muslim.uz
Жаннатга киришни истамайсизми?!
Гуноҳларингиз мағфират қилинишини ҳохлайсизми?!
Сизга шафоат вожиб бўлишиничи?!
Дуоларингиз мустажоб бўлишини яхши кўрмайсизми?!
Устингиздан фазлу раҳматлар ёғишиничи?!
Бир вақтнинг ўзида 50 ҳасанага эга бўлишга нима дейсиз?!
Ва ниҳоят, жаннатга киришни истамайсизми?!
Азиз биродарим, балки сиз ҳар бир саволни ўқиганингизда юрагингиз ҳапқириб, ич-ичингиздан: “Ҳа, ҳа, албатта! Қандоқ қилиб? Нима қилишим керак?!” – деган савол отилиб чиққан бўлса керак. Бунинг йўли жуда ҳам осон. Чунки бизнинг динимиз осонлик динидир. Роббимиз ўта меҳрибон Зот, озгина амалимизга улкан мукофотлар беради. Севикли Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам биз умматларини шунчалар яхши кўрганларки, Аллоҳнинг розилигию жамолига эришишимиз ва улкан ажру мукофотларга эга бўлишимиз учун васила бўладиган каттаю кичик амални қолдирмай батафсил баён қилганлар. Лекин бизлар эса ё унитиб ёки бепарволик қилиб амал майдонида сусткашликка йўл қўямиз. Ҳатто бир кичикроқ фазилатли амал зикр қилинса ҳудди қойиллатиб қўйгандек “Ҳа, шумиди, нимайкин деб ўйлабман”, деб ҳам қўямиз. Аслида, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек, ҳеч бир яхши амални гарчи жуда кичик бўлса ҳам паст санамаслигимиз керак. Чунки Раҳмоннинг розилиги қайси бир яхши амал ортига яширилганини билмаймиз. Лекин аслида, ўзи буюк фазилатли амал бўлиб, балки кунда бир неча бор такрорланаверганидан қадрланмай қўйган фазилату ҳасанотларга бой амал азондир. Келинг, азон эшитганда кўплаб ажрларни қўлга киритишимизга сабаб бўладиган суннатларни яна бир бор эслаймиз:
- Азонни эшитганда ҳар қандай гап сўзни тўхтатиб, унга жавоб қайтариш. Бу эса азон калималарини муаззинга эргашиб бирма бир такрорлаш билан бўлади:
Абу Саъид розияллоҳу анҳу айтадилар: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар азонни эшитсангиз, муаззин айтаётган сўзларни айтиб туринглар!” дедилар” (Имом Бухорий, Муслим, Таҳовий, Термизий, Абу Довуд, Насаъий, Молик ва Доримий ривоятлари).
- Муаззин “Ҳаййа ъалас солааҳ, ҳаййа ъалал фалааҳ” деганда “Лаа ҳавла валаа қуввата илла биллааҳ” дейиш.
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу айтадилар: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар муаззин: “Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар” деса, сизлардан бирингиз “Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар” деса. Сўнг: “Ашҳаду аллаа илаҳа иллаллоҳ” деганда, “Ашҳаду аллаа илаҳа иллаллоҳ” деса. Сўнг: “Ашҳаду анна Муҳаммадар Росулуллоҳ” деганида: “Ашҳаду анна Муҳаммадар Росулуллоҳ” деса. Сўнг: “Ҳаййа ъалас солааҳ” деса, у: “Лаа ҳавла валаа қуввата илла биллааҳ” деса. Сўнг: “Ҳаййа ъалал Фалааҳ” деса, у: “Лаа ҳавла валаа қуввата илла биллааҳ” деса. Сўнг: “Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар” деса, у ҳам: “Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар” деса. Сўнг: “Лаа илаҳа иллаллооҳ” деса, у ҳам: “Лаа илаҳа иллаллооҳ” деса, жаннатга киради” дедилар” (Имом Таҳовий, Муслим ва Абу Довуд ривоятлари).
Демак, азонни эшитган киши икки “Ҳаййа ъала”дан бошқа ўринларда айни азон лафзлари билан жавоб қайтаради. Масалан: “Аллоҳу акбар” деганини эшитганда “жалла жалалуҳу” дейиш ҳам ҳадисга хилофдир.
- Муаззиннинг шаҳодат калимасини айтганини эшитганда шаҳодат калимасини айтиш ва розилигини изҳор қилиш:
Саъд ибн Абий Ваққос розияллоҳу анҳу айтадилар: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким муаззинни эшитган пайтда, “Ва ана’ ашҳаду аллаа илаҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳ, ва анна Муҳаммадан ъабдуҳу ва росулуҳ. Родийту биллааҳи роббан, ва бил Ислаами дийнаа ваби Муҳаммадин Росулаа” деса, гуноҳлари мағфират қилинади” дедилар” (Имом Таҳовий ва Термизий ривоятлари).
- Азондан кейин саловот айтиш ва Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга васийлани сўраб дуо қилиш:
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар муаззин(Азон айтаётгани)ни эшитсангиз, унинг айтганини айтинг. Сўнг менга саловот айтинг. Чунки, ким менга бир марта саловот айтса, Аллоҳ унинг эвазига унга ўн бор саловот айтур. Сўнг Аллоҳдан менга васийлани сўраб дуо қилинг. У жаннатдаги бир манзил бўлиб, Аллоҳнинг бандаларидан фақат бир кишига бўлур, мен ана шу киши бўлишни умид қиламан. Ким Аллоҳдан менга васийлани сўраса, унга шафоатим ҳалол бўлур” дедилар” (Имом Муслим, Таҳовий, Термизий, Абу Довуд ва Насаий ривоятлари).
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу айтадилар: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким азонни эшитган пайт: “Аллоҳумма Робба ҳãзиҳид даъватит тааммаҳ вас солаатил қõимаҳ, ãти Муҳаммаданил васийлата вал фадилаҳ вабъасҳу мақоман маҳмуданиллазий ваъадтаҳ” деса, унга шафоатим ҳалол бўлади” дедилар” (Имом Бухорий, Таҳовий, Абу Довуд, Термизий, Насаий ва ибн Можа ривоятлари).
Аммо баъзи кишиларнинг “Ашҳаду анна Муҳаммадар Росулуллоҳ” калимасини эшитганда саловот айтишлари суннатга хилофдир. Чунки ҳадисга мувофиқ у пайтда ё айни ўзини айтиб ёки юқорида зикр қилинган шаҳодат лафзи билан жавоб қайтарилади. Саловотни эса азондан кейин, дуодан олдин айтилади.
- Азондан кейин ўз ҳожатини сўраб дуо қилиш, чунки азон билан такбир ўртасидаги дуо ижобатдир. Лекин ана шу пайтда ўқиладиган махсус дуо ворид бўлмаган. Шунинг учун ҳар ким ўз ҳожатини сўраб дуо қилаверади. Фақат шом билан бомдоднинг азонини эшитганда Умму Салама розияллоҳу анҳо онамизга Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“Аллоҳумма ҳãза иқбãлу лайлик ва идбãру наҳãрик ва асвãту дуъãтик фағфирлий” дейишни таълим берганлари ҳам бор. Бомдод азонида наҳарик билан лайлик ўрни алмашади. Лекин бу чеклов эмас. Ҳар ким хоҳлаганича дуо қилиши мумкин.
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Азон билан иқомат орасидаги дуо қайтарилмайди” дедилар” (Имом Термизий).
Азиз биродарим, кўрдингизми, бир азонга жавоб қайтариб туриб қанча ажрни қўлга киритамиз. Аввло, азон Ислом мадҳияси, буюк ибодатга чорлов ва Исломнинг гўзал шиорларидан биридир. Ихлос билан ушбу санаб ўтилган суннатларга амал қилсак, юқорида айтганимиздек гуноҳларимиз мағфират қилинади, шафоат вожиб бўлади, жаннат ваъдасидан насибадор бўламиз, Аллоҳнинг фазлу раҳмати ёғилади, дуоимиз ижобат бўлиб, ҳожатимиз равон бўлади ва номамизга элликта ҳасана ёзилади, ин ша Аллоҳ.
Баҳодир РАҲМАТУЛЛОҲ
Зангиота тумани
“Фатҳ” жоме масжиди
имом-хатиби
ЎМИ Матбуот хизмати
Оқсарой ортидаги чиқиндихона
Уйга меҳмон чақираркансиз, обдон тайёргарлик кўрасиз. Ҳамма жойни тоза-озода, гардсиз, бадастир қилишга уринасиз. Хуллас, бу ўринда неки ишга қўл урманг, бари меҳмоннинг кўнглини овлашга қаратилган бўлади. Токи у устимиздан кулмасин.
«Қашқадарё» нашрининг билдиришича, бугун юртимизда туризмга, яъни кенг миқёсдаги меҳмоннавозликка алоҳида эътибор қаратилмоқда. Чунки шунга яраша салоҳиятимиз бор. Тарихимиз, табиатимиз, маданияту таомларимиз дунёнинг исталган жойидан келган сайёҳни лол қолдиришга қодир. Агар сайёҳ маршрутида Қашқадарё йўналиши бўлса, у табиийки, Оқсаройни кўрмасдан кетмайди. Шунга биноан охирги 3-4 йилда Оқсарой мажмуаси жойлашган Амир Темур хиёбони буткул ўзгача қиёфа касб этди. Тарих ва замонавийлик уйғунлашган масканга айланди.
Бироқ мана бу суратлардаги чиқинди тўла манзаралар - шундоққина ўша хиёбоннинг орқасида жойлашган, десак, Оқсаройдан ҳайратланган сайёҳ ҳолига тушишингиз табиий. Бўлмаган гап, десангиз ҳам арзийди. Лекин бори шу.
Энг қизиғи, сайёҳлар хиёбон бўйлаб ҳаракатланаркан, ташиб кетилмайдиган бу чиқиндиларга кўзи тушиши, димоғига қўланса ҳид етиб бориши табиий. Ўзини қандай тутади сайёҳ ўшанда?!
Яна бир томони, бу чиқиндихона тарихий мажмуадан у қадар четда ҳам эмас. Чунки уй-меҳмонхоналарга, кўп қаватли уйлардаги замонавий меҳмонхоналарга айнан шу йўл билан борса бўлади. Хоҳлаймизми-йўқми, сайёҳ бу жойдан ўтади. Нима, Туризмни ривожлантириш давлат қўмитасининг вилоятдаги вакиллиги вакилларига бу манзара бегонами?! Камига сайёҳларга ёрдам берадиган ички ишлар ходимлари... Наҳотки шунча мутасаддининг бу хунук манзарага кўзи тушмаган?
Биргина бефарқлик туризм йўналишида қилаётган кўламли ишларимизга озгина бўлсин доғ туширмайдими? Тарихий обидаларимиз сайёҳларда аждодларимизга юксак ҳурмат туйғусини уйғотишига зиғирча шубҳа йўқ, аммо чиқинди сабаб биз уятга қоламиз, биз.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
Абул Мўъийн ан-Насафий адашган фирқаларга қандай раддиялар берган?
Маълумки, кўҳна Насаф диёридан етишиб чиққан аллома Абул Мўъийн ан-Насафий калом илмининг мустақил фан сифатида ривожланиши, ислом дунёсида мотуридия таълимотининг кенг тарқалиши йўлида олиб борган улкан ишлари билан ажралиб туради. Аллома қолдирган илмий-маънавий мерос нафақат ўз замонаси, балки турли хил оқимлар, фирқалар ўз бузғунчи ғоя ва мақсадларини давом эттираётган ҳозирги давр учун ҳам долзарб ҳисобланади. У кези келганда Ироқда аҳли сунна доирасида мотуридия билан бир вақтда вужудга келиб, у билан айрим қарашларида жузъий ихтилофларга борган ашъарийларга ҳам асосли раддиялар берган.
Шунингдек, аллома асарларида ўрта асрларда кенг ёйилган қадария, хорижия, жаҳмия, қирмития, шиа, мушаббиҳа, муътазилия ва карромия каби адашган оқимларга қарши курашилган. Эътиборли жиҳати, ушбу ғоялар ИШИД, сохта салафийлик, Ҳизбут-таҳрир сингари адашган замонавий тўдаларга ҳам қарши курашиш йўлларини кўрсатиб беради. «Қашқадарё» нашрининг билдиришича, бу борада алломанинг яқинда ўзбек тилига таржима қилиниб, кенг китобхонлар эътиборига ҳавола этилган “Ат-тамҳид ли қавоиди-т-тавҳид” китоби муҳим аҳамиятга эгадир.
Тадқиқотларга кўра, жаҳон кутубхоналарида мазкур асарнинг 7 нусхаси бўлиб, улар Араб давлатлари университетига қарашли арабий қўлёзмалар институтида, Миср китоблар уйи ҳамда Истанбул университетида сақланади.
Аввало, шуни таъкидлаш жоиз, Абул Мўъийн ан-Насафий аксар ақидавий ихтилофлар сабаб вужудга келган хунрезликлар барҳам топиб, барча ишлар аҳли сунна ақидасига кўра қарор топган, турли нотинчликлар, фитна ва курашлардан холи бир даврда яшаган.
Абул Мўъийн ан-Насафий китоб муқаддимасида келтиришича, ҳокимлардан бири аҳли сунна вал-жамоат ақидасини ёзиб беришни илтимос қилган. Муаллиф ҳокимнинг кимлигини айтмасдан, уни улуғ сифатлар билан тавсифлайди. Айни пайтда ҳар бир масаланинг кўз юмиб бўлмайдиган асосий жиҳатларини ва улардан энг муҳимлари, ҳужжатларнинг энг тўғрисини келтиришни таъкидлайди.
Умуман, Насафий асарларига хос хусусият шуки, уларда мухолиф фирқа ва мазҳабларнинг ноҳақлигини исботлашда кичик – аҳамиятсиз далиллардан воз кечилган, иборалар ўқувчига малол келувчи узундан узоқ ҳам эмас, тушунишга қийин бўладиган жуда қисқа ҳам эмас, балки барчага бирдек англашиладиган ўртача йўл танланган.
“Тамҳид” барча замонларда долзарблик касб этган ақидавий масалаларни ўз ичига олган бўлиб, унда таквин, калом сифатлари, пайғамбарлик исботи, амаллар хусусида батафсил баён қилинган.
Китобнинг номидан кўринадики, у фақат тамҳид, яъни муқаддима. Шунинг учун унда тавҳиднинг умумий қоидалари баён қилинган. Муаллиф асарни қисм – бобларга ажратиб, фасллар тартиб беради. Шунга кўра, китоб нарсаларнинг ҳақиқатлари ва илмлар ҳақидаги фасл билан бошланади. Бу бўлимда нарсаларнинг ҳақиқатини инкор қилувчи сафсатачилар билан мунозара қилинади. Токи бу инкор уларга фойда бермаслиги, аксинча, шу инкорларнинг ўзи бир ҳақиқатни эътироф этиш эканини англасинлар.
Биламизки, инсон зоти илму ҳикматни қабул қилишга тайёр, ўсиш ва камолот даражаларига кўтарилишга лаёқатли қилиб яратилган. Бироқ у турли жоҳиллик ва нодонликлардан ҳам четда эмас, шунинг учун инсоният орасига элчи, яъни пайғамбарлар жўнатилади. Бироқ айрим адашган фирқалар пайғамбарликни рад этишган.
Абул Мўъийн ан-Насафий оламни яратишдан мақсад инсон экани, пайғамбарларни юбориш йўли билан халқ учун чиройли оқибат ҳосил бўлиши ва одамлар орасида бекорчилик ва бузғунчиликка чек қўйилишини таъкидлайди.
Аҳли сунна ва муътазилийлар орасида ихтилофли масалалардан бири ризқ бўлиб, бунда қуйидаги саволлар туғилади: “Ҳаром ҳам ризқми?”, “Киши бошқа бировнинг ризқини ейиши мумкинми?”
“Ризқ” сўзи “мулк” маъносида шарҳланса, ҳаром ризқ бўлмайди ва киши бошқа бировнинг ҳам ризқини ейиши мумкин бўлади. Бу – муътазилия эътиқоди.
Абул Мўъийн ан-Насафий бу тушунчани ботил ҳисоблаб, “ризқ” сўзини фойдаланиладиган (ейиладиган ва ичиладиган) нарса, деб тафсир қилади. Шунга биноан ҳаром ҳам ризқдирки, ҳар ким ўз ризқини – ҳалолми, ҳаромми – тўла қилиб тугатади. Ҳеч ким бошқанинг ризқини еёлмайди.
Насафий рофизийларнинг “Имомлик фақат Ҳошим авлодларига хос ёки фақат Али ва унинг авлодларига хос” деган фикрларини рад этади. Мисол учун, ўз даврида барча Абу Бакрнинг имомлигига иқтидо қилган, ваҳоланки у ҳошимий бўлмаган. Насафий Абу Бакр Сиддиқ қурайший бўлиши билан бирга имомга керак бўлган диндорлик, илм ва парҳезкорлик каби сифатларни ўзида жам қилганини айтади. Ўз навбатида аллома рофизийларнинг “Абу Бакр Алидан имомлик ҳаққини тортиб олган”, деган даъволари асоссиз эканини қайд этади. Чунки Абу Бакр бировнинг ҳаққини тортиб олмас ва ўз ўрнида, Али ҳам зулмга рози бўлиб, жим турмас эди. Яхшиликка буюриш ва 92 ёмонликдан қайтариш билан сифатланган саҳобалар ҳам Абу Бакр зўравонлик қилаётган бўлса, Алига ёрдам беришдан тийилиб турмас эдилар.
Абул Мўъийн ан-Насафий ўз китоби ва унинг фасллари, масалаларини жойлаштиришга эътибор билан ёндашган, такрорлар учрамайди. Бир-бирига ўхшаш масалалар чиқиб қолса, гап чўзилишидан қочиб ва мавзудан чиқиб кетмаслик учун бу масалани олдин зикр қилганини айтади. Агар тафсилотга эҳтиёж сезса, “Табсирату-л-адилла” китобига ёки шу мавзуга тегишли бошқа асарларга ҳавола қилади. Мухолифлар билан мунозара қилишда ақлга таянса-да, баъзан луғат билан ҳам далиллар келтиради.
Муътазилийлар ўлим бошқа, ўлдириш бошқа, дейди. Каъбийнинг: “Ўлим – Аллоҳнинг феъли, қатл (ўлдириш) эса банданинг ишидир” деган гапи ҳам нотўғри, дейди Насафий. Аллома фикрича, қатл қилинган киши ҳам ўз ажали билан ўлган. Яъни Аллоҳ банданинг ўлдирилишини ўз илми азалийси билан билиб, шу ўлдирилиш вақтини унга ажал муҳлати қилиб белгилаган.
Муаллиф маърифат – билиш йўли билан бўлган илм сабабларини баён қилиб, уларни учга бўлади: беш сезги, тўғри хабар, ақл. Беш сезги (таъм, кўриш, эшитиш, ҳид, сезиш)дан ҳар бирининг ўз вазифаси бўлиб, бошқа вазифага ўтолмайди. Бу сезгилар билан илм ҳосил бўлиши шу даражада аниқки, уни инкор қилувчи ўз қайсарлигини очиқ баён қилувчи мутакаббирдир.
Муаллиф тўғри хабарни иккига бўлади: биринчиси – тасдиқланган, кетма-кет келувчи хабар. Унга кўра, ахборот шундай одамлар томонидан етказиладики, аввало, уни етказувчилар сон жиҳатдан кўпчиликни ташкил қилади. Сўнг уларнинг бир вақтда бир маконда тўпланиши мумкин бўлмагани боис бирор ёлғон маълумотни тарқатиш имкони бўлмайди.
Иккинчиси – мўъжиза билан қувватланган пайғамбарнинг хабари. Тўғри хабарнинг бу тури далилларга қараб ҳосил бўладиган илмни ҳосил қилади.
Насафий золимлик ҳам, нодонлик ҳам одамларнинг ўзи томонидан содир бўлиши, ҳар қандай одам зарур бўлганида, ўзининг нималарга мажбур ва нималарда ихтиёрий эканини ажрата олишини таъкидлайди. Демак, бу масалада жабарийлар билан баҳслашиб ўтиришнинг маъноси йўқ. Чунки уларнинг эътиқодига кўра, баҳслашувчи, сўровчи ва жавоб берувчи яратганнинг ўзи бўлиб қолади, бу эса ақлан ботил. Абул Мўъийн ан-Насафий бу фирқа инқирозга учраб, унинг бирорта ҳам тарафдори қолмаганини айтади.
Умуман олганда, буюк ватандошимиз Абул Мўъийн ан-Насафий томонидан адашган фирқаларга берилган асосли раддиялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганки, алломанинг “Ат-тамҳид ли қавоиди-т-тавҳид” китобини ўқиган киши бунга яққол ишонч ҳосил қилиши мумкин.
Дилафрўз Муқимова, Қарши давлат университети ўқитувчиси
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
Йўл очерки: Самарқанддан Хоразмгача
Саёҳат – борар манзилинг маълум, йўналиш аниқ бўлса-да, аммо йўл давомида кишига номаълум ҳисларни тақдим этувчи, янгича манзилларни намоён қилувчи ажойиб имконият.
"Зарафшон" ва "Самаркандский вестник" газеталари ходимлари учун шундай имконият берилди-ю, қадим Хоразм сари йўл олдик. Олдиндан айтиб қўйиш лозим – жамоамиз мамлакатимиздаги шаҳарларга саёҳат уюштириб берувчи сайёҳлик фирма хизматидан фойдаланди. Шунинг учун бунда фақат йўл таассуротлари эмас, сайёҳлик фирмасининг фаолиятига доир фикрларни ҳам баён этмоқчимиз.
МАЪЛУМ ВА НОМАЪЛУМ МАНЗИЛЛАР
Тонгги тўртларда йўлга чиқдик. Бир тарафи атроф қоронғу бўлгани учун Самарқанд вилоятидан чиққунимизга қадар йўлдаги далалару у ёки бу иншоотлар эътиборимизни тортмади. Нарпай, Пахтачи туманидаги йўл ёқаларида, одамларнинг томорқаларида иссиқхоналар кеча пайдо бўлгани йўқ. Бу ҳудуд кишилари анчадан бери томорқа имкониятларидан унумли фойдаланган ҳолда, хусусан, табиий йўл билан иситиладиган иссиқхонада экин етиштириб, рўзғорини тебратаётгани ҳақида кўп мақола тайёрлаганимиз туфайли уларнинг бундай ишлари давом этаётганидан хурсанд бўлдик. "Навоий вилоятига хуш келибсиз!" ёзуви автобусда ўтирганларни сергак торттирди. Навоий вилоятида ҳам баҳор нафаси сезилиб турар, йўлларнинг созлиги, белгилар, шу кўчаларга ярашган бекатлар киши кайфиятини кўтаради. Йўл бўйидаги мевали, манзарали дарахтларга шакл берилган. Навоий шаҳрига хос тартиблилик катта трассада ҳам яққол намоён бўлган. Тўғри, Кармана туманидан ўтувчи шаҳарлараро трассанинг бироз торлигини айтмаса, йўлдаги ободлик, зиёратгоҳ мажмуаларига бориш учун йўл кўрсаткичларнинг мавжудлиги, ҳатто шу йўлдан ўтувчилар учун санитария талабларига жавоб берувчи ҳожатхоналарнинг қурилгани мутасаддиларнинг эътиборли эканлигига ишора.
Бухорога кириб келишимиз билан йўллардаги нотекисликлар дарҳол ўзини билдириб қўйди. Аммо Абдухолиқ Fиждувоний мажмуаси атрофидаги боғда гуллаб турган дарахтлар бу кемтикларни дарҳол унуттирди. Ўрикзорнинг қийғос гуллари шунчалик чиройли манзара эдики, бу қадим диёрга кириб келишимизданоқ Бухоро қантак ўриклари билан машҳурлигини дарҳол ҳис қилдик.
Йўлдаги нотекисликлар билан бирга, бекатларнинг йўқлиги, уй-жойларнинг тартибсиз жойлашгани киши таъбини хира қилади. Катта далаларда кўлмак сувлар бежизга пайдо бўлмаганини кейинроқ англадик. Бухоролик деҳқонлар экин-тикин бошлаш учун ернинг шўрини ювар экан. Баъзи ҳудудларда ҳатто ернинг шўрхоклигидан узоқдан ўрик гуллари билан уйғунлашиб, ҳудудлар қор қоплагандай тасаввур уйғотарди. Бухоро туманида аҳоли билан гаплашдик. Айтишларича, деҳқонлар, албатта, ерни ювиши, шундан сўнггина экин қилиши мумкин экан. Бундай қийинчилик билан экин етиштираётган миришкорларга тасанно айтган ҳолда Самарқанддаги тайёр томорқасидан унумли фойдаланмаётган баъзи хонадонлар ҳақида ўйладик. Бухоронинг Вобкент, Ромитан туманларидан ўтдик. Адоғи кўринмайдиган Қизилқум кенгликлари ҳали анча давом этишини йўл-йўлакай англаб бордик.
Манзилимиз аниғу, аммо илк бор автобусда Хоразмга йўл олганлар ҳам орамизда талайгина эди. Йўл чарчоғи кишини толиқтириб қўйди. Кўзимиз илинди.
САЙЁҲЛИКМИ Ё САЁҚ ФИРМАМИ?
ўпчилик қатори мен ҳам автобусда узоқ Хоразм саёҳатига илк бор чиқишим эди. Йўлга шунчаки, улов гаплашиб чиқмагандик. Сайёҳлик фирмаси орқали борганимиз туфайли йўл-йўлакай бошқа вилоятлар, у ернинг табиатию деҳқончилиги, одамларнинг яшаш тарзи ҳақида маълумотларга эга бўламиз, деган ниятда эдик. Афсус, чучварани хом санаган эканмиз. Йўлдаги манзилларни таништириб бориш у ёқда турсин, оддий эҳтиёжлар ҳам режалаштирилмагани киши таъбини хира қилади. Тасаввур қилинг, Самарқанддан Хоразм сари автобусда қарийб 12 соатлик йўл. Орада ҳайдовчилар автобусдаги айрим носозликни бартараф этишга вақт сарфлади. Одамларни саёҳатга олиб чиқишга ўрганган фирма буларнинг барини ҳисобга олиши керак. Яъни, қайси манзилда йўловчиларни овқатлантиришдан тортиб, ҳожат учун қайси ҳудудда имконият борлигини ҳам чамалаши зарур. Шундайми? Афсуски, йўловчилардан икки-уч марта мурожаат бўлгандан сўнггина ходим зарда билан автобусни бир чойхона яқинида тўхтатишга мажбур бўлди. Овқатланиш учун барибир Хоразмга етиб олишимиз, ўша ерда тановул учун жой ажратилгани маълум бўлди. Саҳар тўртда йўлга чиқиш учун кўпчилик тунги соат 2 дан бери бедор. Тўғри, кичикроқ тамадди учун ҳамма ўз ғамини кўриб келган. Аммо… Сайёҳлик фирмаси ходими гўё ёш болани алдагандай "Ана, кам қолди, мана яқинлашай деб қолдик", – дея соатни ҳам кундузги икки қилди (Бу каби камчиликлар ҳали ички туризмни ривожлантириш учун амалга оширилаётган ишлар етарли эмаслигини, сайёҳлик фирмалари мамлакатимиз аҳолисини сайёҳ сифатида қабул қилмаётганини кўрсатиб турарди).
Ва ниҳоят узоқ кутилган соатлар яқинлашди. Кундузги соат учдан ўтиб, қадим Хоразм юртига кириб келдик. Белгиланган ошхонага киришимизда тамаддихона ходимларидан бири йўлакда ҳар бир меҳмоннинг қўлига чиройли офтобада мулозамат ила сув қуйиб туриши Хоразм халқи ҳақида илк ёрқин тасаввур уйғотди. Йўлдаги қийинчиликлар унутилди.
ОСТОНАДАЁҚ МЕҲМОНДЎСТЛИК КЎРИНДИ
Урганч саёҳати Чингизхон лашкарларига қақшатқич зарба берган, мард ва довюрак ўтмишдошимиз Жалолиддин Мангуберди ҳайкали ва хиёбонини айланишдан бошланди. Саёҳатчиларга энди биз кутган сайёҳлик фирмасининг йўлбошловчилари ҳамроҳлик қилиб, воҳа тарихи ҳақида тушунча бера бошладилар. Бу ерда ҳам, Ёшлар кўли атрофини айланганимизда ҳам одамларнинг ўзидан катталарга, албатта, салом бериши эътиборимизни тортди. Меҳмонларга ҳурмат билан қарашлари шундоқ сезилиб турарди. Қолаверса, йирик дўконлар, меҳмонхоналарнинг ўтмишдаги буюк инсонлар номи билан ёки тарихий, аммо ўзбекча аталиши, одамларининг ўз тарихи, одат-анъаналари ҳақида тўлқинланиб гапириши уларнинг нечоғлик ватанпарварлиги, ўзлигига содиқлигини кўрсатиб турарди.
ОСМОН ОСТИДАГИ МУЗЕЙ-ШАҲАР
Музей-шаҳар деган номни олган, шу ернинг ўзида аҳоли ҳам истиқомат қиладиган афсонавий Хивага ҳам етиб келдик. Гидларнинг айтишларига қараганда, Хива дунё миқёсидаги очиқ осмон остида тарихий ҳолида сақланиб қолган камдан-кам саноқли шаҳарлардан саналади. Шаҳарнинг маркази, меъморчилик музейига айланган Ичан-қалъадаги ёдгорликларда халқ усталарининг энг гўзал асарлари намоён бўлган. 26 гектар ҳудудни эгаллаган Ичан-қалъада турли йилларда қурилган олтмишга яқин масжид, хонақо, мадраса, минора ва бошқа иншоотлар мавжуд.
Ичан-қалъани айланар эканмиз, ўтмишга тушиб қолгандай, гўё ўтган асрлар билан юзлашгандай бўлдик. Турли йилларда турли вазифаларни бажарган миноралар, 213 та нақшинкор устунли, Арабистон масжидларига қиёс этиладиган жума масжиди, Паҳлавон Маҳмуд мақбараси, Муҳаммад Аминхон мадрасаси – барча иншоотлар бир-бирига уйғун тарзда қурилган.
Жамоамиз Наврўз арафасида берилган дам олиш кунларида саёҳатга чиққанди. Ичан-қалъа бундай ният қилган қашқадарёлик, водийлик, Сурхондарё, Тошкент, Бухоро, Навоий, хуллас, юртимизнинг қарийб барча гўшаларидан келган сайёҳлар билан гавжум эди. Ҳунармандлар расталарида сотилаётган буюмларнинг ҳам бозори чаққон. Сотувчилар эса барчага "мейман, апка, ёшулли" дея мулозамат кўрсатади.
Байрам муносабати билан Хивада ўтказилган Наврўз тантаналарида ҳам иштирок этдик. У ерда байрам иштирокчилари воҳанинг миллий таомлари сифатида намойиш этилган шивит оши, тухумбарак, кўкбаракдан татиб кўришимизни қайта-қайта сўрашди. Илтимосимизга кўра, шу ернинг ўзида тўй-маросимлар билан боғлиқ "Қуда галди" маросимини намойиш этиб беришди.
Хивада уй-меҳмонхоналарнинг анчагина машҳур эканини билдик. Ҳақиқатан ҳам Ичан-қалъанинг ўзида шундай тураргоҳлар мавжуд бўлиб, у ерда меҳмонхона томининг устида ўтириб, дам олиш имконияти яратилгани, айниқса, хорижлик сайёҳлар учун манзур келаётир. Хивани айланиш учун бир кун етмаслигини шу ерликлар бот-бот такрорлашди. Уни қоғозда тасвирлаш учун эса кетадиган саҳифалар қанчалик эканини тасаввур қилиш қийин эмас.
Хоразм саёҳати ҳар биримизда ўзгача таассурот қолдирди. Кимдир хуштаъми билан машҳур Хоразм балиқлари ҳақида гапирса, кимнидир у ердаги мўйнали бош кийимлар ранг-баранглиги лол қолдирди. Сайёҳлик шаҳрининг ошхоналарида меҳмонларга хизмат кўрсатиш аъло даражада эмаслигидан афсусланганлар, одамларининг хушмуомаласидан хурсанд бўлганлар ҳам бор. Аммо ўтмишга тушиб қолгандек мўъжизавий бир синоатни бахш этаётган Ичан-қалъадан таъсирланмаган, унинг қаршисида боболар руҳига чин дилдан таъзим қилмаган одам қолмади. Хива – ўз-ўзидан шу ҳолича сақланиб қолинган макон эмас, хоразмликларнинг ватанпарварлиги, ўз анъаналарига содиқлиги туфайли асрлардан асрларга бус-бутун ўтиб келаётган ғайратли, танти инсонлар юрти эканлигига амин бўлдик.
Гулруҳ МЎМИНОВА,"Зарафшон" мухбири.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
Саҳатми, сиҳатми ёки соат?
Самарқанд шаҳри ҳудудида жойлашган йирик маҳаллалардан бири – бу Хўжасаҳат маскани ҳисобланади. Маҳаллий аҳоли бу жойни Хўжасоат ва Хўжасиҳат деб ҳам атайди. Хўш, ушбу атамаларнинг қайси бири тарихий ҳақиқатга мос?
“Зарафшон” нашри билдиришича, хўжа сўзи форс тилидан олинган бўлиб, хўжайин, соҳиб, жаноб, муаллим ва устоз маъноларини англатар экан.
Хўжа атамасига бириктирилган арабча соат сўзидан ҳосил бўладиган Хўжасоат номи – хўжаларнинг бахтли, толеи баланд фарзанди ёки эшонзодаларнинг бахтли, омадлиси маъноларини билдиради.
Ўтмишда мазкур маскан ҳудуди чегарасидан катта сой оқиб ўтган экан. Бу замин деҳқончилик учун жуда қулай бўлиб, ери ҳосилдор ҳамда боғу роғ ва узумзорлар кўп бўлган экан. Шу сабабли хўжалар оромгоҳи, яъни сиҳатгоҳи бўлгандир.
Хўш, саҳат сўзи қандай ифодаланади? Ўзбекистон мусулмонлар идораси раиси ўринбосари шайх Абдулазиз Мансур ҳазратлари томонидан ўзбек тилига ўгирилган Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсирида "Саффот" сурасининг 177-оятидаги " بِسَاحَتِهِمْ" сўзи "уларнинг масканларига" деган маънода таъкидланган.
Мазкур манбага таянадиган бўлсак, Хўжасаҳат атамаси – хўжалар маскани деган маънони билдиради. Ушбу атама тарихан тўғри бўлиши мумкин, чунки ҳудудда эшонлар авлодига мансуб инсонлар истиқомат қилишади.
Юқорида қайд этилган уч атаманинг қайси бири ҳақиқатга мос эканлигига аниқлик киритишни тарихшунос олимлар ҳукмига ҳавола қилиш мақсадга мувофиқдир.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати