алдов, ёлғон, туҳмат, ҳасад каби иллат ва гуноҳлардан сақланишимиз эса ўта зарурдир. Шунда барчаларимиз дунё ва охират яхшилигига эришиб, муваффақият ва нажот топувчилардан бўламиз, инша Аллоҳ.

Aллоҳ таоло бизни турли фитна ва фитначилардан доимо эҳтиёт бўлишга чорлаб ўзининг Каломида шундай амр етади:

وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ

“Сизлардан фақат золимларгагина хос бўлмаган (балки ҳаммаларингизга оммавий бўладиган) фитна (азоб)дан сақланингиз ва билиб қўйингизки, Aллоҳ жазоси қаттиқ (зот)дир”.

“Фитна” деганда динда фитнага тушишни кўзда тутишган. Яъни фитнани иймон ҳақиқатларига, ислом хислатлари, сифатлари ва фарзларига бепарво бўлишдан сақланиш, деб талқин қилишган. Aйрим уламолар еса Aллоҳ таолонинг китоби ва Ҳазрати Расул акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига хилоф ишларнинг вужудга келиши энг катта фитна деб айтишади. Шунинг учун ҳам барча муҳаққиқ уламолар мусулмонларни фитналардан сақланиш, Aллоҳ таоло белгилаб қўйган чегаралардан чиқмаслик ҳақида огоҳлантиради. Бу ҳақда Aллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَفِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ

“(Ширк ва маъсиятлар билан) ҳаддан ошувчиларнинг амрига итоат етмангиз! Улар ер юзида бузғунчилик қилурлар ва (ҳеч нарсани) ислоҳ қила олмайдилар”.

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом умматларини Aллоҳ таолонинг номи билан фитналардан уларнинг ёмонлигидан, адаштиришидан ва гумроҳлигидан паноҳ тилашга йўллаганлар. Баъзи ўтган солиҳ уламоларимиз шундай дуо қилишаркан:

" اللهمَّ إنّا نَعُوذُ بِكَ اَنْ نَرْجِعَ عَلَى أَعْقَابِنا أوْ أنْ نُفتَنَ "

“Эй Aллоҳ! Диндан қайтишлик ёки фитнага мубтало бўлиб қолишимизда сендан паноҳ тилаймиз”.

Шунга мувофиқ инсонларни тўғри йўлдан адаштирувчи асоссиз ғоя сўзларни айтувчи ва тарқатувчи кимсаларнинг ҳатти-ҳаракатларидан барча мусулмонларни эҳтиёт бўлишларига чорлаймиз. Зеро, дин душманларининг фитналари ва фитнага сабаб бўлувчи миш-мишлари Aллоҳ таолонинг қўйидаги ояти каримаси мазмунига мутлақо зид ва хилофдир. Aллоҳ таоло айтади:

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ

“Одамлар орасида шундай кимсалар ҳам борки, улар билимсизлик билан (ўзгаларни) Aллоҳ йўлидан оздириш учун ва у (йўлни) масхара қилиш учун беҳуда сўз(лар)ни сотиб олурлар. Aна ўшалар учун хор қилувчи азоб бордир”.

Ҳар бир мусулмон турли фитна, фасод ишлардан, бузғунчилик, динда фитнага тушиш, хусусан бир жамиятда яшовчи инсонлар ўртасида тафриқа солиш, бузғунчи фикр ва ботил ғояларни тарқатиш каби ношаръий амаллардан эҳтиёт бўлиши зарур. Мамлакатимизнинг барча ҳудудларида яшовчи барча халқлар билан тинч-тотув яшашга интилишимиз, оила, фарзанд тарбиясида муҳим бўлган одоб-ахлоққа риоя этишимиз керак. Ҳар биримиз Aллоҳ таолонинг қуйидаги ояти каримаси мазмунига амал қилиб боришимиз керак:

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ

“Ҳар бир жон ўзи қилган яхши ва ёмон амаллари (номаи аъмолида) ҳозир қилинган Кунда (қиёматда) улар (ёмон амаллари) билан унинг ўртаси узоқ масофа бўлишини орзу қилади. Aллоҳ сизларни «Ўзидан» огоҳлантиради. Aллоҳ бандаларга меҳрибондир”.

Пайғамбаримиз Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматларини замонлар ўтиши билан бошларига келадиган фитналардан огоҳлантириб, нимага амал қилишлари ҳақида хабар берганлар:

«Фитна ухлаб ётган бир нарсадир. Кимки уни уйғотиб юборса, унга Aллоҳнинг лаънати бўлсин».

Демак, Aллоҳ таоло Ўз ҳабиби Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га умматларининг қиёмат кунига қадар дуч келишлари мумкин бўлган кўплаб фитналар ҳақида хабар берган ва улардан огоҳлантирган. Имом Муслим ривоят қилган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бомдод намозидан то шом намозига қадар вақт ичида бўлиб ўтган ва бўладиган барча фитналардан огоҳлантирган эканлар. Маълумки, фитнага кўплаб сабаблар мавжуд, шулардан айримларини шу ўринда зикр этиш лозим.

Ислом уламолари умматни турли фитналардан сақланиш ҳақидаги чора ва тадбирлар ҳақида тўхталиб шундай дейилган: Уммат ичидаги насиҳат қилувчиларга, улуғларга ва масъулларга яқин бўлиб, улар атрофида жипслашиш, улардан асло узоқлашмаслик. Бу ҳақда Ибн Aббосдан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расул акрам (соллаллоҳу алайҳи васаллам) шундай деганлар: “Барака улуғларингиз билан биргадир”.

Инсон огоҳ бўлсагина ўзининг келажагига ақл билан теран назар ташлайди, келиши ёки содир бўлиши мумкин бўлган фитна-фасод, хавф-хатарни олдини олиш ва бартараф қилиш ҳаракатида бўлади. Aксинча, ғофил, бепарво ва лоқайд бўлган кимса эса атрофида нималар бўлаётганига ҳам эътибор бермай, охир-оқибат турли бало ва мусибатларга дучор бўлади.

Ҳар бир мусулмон турли фитна, фасод ишлардан, бузғунчилик, динда фитнага тушиш, хусусан бир жамиятда яшовчи инсонлар ўртасида тафриқа солиш, бузғунчи фикр ва ботил ғояларни тарқатиш каби ношаръий амаллардан эҳтиёт бўлиши зарур. Бу борада Пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳаёт вақтларида асло вужудга келмаган, аммо келажак асрларда вужудга келиши мумкин бўлган, халқ ва миллатлар бирлиги ва осойишталигига таҳдид солувчи фитна-фасод, бузғунчиликлар ҳақида хабар бериб, огоҳ этган эдилар:

“Умматимдан қайси бири умматимга қарши чиқса, унинг яхши ва ёмонини фарқига бормаса, мўминига зиён тегишидан ўзини тиймаса, берган ваъдасига вафо қилмаса, у менинг умматим эмас!”.

Ҳозирги пайтда яна бир фитна ҳақида гапирмаслик ҳам дин ва миллатга хиёнат саналади. Бу ҳам бўлса, дунёдаги мустамлакачи кучларнинг маънавий бўшлиқдан фойдаланиб юртимиз ёшлари онгига маънавиятимиз ва ахлоқимизга бутунлай ёт бўлган ва энг хатарли иллатларни ўз ичига олган “оммавий маданият”ни сингдиришга катта фитналарга сабаб бўлмоқда.

Ёшларни худбин ва лоқайд кимсаларга айлантириш, ахлоқий бузуқлик ва зўравонликни тарғиб қилиш, бир жинслар никоҳи, зино, гиёҳвандлик, бузуқлик, нима қилиб бўлса ҳам, қандай йўл билан бўлса ҳам фақат бойлик орттиришга интилиш, оилани тан олмаслик, кўнгил истаган ишларни қилиш орқали “эркин бўлиш” каби зарарли иллатларни ёйишни асосий мақсад қилиб олган бу “маданият” жамиятдаги маънавий ҳаётни издан чиқаради, ёшлар ахлоқига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Бундан бир аср муқаддам атоқли ўзбек маърифатпарвари Aбдурауф Фитрат: “Кимки бадахлоқ болаларни тарбия этса, инсониятга катта душманлик қилган бўлади”, деган эди. Бундай фитналардан мамлакатимиз мусулмонлари ҳам ниҳоятда огоҳ бўлишлари лозим.

Бугун инсоният ғоявий урушлар, маънавий зиддиятлар, бир ҳовуч зўравон ғояларнинг дунёни қайта тақсимлашга қаратилган ўйинлари авж олган бир вазиятда яшаяпти. Ҳозир зулм ва истибдод, террор ва бузғунчиликлар, ахлоқсизлик ва маънавий инқирозлар ҳар қачонгидан хатарли тус олмоқда. Мусулмонлар бундай шароитларда ҳар қачонгидан ҳушёр ва огоҳ бўлишлари, дўст киму, душман кимлигини яхши ажрата олишлари, ғанимлар фитнасига учмасликлари, ёвуз кучлар қўлидан қўғирчоқ бўлиб қолиб, диндошлари ва миллатдошлари қотилига айланмасликлари зарур. Чунки ҳар бир фитна ва фасод иш ортида ғаразли мақсадлар, манфаатдор кучлар турганини бир лаҳза ҳам унутишга ҳаққимиз йўқ.

Ёшларимизга, фарзандларимизга таълим-тарбия берганда, насиҳат қилиб, ўргатганда Ватанга муҳаббат ота-она, оиласига, уларни элу юртга қўшган урф-одатлар, удумлар-миллий қадриятларга, улар югуриб ўсган тупроқ, отаси эккан ва у билан бирга улғайган дарахт, онаси тебратган бешикка бўлган муҳаббат эканлигини уқтирайлик. Фақат буни ҳис қила билиш керак, холос. Буни қалбдан сезмаган, элдан чиқиш демакдир.

Aллоҳ таоло барчаларимизни ҳар бир ишда ақл юритиб, фикрлаб тафаккур қиладиган солиҳ бандаларидан қилсин! Aқл ва фикр самараларидан баҳраманд бўлиб яшашимизга муяссар айлаб, икки дунёда саодат аҳлидан бўлишимизга насиб этсин! Aллоҳ таоло барчаларимизни турли фитна-фасод ва ихтилофлардан сақласин! Юртимизни ва динимизни турли хил ғаразли хуруж ва ҳамлалардан, туҳмат ва бўҳтонлардан пок сақлаб, Ўзининг ҳифзу ҳимоясига олсин!

A.Жўраев,
Олтиариқ тумани “Жаҳонгирхон” масжиди имом-ноиби

Алҳамдулиллаҳ Роббил оламийн. Вассолату вассаламу ала ашрофил мурсалийн. Ва ала олиҳи ва асҳабиҳи ажмаъийн. Аммо баъд.

Имом домлалар мавъизаларида “намозни қоим қилиш” деган жумла қулоғимизга чалинади. Шунингдек, китобларда ҳам шу жумлага кўзимиз тушади. Хўш, бунинг маъноси нима?

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда биз бандаларини намозга буюрар экан, “Намоз ўқинглар!” демади, балки “Намозни қоим қилинглар!” деб марҳамат қилди. Қуръони Каримнинг қаерида намозга амр бўлса, ҳаммасида “қоим қилиш” жумласи келган. “Қоим қилиш” дегани “Тик турғазиш” деганидир. Демак, биз ўқийдиган намоз ўтириб қолган, ёнбошлаб қолган, ётиб қолган эмас, балки тик турган намоз бўлиши керак. У Зот Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:

وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ

“...Намозни баркамол ўқинг, закот беринг...” (Бақара сураси, 83-оят).

Уламоларимиз бу борада келган далилларни ўрганиб, намозни қоим қилиш қуйидагича бўлишини айтганлар.

 

1. Намознинг шартларини муҳофаза қилиш.

Намознинг шартлари деганда, намознинг ташқи фарзлари тушунилади.

Булар баданнинг таҳоратсизлик ва нажосатдан пок бўлиши, жой ва кийимнинг поклиги, қиблага юзланиш, вақтнинг кириши, авратнинг берклиги ва ният қилишдир.

Баданнинг нажосат ва таҳоратсизликлардан пок бўлиши кераклиги ҳақида Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:

إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ

“Албатта, Аллоҳ тавба қилувчиларни севади ва покланувчиларни севади” (Бақара сураси, 222-оят).

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам “Аллоҳ, сизлардан бирингиз таҳоратсиз бўлса, то таҳорат олмагунича унинг намозини қабул қилмайди” дедилар.

Шу боис таҳоратни яхшилаб бажариш, истинжо, истиброларга жиддий эътибор бериш лозим.

Кийимнинг пок бўлиши кераклиги ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилган:

وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ

“Ва кийимингни покла!” (Мудассир сураси, 4-оят).

Қиблага юзланиш кераклиги ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилган:

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

“Қаердан чиқсанг ҳам, юзингни Масжидул Ҳаром томон бур. Ва, албатта, бу Роббингдан бўлган ҳақдир” (Бақара сураси, 149-оят).

 

2. Намознинг рукнларини муҳофаза қилиш.

Намознинг рукнлари деганда унинг ичидаги фарзлари тушунилади. Такбири таҳрима, қиём, қироат, руку, сажда, охирги ўтириш намознинг рукнлари дейилади.

Набий алайҳиссалом айтдилар: “Одамлар ўғирлайдиган нарсаларнинг энг ёмони намоздан ўғирлашидир”. Шунда саҳобалар: “Қандай қилиб намоздан ўғирлаш мумкин?” деб сўрашди. У зот: “Рукуъ ва саждасини тўлиқ қилмаслик билан” деб жавоб бердилар.

“Аллоҳу акбар” деб деб намозга киришгандан сўнг сано, тааввуз, басмалани шошмасдан ўқиш. Қўлларини боғлаб, киндик остида тутиб, қоматни тик тутиб туриш. Турганда эгилмай, қийшаймай туриш. Қироатни тажвид билан, шошмай ўқиш. Қироатдан сўнг “Аллоҳу акбар” деб рукуга эгилиш. Рукуда орқани текис тутиш. Рукуда “Субҳана Роббиял Азийм”ни дона-дона қилиб уч марта айтиш. Ушбу тасбеҳни айтаётганда худди қарға дон чўқигандек қилиб тез айтмасдан, оҳиста айтиш.

Рукудан бош кўтараётганда дона-дона қилиб “Самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ” дейиш. Тик турганда бироз тин олиш, қадни рост тутиш ва “Роббана лакал ҳамд” дейиш. Кейин яна “Аллоҳу акбар” деб саждага бориш. Саждада бурун, пешонани ерга теккизиш, қўл ва оёқ бармоқларини ҳам қиблага йўналтириш. Тирсакларни ердан ва қориндан узоқ тутиш. Саждада ихлос билан “Субҳана Роббиял Аъло” деб уч марта айтиш. Ушбу тасбеҳни айтаётганда худди қарға дон чўқигандек қилиб тез айтмасдан, шошмай, оҳиста, дона-дона қилиб талаффуз қилиш. Рукнларни бажариш асносида заруратсиз ҳаракат қилмаслик.

Ҳузайфа розияллоҳу анҳу рукуъ ва саждани батамом қилмаган бир кишини кўриб: “Намоз ўқимадинг! Агар ўлсанг, Аллоҳ Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни халқ қилган табиатидан бошқа табиатда ўласан!” дедилар”. Бухорий ва Насаий ривоят қилганлар.

Қаъдада ўтирганда кафтларнинг бармоғини тизза кўзига тўғирлаб, сон устига қўйиб, ташаҳҳудни айтиш, саловот ва дуоларни ўқиш лозим.

 

3. Намознинг хушуъсини муҳофаза қилиш.

Аммор ибн Ясир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, бир одам (намозидан) турганда, унга унинг ўндан бири, тўққиздан бири, саккиздан бири, еттидан бири, олтидан бири, бешдан бири, тўртдан бири, учдан бири ёки ярмигина ёзилган бўлади”, дедилар”. Абу Довуд ривоят қилган.

Хушуъ – қўрқув билан сокинликнинг аралашганидир. Банда намоз ўқир экан, у Аллоҳ таолонинг ҳузурида турганини ҳис қилиб, ихлос билан, ҳар бир ўқиётган оят ва дуоларининг мазмунини англаб, қалбидан ўтказиб туриши керак. Банда намозда қалби ҳозир бўлиши лозим. Яъни намозда турганда хаёли бошқа тарафга чалғимаслиги керак. Намозда қалб ҳозирлигига эришиш учун ички ва ташқи омилларни бартараф қилиш лозим. Ички омил – хаёлга келувчи турли нарсалардир. Намозга киришдикми, хаёлимизда фақат намоз, ўқиётган сураларимизнинг маъноси туриши керак. Бозор, пул, бола-чақа, оғайнилар ва ҳоказоларни ўйламаслик керак. Ташқи омил -  рўпарамиздаги турли нақшлардир. Намозда турганимизда, олдимиздаги парда, эшик, девордаги нақшлар, чизиқларга кўзимиз тушганда, намоздан чалғишимизга сабаб бўлади. Шу боис намозга киришиш олдидан ўша нарсаларни олиб қўйишга эътибор бериш керак. Ана шу икки омил бартараф этилса, Аллоҳ таолонинг изни билан қалб ҳозирлига эришилади.

Хушуънинг маъноларига Қуръон оятларининг маънолари борасида тафаккур қилиш, ундан таъсирланиш, Аллоҳ таолодан қўрқиб йиғлаш ҳам киради.

Намоздаги хушуъ худди танадаги руҳ кабидир. Хушуъсиз намоз руҳсиз жасаддир.

         Мутаррифдан, у отасидан ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг намоз ўқиётганларини кўрдим. Кўксиларидаги йиғидан тегирмоннинг ёки қозоннинг овозига ўхшаш овоз чиқиб турар эди”.  “Сунан” эгалари ривоят қилишган.

Намозни хушуъ билан ўқиш нажот топиш кафолатидир.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ

“Батаҳқиқ, мўминлар нажот топдилар. Улар намозларида хушуъ қилувчилардир” (Мўминун сураси, 1-2-оятлар).

 

4. Беш вақт намозни ўз вақтида ўқиш.

Намозни вақтида, жамоат билан масжидда адо этиш ҳам намозни қоим қилиш омилларидандир. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:

إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَّوْقُوتاً

“Албатта, намоз мўминларга вақтида фарз қилингандир” (Нисо сураси, 103-оят).

Бошқа бир оятда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилган:

حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِينَ

“Намозларни ва ўрта намозни муҳофаза этинг. Ва Аллоҳ учун хушуъ ила қоим бўлинг” (Бақара сураси, 238-оят).

Намозга азон айтилганда, барча ишни тўхтатиб, азонга ижобат қилиш, намоз ўқишга уриниш ҳам намозни ўз вақтида ўқиш ҳисобланади.

Аллоҳ таоло намозга нидо қилинганда барча ишни тўхтатиб, намозга боришга амр қилиб шундай марҳамат қилган:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

“Эй иймон келтирганлар! Жума куни намозга нидо қилинганда, Аллоҳнинг зикрига шошилинг ва савдони қўйинг. Агар билсангиз, бу ўзингиз учун яхшидир” (Жумуъа сураси, 9-оят).

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан “Амалларнинг Аллоҳ таолога энг маҳбуби қайси?” деб сўраганларида, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам “Ўз вақтида ўқилган намоз...” деб жавоб берганлар. Муттафақун алайҳ.

Демак, намозни қоим қилиш уни Аллоҳ таоло буюрганидек, У рози бўладиган тарзда адо этишдир.

Мана шу тўрт шартни бажариб намоз ўқиган кишилар, Аллоҳ таолонинг марҳамати билан намозни қоим қилган кишилар бўлишади.

Аллоҳ таоло барчамизни намозни қоим қилувчи бандаларидан айлаб, барчамизни Ўзининг ҳидоятидан айирмасин! ОМИН!

 

Интернет маълумотлари асосида Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

 

 

ИЛМУ ҲУНАР ЎРГАТИНГ

Имом Байҳақий (раҳимаҳуллоҳ) ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар:

وَعَنْ أَبِى هُريرة رضى الله عنه قال: قال رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: “من طلب الدنيا حلالا تعففا عن المسألة وسعيا على أهله و تعطفا على جاره لقي الله تعالى يوم القيامة و وجهه مثل القمر ليلة البدر”

“Кимки тиланчилик қилишдан сақланиш, оиласини боқиш ва қўни-қўшниларига мурувват қилиш мақсадида ҳалол йўл орқали ризқ топиш билан машғул бўлса, қиёмат кунида у Аллоҳ таолога юзи ўн беш кунлик ойдек ёруғ бўлган ҳолида йўлиқади”.

Энг улуғ зотлар саналмиш пайғамбарлар ҳам ўз ризқларини ҳалол пешона терлари билан топганлари, яъни касб-ҳунар билан шуғулланганлари барчамиз учун буюк ибратдир. Улар ризқ Аллоҳдан эканини билган ҳолларида ҳам ҳунарсиз ўтирмадилар. Тарихдан маълумки, Одам (алайҳиссалом) деҳқончилик, Нуҳ (алайҳиссалом) дурадгорлик, Довуд (алайҳиссалом) темирчилик, Идрис (алайҳиссалом) эса хаттотлик билан шуғулланганлар.

Маълумки, ҳар қандай касбни пухта эгаллаш, ўз касбининг моҳир устаси бўлиш учун ана шу касбга тааллуқли илмни мукаммал ўзлаштирмоқ керак. Касбига муҳаббатли инсон ўз меҳнатидан чарчамайди, балки роҳатланади. Касби туфайли атрофидагиларга ёрдами тегса, инсон ўзини бахтли ҳисоблайди. Шунинг баробарида Аллоҳ таоло томонидан улуғ ажру ҳасанотлар берилишига муносиб эканини ҳис қилиш билан руҳияти енгил тортади, имони қувват олади.

Имом Табароний ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам):

قال رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: “من الذنوب ذنوب لا يكفرها إلا الهم في طلب المعيشة”.

“Гуноҳлар ичида шундайлари борки, унга фақат ҳалол ризқ топиш мақсадида қилинган ташвишгина каффорат бўлади”, деб марҳамат қилганлар.

Дарҳақиқат, инсон ҳалол меҳнати билан улуғ савоблар ваъда қилинган даражаларга эришиши мумкин. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бир ҳадисда: “Албатта, Аллоҳ таоло ҳунарманд мўминни севади”, деганлар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳадисла­ри­нинг бирида:

قال رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ:“ما أكل أحد طعاما قط خيرا من أن يأكل من عمل يده، وإن نبي الله داود كان لا يأكل إلا من عمل يده”

“Ҳеч ким қўл меҳнати билан топган таомидан кўра яхшироқ нарса еган эмас. Албатта, Аллоҳ таолонинг пайғамбари Довуд (алайҳиссалом) ҳам қўл меҳнати орқали кун кўрганлар”, деб марҳамат қилганлар (Имом Бухорий ривояти).

Халқимизда фарзандларни ёшлигидан бирор ҳунарга ўргатиш мақсадида устозга шогирд беришдек жуда яхши анъана бор. Бу одат бошқа халқларда учрамайди десак, муболаға бўлмас. Истиқлол шарофати билан бугун она заминизда сертароват, жаҳон андозаларига тўла мос келадиган юзлаб касб-ҳунар коллежлари бунёд этилди. Ўсиб келаётган ёш авлод бугуннинг энг илғор техника ва технологияларини мукаммал эгаллашини таъминлаш мақсадида ушбу таълим муассасалари юқори сифатли анжомлар билан жиҳозланиб, талабаларга тақдим этилди. Бу ёшларга бўлган эътибор ва ишонч тимсолидир.

Мана шундай юксак эътиборнинг қадрига етиб, ўз вақтида чуқур илм эгаллаб, мен албатта келажакда элимга, юртимга хизмат қиламан, деб ҳаракат қилиш ҳар бир ўқувчининг асосий мақсади бўлмоғи лозим.

Аллоҳ таоло барчамизнинг фарзандларимиз салоҳиятли ва комил инсон бўлиб улғайишида ўзи мададкор бўлсин.

Сиз билан биз, ота-оналар, мурғак чақалоқларимизни эркалаб, ардоқлаб ўстирар эканмиз, фақат уларнинг жисмоний соғлиғи, моддий таъминоти тўғрисида эмас, балки маънавий бойликларини, инсоний фазилатларини баркамол қилиш тўғрисида ҳам қайғуришимиз керак бўлади.

Зеро, ўзида илму фаннинг қайси соҳасига бўлса ҳам қизиқиш уйғотиб, ўқиб, ўрганиб, маълумот ҳосил қилган ҳар қандай инсон, албатта, маълум миқдорда одамийлик хусусиятларига ҳам эга бўлади.

Илм ўрганишга интилиш ҳар бир мўмин-мусулмон зиммасидаги фарздир. Қуръони каримнинг илк нозил бўлган ояти «Ўқи!» деган амр бўлган эди. Пайғамбар (алайҳиссалом): «Бешикдан қабргача илм изла», деб таълим берганлар.

Аллоҳ таоло мусулмон бандаларига илм излашни, илм ўрганишни буюрган. Қуръони каримнинг бир неча оятлари бунга далолатдир:

هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ

«…Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлурми…?!»  деб илму фанга тарғиб қилади (Зумар, 9).

Аллоҳ таоло илм аҳлларини фаришталар қатори зикр этиб, бундай хабар беради:

شَهِدَ ٱللَّهُ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَأُوْلُواْ ٱلۡعِلۡمِ قَآئِمَۢا بِٱلۡقِسۡطِۚ

«Аллоҳ адолатда (барқарор) туриб, шундай гувоҳ­лик беради: “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқдир”, фаришталар ва илм эгалари ҳам...» (Оли Имрон, 18).

Аллоҳ таоло олимлар билан илмсиз кишиларнинг фарқи катта эканини зикр этиб, бундай марҳамат қилади:

قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ

«Айтинг! (Эй Муҳаммад), биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлурми…?!» (Зумар, 9).

Улуғ Аллоҳ таоло яна хабар беради: «...Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур...» (Мужодала, 11).

Яна Аллоҳ таоло хабар бериб айтадики:

إِنَّمَا يَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْۗ

«Бандалари орасида Аллоҳдан уламоларгина қўрқарлар...» (Фотир, 28).

Жаноб Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам умматларига мурожаат қилиб:

اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّينِ فَاِنَّ طَلَبَ الْعِلْمَ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ

Яъни: «Илм Хитойда бўлса ҳам, уни излаб топиб, эгаллангиз. Зеро, илмни талаб қилиш ҳар бир мусулмонга фарздир», деганлар.

Имом Бухорий ва Муслимнинг (Аллоҳ бу икки улуғ имомдан рози бўлсин) «Саҳиҳ»ларида қуйидаги ҳадис Муовия ибн Суфёндан (розияллоҳу анҳу) ривоят этилган бўлиб, унда Муовия айтадилар: «Мен Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ кимга яхшиликни ирода этса, уни дин ишида фақиҳ (теран англовчи) қилиб қўяди”, деганларини эшитдим».

Абу Умомадан (розияллоҳу анҳу) ривоят этилади. У зот айтадилар: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида бири обид ва бири олим бўлган икки киши зикр этилди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Олим кишининг обидга нисбатан фазли менинг ораларингиздаги энг қуйи даража вакилига нисбатан фазлим кабидир», деб марҳамат этдилар. Сўнг яна у зот (алайҳиссалом): «Дарҳақиқат, Аллоҳ, Унинг малоикалари, осмон ва ер аҳллари, ҳатто инидаги чумоли ва ниҳоят, денгиздаги кит ҳам одамларга яхшилик ўргатувчи пайғамбарлар меросхўри бўлган олимларни дуо қилишади», дедилар».

Шунингдек, илм ҳақида Аваз Ўтар бундай деган:

Ҳар муроду мақсадингга етмоқ истарсан мурод,

Кўз очиб бедор бўл, даркор илм, даркор илм.

Илм фарзи айн ва фарзи кифояга бўлинади. Фарзи айн – ҳар бир киши ўрганиши шарт бўлган илмлар. Фарзи кифоя – бир гуруҳ кишиларнинг ўрганиши билан бошқалардан соқит бўладиган илмлар. Инсоннинг дунё ҳаётидаги ишларини бажаришда керак бўладиган барча илмлар фарзи кифоядир. Масалан, тиб илмини олайлик. Бу илм инсон жисмининг соғ-саломат бўлишида зарур саналади. Яна ҳисоб илми ҳам худди шу каби, мерос ва васиятларни тақсимлашда ҳамда дунё тараққиётига сабаб бўладиган бошқа илмларни ўрганишда ниҳоят даражада керакли илмлардандир.

Ушбу илмларни жамиятдаги маълум тоифа инсонлар ўқиб-ўрганиб, улар  билан шуғулланишмаса, бошқа барча инсонлар тўғри йўлдан адашишади, қийинчиликка тушиб қолишади. Агар бир юртда табиб бўлмаса, фуқаролари касалликка чалинишлари, ҳатто ўлиб кетишлари мумкин. Ҳисоб илмини биладиган кишилар бўлмаса, бу юрт тараққиётдан орқада қолади, кишилар ўртасидаги савдо-сотиқ ва иқтисодий муносабатлар издан чиқади, мерос илми билан шуғулланиш имкони ҳам йўқолади.

Худди шунингдек, иқтисодиётнинг, касб-ҳунарнинг бошқа турли йўналишлари ҳақидаги илмлар, масалан, деҳқончилик, тикувчилик, ҳатто ҳижомат, яъни қон олиш ҳам фарзи кифоядир. Агар бирон-бир ерда қон олувчи топилмай қолса, ўша жой аҳли ҳалокат ёқасига келиб қолади. Зеро, дардни берган Парвардигор давосини ҳам бериб, унинг йўлини ҳам кўрсатган. Демак, ҳозирги замонда мусулмонлар фан-техника соҳасидаги барча дақиқ илмлар – кибернетика, дақиқ ҳисоблар мажмуаси, заррашунослик, ирсиятшунослик ва шу каби илмларни ҳам фарзи кифоя даражасида билишлари зарур бўлади.

Баъзи илмларни ўрганиш мубоҳ ҳисобланади. Масалан, шеърият, тарих илмларини ўрганишга ҳеч бир монелик йўқ. Лекин баъзи бир илмлар, масалан, сеҳр-жоду, кўзбойлаш, гипноз, башоратгўйлик кабилар билан шуғулланиш номақбулдир. Чунки Аллоҳ таоло:

وَٱتَّبَعُواْ مَا تَتۡلُواْ ٱلشَّيَٰطِينُ عَلَىٰ مُلۡكِ سُلَيۡمَٰنَۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيۡمَٰنُ وَلَٰكِنَّ ٱلشَّيَٰطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ ٱلنَّاسَ ٱلسِّحۡرَ وَمَآ أُنزِلَ عَلَى ٱلۡمَلَكَيۡنِ بِبَابِلَ هَٰرُوتَ وَمَٰرُوتَۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنۡ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَآ إِنَّمَا نَحۡنُ فِتۡنَةٞ فَلَا تَكۡفُرۡۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنۡهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِۦ بَيۡنَ ٱلۡمَرۡءِ وَزَوۡجِهِۦۚ وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِۦ مِنۡ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمۡ وَلَا يَنفَعُهُمۡۚ وَلَقَدۡ عَلِمُواْ لَمَنِ ٱشۡتَرَىٰهُ مَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖۚ وَلَبِئۡسَ مَا شَرَوۡاْ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمۡۚ لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ

«Яна, (улар)  Сулаймон подшоҳлигидаги шайтонлар (жинлар) ўқийдиган нарсаларга эргашиб кетдилар. Сулаймон кофир бўлмади, лекин одамларга сеҳр (жоду)ни ҳамда Бобилдаги Ҳорут ва Морут номли фаришталарга туширилган нарсаларни ўргатадиган шайтонлар кофир бўлдилар. (У икки фаришта): «Биз фақатгина синов (воситаси)миз, (бизга ишониб) кофир бўлиб қолма!» – деб (огоҳлантирмагунча) ҳеч кимга (сеҳрни) ўргатмас эдилар. Иккисидан эр-хотиннинг ўртасини бузадиган нарсани ўрганар эдилар. Лекин улар Аллоҳнинг изнисиз у билан ҳеч кимга зарар етказа олмаслар. (Хуллас) ўзларига фойдаси йўқ, балки зарарли нарсаларни таълим олар эдилар. Уни (Аллоҳ китобини сеҳрга) алмашганларга охиратда насиба йўқлигини ҳам яхши билар эдилар. Ўз (насиба)ларини қанчалик ёмон нарсага сотиб юборганларини билсалар эди!» (Бақара, 102) деб сеҳрни ўрганганларни танқид қилган.

Имом Абу Ҳомид Ғаззолий ўзининг «Иҳёу улумид-дин» китобида бундай дейди: «Илм иккига бўлинади: биринчиси фойдали ва иккинчиси зарарли илмлар. Биринчиси инсониятга манфаат етказадиган илмлар бўлиб, бу ҳам иккига – шаръий ва дунёвий илмларга бўлинади. Зарарли илмлар эса, сеҳргарлик, ўғрилик кабилардир.

Фойдали илмларнинг биринчиси пайғамбарлардан келган шариат илмидир. У фақатгина муқаддас китобларни ўқиш ва ёд олиш орқали эгалланади.

Дунёвий илмлар эса ақл ва тажриба туфайли эгалланади. Улар тиббиёт, саноат, тикувчилик каби илмлардир. Чунки Аллоҳ таоло бандаларни осуда ҳаёт кечиришга, ўзларининг саломатликлари қўриқчиси бўлишга буюрган. Бу касбларнинг эгаларисиз жамият соғлом ва осуда бўла олмайди, балки таназзул, ҳалокатга юз тутади».

Ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу) Кумайлга: «Илм молдан яхшидир, у сени ҳимоя қилади, молни эса сен қўриқлашга мажбурсан, илм ҳоким, мол маҳкумдир, эҳсон-нафақа қилиш билан мол камайса, илмни тарқатганинг сайин кўпайиб боради», деганлар.

Луқмони ҳаким ўғлига бундай насиҳат қилган экан: «Эй ўғлим, олимлар билан ўтир, улар орасига кир, чунки Аллоҳ ерни осмон суви билан тирилтиргани каби қалбларни ҳам илм-ҳикмат нури билан тирилтиради».

Бир куни Фатҳ Мусалий: «Касалга сув, овқат берилмаса, у ўладими?» деб сўрабдилар. Атрофидагилар: «Ҳа, ўлади», дейишибди. Шунда Фатҳ: «Қалбга ҳам уч кун илм берилмаса, у ўлади», деган эканлар.

Муоз ибн Жабалнинг (розияллоҳу анҳу) мана бу сўзлари илмнинг фазилатига энг яхши далиллардандир: «Илм танҳоликда ҳамроҳ, хилватда дўст, тўғри йўл кўрсатувчи маёқ, хурсандлигу хафагарчиликда улфат, дўстлар олдида вазир, бегоналар олдида яқин дўст, жаннат йўлининг минорасидир».

Демак, ҳар бир мусулмон фарзанди аждодларнинг ўгитларига, уламоларнинг тавсияларига амал қилиб, илм ўрганишга бор куч-ғайратини сарфлаши, ўрганган илмига амал қилиш пайида бўлиши зарур. Шундагина у Аллоҳ розилигини топади, имонини мустаҳкамлайди, икки дунё саодатини қўлга киритади.

Шунинг учун ота-онанинг фарзанд олдидаги энг муҳим бурчларидан бири унинг ёшлигидан бошлаб илм олишига қулай шароит яратиб беришлари, улғайган сари ўзига муносиб бирор касбу ҳунар танлашга йўл кўрсатиб боришларидир. Ҳаммасидан ҳам муҳими – илму ҳунар ўрганиш билан бирга ахлоқ ва одоб фазилатларини тобора кўпроқ эгаллаб боришларида барчамиз ўз фарзанд ва набираларимизга яқиндан кўмаклашишимиз лозим бўлади. Аллоҳга шукрки, юртимизда илм-маърифат ва касб-ҳунар ўрганиш учун барча имкониятлар мавжуд.

Муҳаммад ибн Ҳасан айтади: «Илмни талаб қилиш фарз бўлганидек, касб-ҳунарни талаб қилиш ва уни эгаллаш ҳам фарздир».

Инсон ҳаёти учун зарур бўлган уй-жой, улов, озиқ-овқат ва рўзғор анжомлари, поклик воситалари, либосга ҳамиша эҳтиёж сезилади. Буларнинг барчаси касб-ҳунар орқали вужудга келади. Аввал айтганимиздек, ўтган барча пайғамбарлар ва элчилар бирон касб-ҳунар билан машғул бўлиб, ҳаёт кечиришган. Одам (алайҳиссалом) буғдой сепганлар ва уни ўриб, дон қилиб, тегирмондан ўтказиб, хамир қилиб, нон ясаганлар. Нуҳ (алайҳиссалом) дурадгор-уста бўлганлар. Иброҳим (алайҳиссалом) баззозлик қилганлар. Довуд (алайҳиссалом) совут, Сулаймон (алайҳиссалом) чўпдан ўлчов ва тарози ясаганлар, Закариё (алайҳиссалом) нажжорлик қилганлар. Пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом) эса қўй боққанлар. Барчалари ўзлари қилган касбларидан ризқланиб, ҳалол-пок ҳаёт кечиришган.

Ҳадисда айтилишича, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига бир киши тиланчилик қилиб келди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ундан сўрадилар: «Уйингда бирон нарсанг борми?» У: «Ҳа, бор. Баъзисини остимизга солиб, баъзисини кечаси устимизга ёпадиган бисот ва сув ичадиган бир идишимиз бор», деб жавоб берди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар: «Икковини келтир!» У киши айтган нарсасини олиб келди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) у олиб келган нарсаларни қўлларига олдилар ва: «Буларни ким сотиб олади?» дедилар. Саҳобалардан бири: «Мен уларни бир дирҳамга оламан», деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир неча бор: «Ким бунинг устига зиёда қилади», дедилар. Бошқа бир саҳоба: «Мен уларни икки дирҳамга оламан», деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) икки нарсани саҳобага бердилар ва ундан икки дирҳамни олиб, ансорийга бериб дедилар: «Бир дирҳамга таом сотиб олиб, аҳли аёлингга олиб бор ва қолган бир дирҳамга болта сотиб олда, менга олиб кел», деб амр қилдилар. У Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) амрларини бажариб, болта сотиб олиб, ҳузурларига келди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) муборак қўллари билан болтага соп ясадилар ва уни кишининг қўлига бердилар-да: «Энди бориб, ўтин йиғиб, уни сот, ўн беш кун сени кўрмайин», дедилар. Ансорий шу кунлар ичида ўтин йиғиб, уни сотиб, ўн беш дирҳамга эга бўлди ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига келди. Шунда Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Бу маблағнинг бир қисмига таом харид қил, бир қисмига кийим-кечак сотиб ол!» дедилар. Сўнгра марҳамат қилиб айтдилар: «Бундай қилишинг сенга ярашади. Тиланчилик қилишинг сабабли қиёмат куни юзингда доғ бўлади».

Аллоҳ таоло инсонларни ҳалол касб-ҳунар билан кун кечиришга ва шу туфайли топилган энг яхши нарсалардан эҳсон қилишга буюради:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا كَسَبۡتُمۡ وَمِمَّآ أَخۡرَجۡنَا لَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِۖ وَلَا تَيَمَّمُواْ ٱلۡخَبِيثَ مِنۡهُ تُنفِقُونَ وَلَسۡتُم بِ‍َٔاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغۡمِضُواْ فِيهِۚ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ

«Эй имон келтирганлар! Ўз қўл меҳнатингиз ва Биз сизлар учун ердан чиқарган нарсаларнинг яхшиларидан эҳсон қилингиз! Ўзингиз фақат кўзингизни чирт юмибгина оладиган даражадаги ёмон нарсаларни (эҳсон қилишга) танламангиз! Шунингдек, билингизки, албатта, Аллоҳ ғаний ва мақтовга лойиқ Зотдир» (Бақара, 267).

 Машҳур муфассир Имом Бағавий бундай дейди: «Бу оятнинг маъноси касб-ҳунар билан топилган нарсаларнинг энг яхшисидан нафақа-эҳсон қилинглар», демакдир.

Касб-ҳунар эгаллаш ва шу асосда ҳаёт кечириш ҳақида Ислом оламида биринчи бўлиб Имоми Аъзамнинг шогирдлари Имом Муҳаммад (раҳимаҳумаллоҳ) «Китоб ал-иктисоб» («Касб-ҳунар китоби») асарини ёзиб, бу борадаги динимиз таълимоти асосларини мукаммал равишда баён қилиб берди.

Мамлакатимиз мустақилликка эришган дастлабки вақтларданоқ таълим-тарбия тизимида ёшларга касб-ҳунар ўргатиш йўлларини янада такомиллаштириш ва уларнинг моддий-маънавий асосларини вужудга келтириш соҳаларида катта ишлар амалга оширилди. Барча вилоят ва шаҳарларимизда очилган касб-ҳунар коллежларида диёримизнинг минглаб ўғил-қизлари меҳнат, касб-ҳунар малакаларини изчил ўрганмоқдалар. Ҳозир республикамизда 1370 дан зиёд касб-ҳунар коллежлари фаолият олиб бормоқда. 

Жамиятга табиб, қурувчи, тўқувчи, муаллим, Ватан ҳимоячиси, қурол ясовчи уста, машина ҳайдовчи, новвой каби касб эгалари ҳамиша зарур. Тарихдан маълумки, қайси жамият замонавий илмлардан орқада қолган бўлса, албатта инқирозга учраган, келгинди босқинчиларга қарам бўлган. Пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом) шунинг учун умматга: «Фарзандларингизни сувда сузишга, отда чопишга, камон отишга ва қурол ишлатишга ўргатинглар», деб буюрганлар. Фахри коинотнинг ўзлари аскарларнинг машқларини кузатганлар, мусулмон фарзандларини бошқа халқлар тилини ўрганишга ундаганлар.

Динимиз инсонларни ҳалол меҳнат, касб-ҳунар билан турмуш кечиришга чақирган. Дангасалик, ишёқмаслик, бекорчилик, нопок йўллар билан тирикчилик қилиш Исломда қаттиқ қораланган. Ўтмишда момоларимиз эрларини пул топиб келишга жўнатишиб, фақат ҳалол йўл билан, меҳнат орқали ризқ-насиба топишни тайинлашган ва: «Биз йўқчилик ва очликка чидаймиз, аммо дўзах оташига чидай олмаймиз», деб насиҳат қилишган.

Болаларга ёшлигидан бирор касб-ҳунар ўргатиш ота-онанинг муҳим вазифасидир. Улуғ шоиримиз Алишер Навоий бир достонининг қаҳрамони тилидан: «Ҳунарни асрабон неткумдир охир, Олиб туфроққаму кеткумдир охир», деб бежиз ёзмаган. Атоқли шарқ шоири Низомий Ганжавий: «Ўқиб-ўрганилган ҳар битта ҳунар ҳунармандга бир кун фойда келтирар», деб ёзганида минг бора ҳақ эди. Яна ҳикматлардан бирида: «Ҳар кимнинг зари бўлмаса-да, аммо ҳунари бўлса, дунёда ҳеч бир хавф-хатари бўлмайди. Шунинг учун киши ҳунар зийнати билан безанмоғи керак», дейилибди. Яна Алишер Навоий хазратлари: «Йўқ ҳунари ёлғиз эрса киши, қайда киши сонида ёлғиз киши», деганлар.

Халқимиз меҳнатсеварлиги, ғайрат-шижоати, ҳунармандлиги билан ном чиқарган. Ота-оналар фарзандларини кичиклигиданоқ бирор машғулот билан шуғуллантирадилар ёки ҳунар ўргатиш учун бирор ҳунарманд устага шогирд қилиб беришади. Қизларимизга ҳам ёшлигидан чеварлик, пазандалик, уй тутиш, бола тарбиялаш, ўзига оро бериш каби юмушлар эринмай ўргатилади. Токи, борган ерларида эпли-шудли эканликларини кўрсатсинлар, янги рўзғорларида қийналиб қолмасинлар, ҳаётлари фаровон, оилалари тўкин бўлсин, деган ниятда шундай йўл тутилади. Момоларимиз азал-азалдан чеварлик, тўқувчилик, мазали таомлар тайёрлаш, зардўзлик, каштачилик ва бошқа ҳунарлар бобида ном чиқаришган. Қизларини ҳам турмушга узатиш олдидан бир неча ҳунар эгаси қилиб тарбиялашган.

Ўн тўққизинчи аср охири ва йигирманчи аср бошларида яшаб ўтган таниқли олим ва маърифатпарвар Алий Назимонинг Марказий Осиёда катта шуҳрат қозонган ва мактаб-мадрасаларда дарслик сифатида ўқитилган «Таълими банот» («Қизлар тарбияси») китобида қуйидаги жумлаларни ўқиймиз: «Ёш қизларга таълим-тарбия беришда улар учун ниҳоятда керакли, ўрганмасликнинг асло иложи бўлмаган фан қўл ҳунарлари фанидир. Энг юқори билим ва маълумот ҳам бу фаннинг ўрнини боса олмагани боис ёш хоним-қизлар бу фанни ўрганишга тиришишлари лозим. Қўл ишларига уста бўлган аёл қўлларининг моҳирлиги, чапдастлиги сабабли адабу иффат ичида тирикчилигини қила олади. Бой оилаларнинг хонимлари қўл ҳунари орқасида хуш ва ҳузурли вақт ўтказишади ҳамда муҳтожларга ёрдамлар кўрсатиб, одамийликда бўлурлар. Игна бир тўғри ва чин дўст бўлиб, кўп вақтда юрт халқининг ёрдамчиси ва энг қимматли қуролларидан биридир. У ёлғиз вақтларда юпанч бўлиб, ғам-қайғуни даф қилади, яхши ишларни рўёбга чиқаради, керак бўлганда фақирлик ва муҳтожликка қарши курашади. Қўл ҳунарларини кичкина ёшдан бошлаб тартиби ила ўргатиш лозим».

 

ФАРЗАНДЛИК БУРЧИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

Парвардигори олам башариятни тўғри йўлга бошлаш учун Қуръони каримни нозил қилди ва унда инсонларнинг дунёда фаровон ҳаёт кечириб, охиратда эса нажот топишларига сабаб бўлувчи ҳукмларини баён этди.

Маълумки, ота-оналар ўз фарзандларини чексиз меҳр-муҳаббат ва шафқат, куч-ғайрат ва маблағларини дариғ тутмай тарбия қилиб ўстирадилар. Бинобарин, ҳар бир фарзанд зиммасига ҳам ақлан, ҳам шаръан ўз ота-оналарига нисбатан беҳисоб бурч ва вазифалар юкланади. Ҳар қайси ота-она ўз фарзандига ақлини таниши билан катталарни, хусусан, ўзининг дунёга келишига ва улғайишига, тарбия топиши ва илму одоб ўрганишига сабабчи бўлган ота-онаси ҳақини адо этишни тушунтириб бориши керак.

Қуръони каримнинг йигирмадан ортиқ ояти карималарида ота-онага яхшилик қилиш, уларнинг розиликларини топишга амр қилинади.  Жумладан, Анкабут сурасининг 8-оятида:

وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حُسۡنٗاۖ

«Биз инсонни ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик...» (Анкабут, 8) дейилган.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло ота-онага яхшилик қилишни ҳар бир мусулмон кишига фарз қилган. Шу сабабли уларга яхшилик қилиш ака-ука, ёру-дўстларга ва ҳатто фарзандга яхшилик қилишдан ҳам устун туради.

 Ота-онага зинҳор озор бермаслик ва уларнинг сўзу феълларидан ҳеч малолланмасликка буюриб, қуйидагича хитоб қилади:

۞وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ إِمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ وَلَا تَنۡهَرۡهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا

«Раббингиз, Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишни амр этди. (Эй инсон!) Агар уларнинг бири ёки ҳар иккиси ҳузурингда кексалик ёшига етсалар, уларга «уф!..» дема ва уларни жеркима! Уларга (доимо) ёқимли сўз айт!» Уларга, меҳрибонлик билан, хорлик қанотини паст тут ва (дуода) айт: «Эй Раббим! Мени (улар) гўдаклик чоғимда тарбиялаганларидек, Сен ҳам уларга раҳм қилгин!» (Исро, 23-24).

«Уларга ёқимли сўз» деганда ота-онани номи билан чақирмаслик, балки «отажон, онажон» каби сўзлар билан ёш гўдаклардек авайлаб муомала қилиш, уларни ранжитадиган гапларни гапирмаслик, улар олдида ўзини қул ёки чўрилардек тутиш кабиларни тушуниш керак (Имом Насафий ва Хозин тафсирлари).

Эътибор беринг, Ҳақ таоло ота-оналар ҳақларига дуо ва истиғфор айтиб туришга буюриб, марҳамат қиляпти:

وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا

«Уларга, меҳрибонлик билан, хорлик қанотини паст тут ва (дуода) айт: «Эй Раббим! Мени (улар) гўдаклик чоғимда тарбиялаганларидек, Сен ҳам уларга раҳм қилгин!» (Исро, 24).

Бошқа бир оятда эса:

رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيَّ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ يَوۡمَ يَقُومُ ٱلۡحِسَابُ

«Эй Раббимиз! Ҳисоб-китоб қилинадиган (қиёмат) куни мени, ота-онамни ва (барча) мўминларни мағфират қилгин!» дейилади (Иброҳим, 41).

Фарзанд ҳар доим ота-онасининг сўзларига қулоқ солиши ва уларга итоат қилиши лозим. Аммо ота-она бирор гуноҳ ишга буюришса, уларга итоат қилинмайди. Масалан, ота ўз ўғлига дўконга бориб маст қилувчи ичимлик олиб келишни буюрса, бу  ҳолатда отага итоат этилмайди, балки қўполлик қилмасдан, ширинсўзлик ва мулойимлик билан тушунтирилади.

Жаноб Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам кўплаб ҳадиси шарифларида фарзандларни ота-оналарга яхшилик қилиш, уларнинг розиликларини топиш учун ҳаракат қилишга буюрганлар. Жумладан:

رِضَى الرَّبِّ فيِ رِضَا الْوَالِدَيْنِ وَسَخَطُهُ فيِ سَخَطِهِمَا

«Парвардигорнинг розилиги ота-онанинг розиликларига боғлиқ. Унинг ғазаби ҳам ота-онанинг норозилигига қараб бўлади», дейилади (Табароний ривояти).

Абдуллоҳ ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиздан (алайҳиссалом) ривоят қиладилар:

مَا مِنْ وَلَدٍ بَارٍّ يَنْظُرُ إِلىَ وَالِدَيْهِ نَظَرَ رَحْمَةٍ إِلاَّ كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حَجَّةً مَبْرُورَةً. قَالوُا: وَإِنْ نَظَرَ كُلَّ يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ ؟ قاَلَ: نَعَمْ. اللهُ أَكْبَرُ وَاَطْيَبُ

«Қайси бир солиҳ фарзанд ўз ота-онасининг юзларига меҳру шафқат назари ила боқса, Ҳақ таоло у кишининг ҳар бир қилган назарига бир ҳаж қилганнинг савобини бергай». Шунда саҳобалар сўрадилар: «Ё Расулуллоҳ, бир кунда юз марта боқса ҳам, юз ҳажнинг савоби ёзилаверадими?» Онҳазрат: «Албатта, Аллоҳ таоло карами кенг, улуғ зотдир ва ажру савобларини яхши бандаларидан дариғ тутмагай», деб жавоб бердилар.

Ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: Бир киши йиғлаб қолган ота-онасини ташлаб ҳижрат қилиш учун Набийнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олдиларига байъат беришга келганида, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Уларнинг олдига қайтгин ва уларни қандай йиғлатган бўлсанг, шундай кулдиргин”, дедилар.

Яна бир ҳадиси шарифда бир киши келиб жаноби Сарвари оламдан сўради: «Ота-онам вафот этдилар. Энди уларга нима қилсам, зиммамдаги ҳақларини адо этган бўламан?» Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Ота-она вафот этгач, фарзандларнинг зиммаларига вожиб ишлар, аввало, уларга  жаноза намози ўқиш, вақти-вақти билан дуою истиғфорлар айтиб туриш, қилиб кетган барча васиятларини ижро этиш, уларга яқин бўлган ёру дўст, қариндошларини иззату ҳурмат қилиш, ота-она тарафидан бўлган қавму қариндошларга силаи раҳм бажо келтириш, қабрларини зиёрат қилиб туриш, бировлардан қарз ёки омонат олган бўлишса, уларни эгаларига етказиш», деб жавоб қилган эканлар.

Ўтиб кетган ота-оналарнинг руҳлари шод бўладиган амалларнинг энг улуғи улар қолдириб кетган фарзандларнинг солиҳ ва қобил бўлишларидир. Агар фарзанд ўзини ёмон йўллардан, гуноҳ ишлардан сақлаб, рушду ҳидоят, тоат-ибодатда юрадиган бўлса, бунинг савобидан ўзи ва зурриётларигина эмас, балки ўтиб кетган ота-оналар ҳам албатта баҳраманд бўлишади.

Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир ҳадиси муборакларида башорат бериб бундай деганлар:

إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ إِنْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلاَّ عَنْ ثَلاَثٍ: صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ

«Инсон вафот этиши билан номаи аъмолига гуноҳу савоб ёзилиши ҳам тўхтайди. Аммо уч иш бор, агар маййит ҳаётлик вақтида улардан қайси бирини қилиб кетган бўлса, ундан ҳосил бўладиган савоблардан маййитнинг номаи аъмолига ёзилиб тураверади. Булар садақаи жория, фойдали илм ва солиҳ фарзанддир» (Муттафақун алайҳ).

Ислом динида ота-онага бўлган ҳурмат нечоғли улуғлигини қуйидаги ҳадислардан ҳам билсак бўлади. Онанинг ҳузурига киришга изн сўраш ҳақида Алқамадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинган ҳадисда шундай дейилган:

عَنْ عَلْقَمَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إلَى عَبْدِ الله قَالَ أَ أَسْتَأْذِنُ عَلَى أُمِّي؟ فَقَالَ: مَا عَلَى كُلِّ أَحْيَانِهَا تُحِبُّ أَنْ تَرَاهَا.

«Бир киши Абдуллоҳнинг олдига келди ва: “Мен онамнинг олдига киришга изн сўрайманми?” деди. “Нима, уни ҳар қандай ҳолатида ҳам кўравермоқчимисан?” деди».

Ушбу ҳадисдан киши ўз онасининг олдига ҳам изн сўраб кириши зарур экани кўриниб турибди. Бу фарзанднинг улуғ бурчлари ва одобларидан ҳисобланади.

Садақаи жория. Бунинг маъноси шуки, инсон фақат ўзи ва оиласининг манфаатинигина кўзлаб эмас, балки ўзгаларга, бутун инсониятга, ҳайвоноту набототга ҳам бирор жиҳатдан фойда етказиш нияти билан иш қилиши керак. Дарахт  ўтқазилса, унинг мевасидан, соясидан ҳамма фойдаланади. Бирор ердан сув чиқарилса ёки йўл қурилса, бундан одамлар манфаатдор бўладилар. Бир кўприк солинса, карвонсарой, масжид, мактаб ё мадраса каби иншоотлар қурилса, бу ҳам кўпчилик манфаатига хизмат қилади. Буларнинг ҳаммаси «садақаи жория» ҳукмидадир.

Фойдали илм. Бунинг маъноси дину диёнатга ёки илму ҳикматга доир китоблар ёзиб кетишдир. Диний ва дунёвий илмлардан дарс бериб, шогирдлар қолдириб кетиш ҳам шунга киради. Мана, ҳозиргача фойдаланиб келинаётган минглаб диний китобларимизни ёки Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобийнинг асар­ларини олиб кўрайлик, Буларнинг ҳаммаси неча аср­лар олдин ёзилган бўлса-да, ҳанузгача ўз қиммат ва эътиборини йўқотмай, бутун инсоният манфаати йўлида хизмат қилиб келмоқда.

Солиҳ фарзанд. Яъни, солиҳ ва қобил фарзанднинг тўғри йўлда хайрли ишларни қилиб юришининг савобидан, албатта, ўтиб кетган ота-оналари баҳраманд бўлишларини Расулуллоҳ (алайҳиссалом) бизга маълум қиладилар.

Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Исломда фарзандлар бурчлари билан бир қаторда уларнинг ҳақлари ҳам мавжуд. Бу ҳақлар уларнинг ота-оналари ёки яқин қариндошлари, яшаётган жамиятларига вазифа қилиб юклатилгандир. Бу ҳақларни адо этиш вожиб бўлиб, унга амал қилмоқлик мажбурийдир.

1. Насаб. Никоҳнинг асл мақсадларидан бири насл-насабни сақлашдир. Бусиз оила ҳам, жамият ҳам бўлмайди. Фарзанднинг ота-онаси никоҳдан ўтган, ҳалол-пок яшагандагина насаби аниқ ва пок бўлади.
2. Бўлажак фарзандга муносиб ота ва она танлаш. Ислом бола ҳақида у ҳали дунёга келмасдан анча олдин, оила қуришга тайёргарлик кўрилаётган пайтдан бошлаб қайғура бошлайди.

“Талхис” номли китобда Ойшадан (розияллоҳу анҳо) ривоят қилинади:

“Сизлар ўз нутфангизга муносиб жуфти ҳалолни ихтиёр қилинглар. Ўзингизга муносибларга никоҳланинг ва уларга никоҳлаб беринг” (Ибн Можа ва Дорақутний).

Оила қурилар экан, ота-онанинг диндорлиги, ахлоқи, одобига, инсонийлигига алоҳида эътибор берилади. Чунки улардаги хислат, фазилатлар ҳам, ёмон одатлар ҳам болага кўчиши исбот талаб этилмайдиган ҳақи­қатдир.

3. Эмизиш. Туғилган фарзанд аввало эмишга муҳтож. Бу эса онасининг вазифаси. Шаръий узр сабабли она эмиза олмаса, эмизувчи топиш ва уни рози қилиш отанинг иши ҳисобланади.
4. Боланинг ота-онадаги ҳақларидан бири унга муносиб исм танлашлари, яъни фарзандга маънодор, чиройли исм қўйишдир.
5. Ақиқа ҳам боланинг ота-онадаги ҳақларидандир.

“Ақиқа” луғатда “ёрди” маъносини англатиб, аслида, янги туғилган боланинг сочига айтилади.

Шариат таълимотларига мувофиқ, туғилишнинг еттинчи куни боланинг сочини олиб, ўша соч оғирлигида кумуш садақа қилмоқ тавсия этилади.

Соч бошдан ажратиб олингани учун, бу маросим “ақиқа” дейилади.

Истеъмолда шу маъно кўп ишлатилиши боис “ақиқа” деганда, янги фарзанд туғилиши муносабати ила сўйиладиган қўй ҳам тушуниладиган бўлиб қолган.

6. Янги туғилган боланинг қулоғига азон ва такбир айтиш.

عَنْ أَبي رَافِعٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْه وَ سَلَّم أَذَّنَ بِالصَّلاةِ فِي أُذُنِ الحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ حِينَ وَلَدَتْهُ فَاطِمَةُ

Абу Рофиъдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади:

“Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи васаллам) Фотиманинг (розияллоҳу анҳо) туққан боласи Ҳасан ибн Али қулоғига намознинг азонини айтаётганларини кўрдим” (Абу Довуд ва Термизий).

7. Янги туғилган боланинг танглайини кўтариш. Кўпчилик саҳобалар ўзларининг янги туғилган фарзандларини Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига олиб борар эдилар. Ул зот (алайҳиссалом) ёш болаларни кўрсалар, ўта ҳурсанд бўлар эдилар. Кўпинча ҳурмо билан янги туғилган боланинг танглайини кўтарар ва унга исм қўяр эдилар.
8. Ҳомийлик. Бола етти ёшга киргунча бировнинг ҳимоясига муҳтож. Яъни овқатланиш, кийиниш, ювиниш ва бошқа ҳолатларда доимо катталарнинг ёрдамига муҳтожлик сезади. Бу ишларни унинг ота-онаси, улар бўлмаса яқин қариндошлари амалга оширишлари вожибдир.
9. Валийлик. Етти ёшдан балоғат ёшига етгунча бўлган болалар валийга, ўзидан катта раҳбарга муҳтождирлар. Бу ҳам, агар ота-она бўлмаса, яқин қариндошларига юклатилади.
10. Нафақа. Болаларни озиқ-овқат, кийим кечак, турар-жой билан таъмин этиш отанинг бурчидир. Бу нарсалар ҳалол-пок бўлиши талаб қилинган.
11. Болага меҳрибонлик кўрсатиш ота-она вазифасига киради.
12. Болалари орасида адолат қилиш ҳам ота-она вазифасидир.
13. Балоғатга етганидан сўнг уйлантириб, оилали қилиб қўйиш ва шунга ўхшаш баъзи ишлар ҳам ота-оналарнинг бурчлари ҳисобланади.
14. Тарбия ҳақи ҳам фарзандлик ҳақларидандир.

Фақиҳ Абу Лайс Самарқандий ота-она ҳақига нозил бўлган оятларнинг тафсирида айтадилар: «Ким ўз ота-онасини беш вақт намоздан сўнг дуо қилиб юрса, демак, у ота-онаси ҳақларини адо қилган бўлади».

Фарзанд зиммасида, айниқса, онанинг ҳақи улуғдир. Чунки она фарзандини тўққиз ой қорнида кўтариб юради, туғилгач, бор меҳри, куч-қувватини бағишлаб, уни боқади, кечалари неча бор туриб, уни эмизади, оқ ювиб, оқ тарайди, шодлигида севинади, ғамга ботса, баравар қайғуради, тоби қочса, биргаликда дардини тортади, қўйингчи, бутун борлиғини фарзандига бахшида қилади. Шундай бўлгач, фарзанд бир умр она ҳақини адо қилишга тиришса ҳам, бунинг уддасидан чиқолмайди.

Ривоят қилишларича, Абдуллоҳ ибн Умар Маккаи мукаррамада онасини елкасида опичлаб, Каъбани тавоф қилдириб юрган бир яманлик кишини кўриб қоладилар. У киши Ибн Умардан: «Энди онамнинг ҳақини адо қилолдимми?» деб сўраганида, Ибн Умар: «Йўқ, бу билан бир марталик тўлғоқдаги машаққати ҳақини ҳам адо қилолмадинг», деб жавоб берганлар.

Ҳадисларда ривоят қилинишича, бир киши Пайғамбаримиздан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Кимга яхшилик қилай?» деб сўраганида, уч мартагача «онангга» деб жавоб берганлар ва тўртинчисида «отангга ва яқин қариндошларингга», деганлар.

Оналар ана шундай улуғ ва мукаррам зотлардир. «Жаннат оналар оёғи остидадир» деган ҳадиси шарифга мувофиқ, фарзандларимизга кичиклигиданоқ оналарни ҳурматлашни, айтганларини сўзсиз бажаришни, яхши муомалада бўлишни ўргатиш лозим.

Оиланинг муаллимаси она бўлса, унинг посбони ва устуни отадир. Фарзандга отадай меҳрибон, отадай ғамхўр киши йўқ. Фарзанднинг дунёга келиб, ҳаётда ўз ўрнини топишида унинг алоҳида хизматлари бор. Ота оилани моддий жиҳатдан таъминлайди: оиласи, фарзандлари яшаши учун уй-жой ҳозирлайди, устларига либос топади, емак-ичмаги пайидан бўлади. Таълим-тарбияси билан шуғулланади, уйлаб-жойлайди. Боринг­ки, ҳар бир оиланинг равнақи ва камоли йўлида энг кўп жон куйдирадиган киши отадир.

Оталар фарзандларининг чин инсон бўлиб улғайишлари, таълим-тарбия олишлари, касбу ҳунар ўрганишлари йўлида жонларини, молларини, куч-ғайратларини сарфлашади. Ўғил-қизларининг ахлоқ-одобини, илм-салоҳиятини ўнглашади. Фарзандга келган бало-қазоларга кўксиларини қалқон қилишади. Шунинг учун уларнинг бу хизматларини билиш ва қадрига етиш, бунинг шукронаси учун уларга итоатда бўлиш, фарзандлик бурчини ўташга ҳамиша шай туриш лозим. Чунки адолат мезони уларнинг бу ғамхўрлик ва хизматларини муносиб тақдирлашни тақозо этади. 

Бир куни келиб кечагина навқиронлик ва бақувватликдан масрур юрган ота кексайиб, қадди дол бўлади. Соғлиғидан путур, кўзларидан нур кетади, ҳар ишда бошқалар ёрдамига муҳтож бўлиб қолади. Ҳаёт қонунига кўра, кечаги ожиз ва нотавон фарзанд бугун улғайиб, куч-қувватга тўлади, ақли, фикри, иқтидори юксалади. Ана шундай пайтларда фарзандлар оталаридан инсонлик қарзларини узишлари, яъни чиройли муомала қилишлари, улар шаънига доғ туширмайдиган, муносиб инсонлар бўлишлари, қўлларидан келганича ёрдам беришлари керак бўлади.

Қуръони каримнинг бир неча ояти карималарида ота-оналарга яхшилик қилиш буюрилган. Аммо айрим ёшларимиз бу илоҳий амрни унутиб қўйишяпти. Яшириб нима қилайлик, орамизда оталарига қўпол, ёмон муомалада бўладиганлар, илтимосларини бажаришни «эсдан чиқариб» қўядиганлар ҳам бор. Уларнинг дилини оғритадиган, ўзининг ёмон хулқи билан эл орасида ота­сини шарманда қиладиган, отага ҳатто қўл кўтаришгача борадиган нобакор фарзандлар ҳам учраб туриши сир эмас. Энг ачинарлиси, баъзи ноқобил ўғил-қизлар бойлик ва имкониятлари бўлгани ҳолда, оталари кексайиб, мадад ва далдага муҳтож бўлиб қолганларида уларни эъзозлаб парваришлаш ўрнига ё қаровсиз ташлаб қўйишади, ё қариялар уйига жўнатишади. Кексайган оталарининг хонадонга келтирадиган баракотларидан манфаатланиш, дуоларини олиш ўрнига, аксинча, дийдорига зор қилиб, хўрлашади. Бу борада Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қиладилар: «Оталарингизни ҳурматлаб, уларга яхшилик қилинглар, фарзандларингиз ҳам сизларга яхшилик қилишади». 

Доно халқимизда «ота бўлиш осон, оталик қилиш қийин», «нима эксанг, шуни ўрасан», «ота рози – Худо рози» каби ажойиб ҳикматлар бор. Оталар кўнглини топиш, ҳамиша хизматига шай бўлиш, ҳадялар бериб, хурсанд қилиш, ҳар жабҳада улар розилигини топиш фарзанднинг асосий бурчларидандир. 

Фарзанд ота-онага қанча яхшилик қилмасин, ўзининг дунёга келишига сабабчи бўлган зотлар мукофотини ҳеч вақт адо эта олмайди. Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар: «Бола отаси мукофотини қайтара олмайди, фақат отаси қуллик азобида юрган бўлса-ю, фарзанд уни сотиб олиб, озод қилсагина мукофотини қайтарган бўлиши мумкин». 

Солиҳ аждодларимиз оталарга ҳурмат-эҳтиром кўрсатишда, уларни рози қилиб, фарзандлик бурчларини шараф билан ўташда авлодларга ибрат ва намуна бўлишган. Умар ибн Зар айтади: «Агар кундузи юрсам, ўғлим одоб юзасидан ортимда келар, кечаси эса менга бирон озор етишидан қўрқиб олдимда борар, мендан юқорида бўлмаслик учун ҳатто мен турган уй томига ҳам чиқмас эди».

Фазл ибн Яҳё Бармакий отаси билан тутқунликда турганида ҳаво совуқ бўлиб, эрталабки изғиринда таҳорат олишга отанинг тоқати етмас эди. Шунда ўғли Фазл сувли идишни иситиш учун эрталабга қадар ухламай, чироқ ёнида ушлаб ўтирар ва илигач, отаси таҳоратига берар эди.

Имом Товус айтади: «Тўрт тоифа инсонларни ҳурмат қилиш суннатдир: олимни, оқсоқолни, султонни ва отани. Кишининг ота исмини айтиб чақириши қўполликдир».

Ота-онанинг, айниқса, оталарнинг фарзанд зиммасидаги ҳақлари ўта муҳим ва эътиборга лойиқдир. Шунинг учун ҳар бир фарзанд ҳамиша ота кўнглини олиш, дуоларига сазовор бўлиш, хизматларида камарбаста туриш, яхши ишлари, ҳадялари билан хурсанд қилиш пайида бўлиши лозим. Яхши фарзандлар эса бундай яхшиликларни ота вафотидан кейин ҳам давом эттиришади, дуо ва истиғфорда бардавом бўлишади, унинг дўст ва ақраболарини йўқлаб туришади, солиҳ амаллари билан шаънини пок сақлашади.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Одоб – боланинг кўрки;

Поклик имондандир;

Хатоларнинг аччиқ меваси.