Мазкур мақолада ўрта асрда Мовароуннаҳр диёрида яшаган “аҳлу-с-сунна ва-л-жамоа” оқимининг ҳанафий мазҳаби вакили – Абу Жаъфар Уструшаний яшаган давр, унинг илмий мероси, устоз ва шогирдлари ҳамда фиқҳ илми ривожидаги ўрни каби масалаларга оид фикрлар ёритилган.

Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Амр аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг (ваф. 404/1013 й.) Уструшанада (тахм. қадимги Жиззах воҳасининг номи) таваллуд топгани, Самарқандда яшаб ўз даврида қозилик қилгани манбаларда қайд этилган.

У яшаган давр Аббосийлар ҳукмронлиги даврига (132-656/750-1258 йй.) тўғри келади. Аббосийлар сулоласининг таъсири халифа ал-Мустакфий давридан кучсизлана бошлаган. Бунинг натижасида халифалик таркибида бўлган маҳаллий амирлар Бағдоддаги халифадан мустақил сиёсат юрита бошладилар.

Аббосийлар халифалигида юзага келган нотинч сиёсий вазиятга қарамай илм-фан ривожланишда давом этган. Фотимийлар халифаси ал-Ҳоким би-Амриллоҳ (ҳукмронлик даври: 386-411/996-1021 йй.) Қоҳирада “Ал-Азҳар” ўқув юртини қурдирди. Бағдодда эса 381/991 йили мадраса ва оммавий кутубхона бунёд этилиб, уларда кўп миқдорда китоб тўпланди. Ўша даврда ўзига хос университет вазифасини бажарган бу илмий муассаса халққа хизмат қилди ва Салжуқийлар Бағдодни эгаллаган пайтда (450/1058 йй.) ёндирилди. Иқтисодий шароит ёмонлигига қарамай, аҳолининг билим олишга қизиқиши эвазига илм-фан тобора ривожланиб борган.

Шарқий Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳудудларида ҳукм сурган Сомонийлар давлати (261-389/875-999) ўз ўрнини Қорахонийларга (тахм. 320-560/932-1165) берган йиллар Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний яшаган даврга тўғри келади.

Исломшунос олим Аширбек Мўминов таъкидлашича, ўша даврда (IX-X асрлар) “... Мовароуннаҳрда кечаётган жараён ҳали маҳаллий аҳамиятга эга бўлиб, бу минтақа ислом марказларида Хуросоннинг бир қисми ҳисобланарди. Фақиҳ гуруҳлари Сомонийлар (261/875-389/999) амалдорлари зўравонликларидан аҳоли турли табақаларининг ягона ҳимоячиси сифатида чиққанликлари натижасида уларнинг ижтимоий обрўси ва таъсир доираси кенгая борди”. Мақола муаллифининг ёзишича, ўша даврда фиқҳ илми турли жиҳатдан, масалан, яратилган асарларнинг озлиги нуқтаи назаридан ҳам шаклланиш ва кучга тўлиш даврини бошдан кечирмоқда эди [1,77].

Абу Ҳанифадан (ваф. 150/767 й.) бошлаб, Абу Жаъфар Уструшаний яшаган IV/X аср охиригача Мовароуннаҳрда ҳанафий фиқҳ бўйича ёзилган саноқли асарлар қаторига Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг “Кифоятуш Шаъбий (Шаъбийнинг кифоя қилувчи китоби)” асарини киритишимиз мумкин [3]. Мазкур асарнинг Туркияда сақланувчи нусхаси “ал-Мажолис фи фуруъ ал-фиқҳ (Фиқҳ фуруъларига бағишланган мажлислар)” деб номланади [4].

Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний икки нафар устоздан фиқҳ ўрганган. Улардан биринчиси ўз даврида Бухоро ҳанафий фақиҳларининг устози бўлган Абу Бакр Муҳаммад ибн ал-Фазл ал-Каморий ал-Бухорийдир (ваф. 381/991 й.).

Ал-Каморийнинг устозлари занжири қуйидагича: “Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Яъқуб ал-Ҳорисий ас-Субазмуний (258-340/871-952 йй.) – Абу Абдуллоҳ Абу Ҳафс ас-Сағир (ваф. тахм. 270/884 й.) – отаси Абу Ҳафс ал-Кабир (ваф. 217/832 й.) – Муҳаммад аш-Шайбоний (ваф. 189/804 й.) – Абу Ҳанифа” [2,100].

Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг иккинчи устози ироқлик машҳур ҳанафий олим Абу Бакр ал-Жассос ар-Розийдир (ваф. 370/981 й.).

Ал-Жассоснинг Абу Ҳанифагача бўлган устозлари силсиласи қуйидагича: Абул Ҳасан ал-Кархий (ваф. 340/951 й.) – Абу Саъид ал-Бардаъий (ваф. 317/929-30 й.) – Нусайр ибн Мусо ар-Розий - Муҳаммад аш-Шайбоний (ваф. 189/804 й.) – Абу Ҳанифа” [2,100].

Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг “Ал-Жомиъ ал-Кабир”, “Аз-Зиёдот” ва “Кифоят аш-Шаъбий” каби фиқҳий асарлари маълум. Унинг “Аз-Зиёдот” асари бугунгача етиб келмаган, фақат ундан иқтибослар мавжуд. Алломанинг “Кифоят аш-Шаъбий” асарининг учта қўлёзмаси Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади [1,83].

Абу Жаъфар ал-Уструшаний Мовароуннаҳрда ҳадис илми ривожига ҳам муҳим ҳисса қўшган. Абу Зайд ад-Дабусий “Ал-Асрор” асарида тўртта ҳадисни ал-Халил ибн Аҳмад ас-Сижзий (290/902-378/988)дан Абу Жаъфар ал-Уструшаний воситасида ривоят қилган. Машҳур ҳанафий фақиҳларидан бири Абу Зайд ад-Дабусий (ваф. 431/1039) Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг шогирдидир. Абу Зайд ад-Дабусийнинг “Тақвим ал-адилла”, “Таъсис ан-назар”, “Ал-Асрор”, “Ал-Амад ал-ақсо” ва бошқа фиқҳий асарлари бор [1,84].

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон буюк алломалар юрти эканлигини бутун дунё ҳамжамияти барала эътироф этмоқда. Жаҳонга қадимий цивилизация ўчоқлари сифатида танилган Бухоро, Самарқанд, Термиз, Хоразм, Фарғона, Шош каби юртимиз шаҳарлари қаторига Жиззах, яъни Уструшана минтақаси ҳам киритилмоқда. Манбаларда қайд этилишича, Уструшана қадимдан Ғарб ва Шарқни ўзаро боғловчи Буюк ипак йўли бўйида жойлашган тараққий этган макон бўлган. Жиззах воҳаси ва мазкур ҳудудда яшаб ўтган аждодлар ҳақидаги маълумотлар бундан қарийб уч минг йил аввалги тарих китобларида ҳам қайд этилган.

Айниқса, мовароуннаҳрлик фақиҳлар илмий мерослари ислом оламида юксак эътирофга сазовор бўлиб, улар тарафидан таълиф этилган фиқҳий асарлар ҳозирги кунда нуфузли ислом илм даргоҳларида ҳуқуқшунослик бўйича асосий қўлланма вазифасини ўтамоқда.

Айни пайтда фиқҳ илми ривожланишига ўзларининг муносиб ҳиссасини қўшган юртимиздан етишиб чиққан йирик фақиҳлар ҳаёти ва илмий меросларини махсус ўрганиш сермаҳсул ёндашув ҳисобланади.

Мовароуннаҳрлик йирик фақиҳлардан бири Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг ҳаёти, ижоди ва илмий меросини ўрганиш долзарб аҳамиятга эгалигини эътироф этиш лозим.

Бинобарин, Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг устоз ва шогирдлари ҳақидаги маълумотлар унинг фиқҳ илми ривожига улкан ҳисса қўшганини тасдиқлайди.

Абу Жаъфар ал-Уструшаний таваллуд топган ва вояга етган Жиззах воҳаси, яъни Уструшана минтақаси ўрта асрларда юқори мавқе ва нуфузга эга бўлган йирик маданият маркази сифатида турли манбаларда эътироф этилган. Минтақада илм-фан кенг ривожланган ва унда илмлар тараққиётига улкан ҳисса қўшган кўп сонли уламолар етишиб чиққан.

Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Амр аш-Шаъбий ал-Уструшаний (ваф. 404/1013 й.) Мовароуннаҳр минтақасидан етишиб чиққан фиқҳ илми ривожи ва тараққиётига ўзининг муносиб улушини қўшган етук алломалардандир. 

Фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати

1. Атаев М. Жиззах алломалари. – Тошкент. – 2014.
2. Абдулҳай ал-Лакнавий. Ал-Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия. Байрут. – 1972.
3. Абу Жаъфар Муҳаммад аш-Шаъбий. Кифоятуш Шаъбий. – ФА ШИ. – Қўлёзма № 4611, 4666, 6013.
4. Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний. Ал-Мажолис фи фуруъ ал-фиқҳ. – Кўпрулу кутубхонаси (Туркия). – Меҳмед Асимбей бўлими. – Қўлёзма № 184.
5. Bedir M. Interplay of Sufism, Law and Theology: a Tenth Century Example/ The IV th International Conference of Islamic Legal Studies on Sufism and Law. – Мурсия (Murcia), Испания. – 2003, 8-11 май.

Музаффар Жабборов,

Ўзбекистон Халқаро Ислом академияси таянч докторанти

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Шу кунларда бир гуруҳ ўзбекистонлик зиёратчилар Саудия Арабистонида умра зиёратини адо этмоқдалар. Ўзбекистондан Умра амалларини адо этиш ниятида муборак заминга етиб борган фуқароларимиз Маккаи Мукаррамадаги 5 юлдузли Al Kiswah Hotel Towers меҳмонхонасида истиқомат қилишмоқда.
Макка шаҳридаги ишчи гуруҳи аъзоси Мирзатилло Алихоновнинг билдиришича, зиёратчиларимизга Маккаи Мукаррамада замонавий ва осмонўпар меҳмонхона ўзбекистонлик зиёратчилар хизматида бўлмоқда. Айни кунда, зиёратчилар ибодатларини чиройли ва мукаммал адо этишлари учун меҳмонхонада барча шарт-шароитлар муҳайё қилинган. Ушбу қўнимгоҳ жуда ҳам ҳашаматли бўлиб, Макка шаҳрининг узоқ-узоқ чеккаларидан ҳам кўриниб туради.
Меҳмонхонанинг кенг зали киши диққатини ўзига тортади. У ерда янги, қулай ўриндиқлар жойлаштирилган бўлиб, кўчадан чарчаб келган одам учун салқинланиб олишга мўлжалланган.
Зиёратчи ўз хонасига кўтарилмоқчи бўлса, бир нечта лифтлар ишламоқда. Ҳар бир хонада озода кўрпа-ю чойшаблар тўшаб қўйилган. Хонадаги телевизор орқали Каъбаи муаззама ёки Масжидун Набавийни тўғридан-тўғри томоша қилиб ўтиришлари мумкин. Шунингдек, ҳар бир хонада кийим жавони, ёзув столи, совутгич ва музлатгич ҳам ҳозирланган.
Ўзбекистондан борган моҳир ошпазлар зиёратчиларимизга ўзларини ҳудди ватандагидек ҳис этишлари учун миллий таомларимиз ва лазиз ширинликларни ҳам тортиқ этишмоқда. Бундан зиёратчиларимиз бениҳоя мамнун. Шунингдек, зиёратчиларимиз Ҳарами шарифда ибодатларини адо этишлари учун туну кун замонавий автобуслар хизмат қилмоқда.
Ишчи гуруҳи томонидан меҳмонхонада тиббиёт бўлими ва Ўзбекистон Ишчи гуруҳи штаби ташкил этилган бўлиб, тиббиёт бўлими ҳам керакли ўриндиқ ва ётоқ мебеллари билан таъминланган.
Бир сўз билан айтган-да, зиёратчиларимизга барча шарт-шароитлар энг юқори даражада муҳайё қилинган, энг асосий мақсад эса уларнинг ибодат ҳаловатларини топишларига хизмат қилишдир.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Ислом дини қадриятларини кенг ёйиш, диний эҳтиёжларни қондириш ва жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш йўлида муҳтарам Президентимиз раҳнамоликларида жуда катта ишлар қилинмоқда. Шундай улуғвор ишларнинг давоми сифатида Ўзбекистон мусулмонлари идораси раҳбарлигида “Қуръони карим маъноларининг таржимаси ва тафсири” китоби қорақалпоқ тилида чоп этилди.
Дарҳақиқат, Қуръон мўмин-мусулмонлар учун муқаддас китобдир. Қуръони карим маъноларини арабчадан бошқа тилларга таржима қилиш ва ўзга халқларни ҳам Аллоҳ таоло Сўзининг мазмунидан баҳраманд қилиш улуғ савобли ишлардан ҳисобланади. Аллоҳ таолонинг фазлу марҳамати ила Қорақалпоғистон мусулмонлари қозиёти қозиси Шамсиддин Баҳоуддинов тамонидан Қуръон маъноларини арабчадан қорақалпоқ тилига таржима қилиш ва унга изоҳлар ёзишдек улуғ иш адо этилди.
Қуръони карим ўта теран мазмунли китоб эканини назарда тутиб, ушбу таржимани имкон қадар ўқувчига тушунарли қилишга ҳаракат қилинди. Бунинг учун илгари ўтган тафсирчи уламолар изидан бориб, ушбу Улуғ Китобнинг ҳар бир ояти маъносини таржима қилишдан ташқари унга изоҳ ҳам қўшилди. Дастлаб ҳар бир сура олдида ўша суранинг қисқача мазмуни ёзилди, сўнг оятлар таржимаси орасида қавс ичида қисқача изоҳлар ҳам берилди.
Қуръони каримни араб тилида ўқиш ва унинг мазмунини англаш ҳамманинг ҳам имконият даражасида эмас. Ҳатто арабларнинг ўзлари ҳам Қуръон оятларини тўлиқ тушуниш учун алоҳида эътибор қилади. Саҳобаи киромлар ҳам баъзи оятлар мазмуни ҳақида Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзларидан сўраб, уларнинг мазмун-моҳиятини аниқлаб олганлари Ислом тарихидан маълум.
“Қуръони карим маъноларининг қорақалпоқ тилидаги таржимаси ва тафсири” китоби Қуръони каримнинг қорақалпоқ тилидаги илк таржимаси ва биринчи нашри бўлиб, қорақалпоқ халқи учун узоқ кутилган тарихий воқеа бўлди. Шу тариқа қорақалпоқ халқи асрлар оша эътиқод қилиб келган Ислом динининг бирламчи манбаини ўз она тилида ўқишга, маъноларини тафаккур килишга муяссар бўлди. Ўзбекистон мусулмонлари идорасида тузилган “Қуръони каримни нашр этиш бўйича ҳайъат” томонидан “Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири”ни қорақалпоқ тилидаги таржимаси қўлёзмаси атрофлича ўрганиб чиқилиб, ижобий хулоса берилган.
Қорақалпоғистон мусулмонлари қозиёти қозиси Шамсиддин Баҳоуддинов “Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири”ни қорақалпоқ тилига таржима қилиш устида етти йил давомида меҳнат қилди. Ушбу таржима ишида диний уламо ва устозларнинг тавсиялари, фикр-мулоҳазалари мунтазам равишда инобатга олинжи. Жумладан, ҳар бир оятнинг мазмуни ва тафсирини ёзишда Шайх Абдулазиз Мансур ва бошқа уламолар билан маслаҳатлашиб, уларнинг тавсиялар ва фикрлари қабул қилинди.
Таржима араб тилидаги мўътабар тафсир китобларига ҳам қиёсан олиб борилди. Жумладан, икки улуғ муфассир Жалолиддин Ас-Суютий ва Жалолиддин ал-Маҳаллийнинг “Тафсири Жалолайн”, Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир ат-Тобарийнинг “Тафсири Табарий”, Абу Лайс Самарқандийнинг “Баҳрул-улум”, Абу Мансур ал-Мотуридийнинг “Таъвилоту аҳли сунна”, Абу Барокат ан-Насафийнинг “Мадорикут-танзил ва ҳакоиқут-таъвил”, Абдуллоҳ ибн Аҳмад ан-Нафасийнинг “Тафсирун Насафий”, Исмоил Ҳаққий ибн Мустафо ал-Ҳанафийнинг “Руҳул-баён” асарларидан кенг фойдаланилди.
Шунингдек, Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети профессор-ўқитувчилари томонидан таржимани қорақалпоқ тили нуқтаи назаридан ҳам кўриб чиқилди.
Қуръони каримни таржима қилиш мобайнида қорақалпоқ тилида ҳар бир гап, сўзларнинг таркиб топиши ва сўзларни ўз ўрнида ишлатилишига ҳам катта эътибор берилди. Шунингдек, қорақалпоқ тилининг ўзига ҳос фонетик, грамматик, лексик қоидаларига ҳам амал қилган ҳолда ҳар бир сўзнинг тўғри таржима қилинишига ва ўринли қўлланилишига алоҳида аҳамият қаратилди.

Қорақалпоқ давлат университети профессори, филология фанлари доктори Ш.Абдиназимов, “Еркин Қарақалпакстан” газетаси бош муҳаррири К.Реймов ва Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлими гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти директори, филология фанлари номзоди А.Альниязов кабилардан иборат экспертлар гуруҳи ушбу китоб бўйича ижобий фикр-мулоҳаза билдирдилар.
Ҳозирги пайтда аҳолини Қуръони карим маънолари билан яқиндан таништириш ва унга бағишланган асарларни янада кўпроқ тарғиб қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Қуръони карим инсонларни мустаҳкам эътиқод эгаси бўлишга, яхшилик қилишга, тинч-тотув яшашга, ҳалол ва ҳаромни ажратишга ҳамда одамлар билан меҳр-оқибатли бўлишга чорлайди.
Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг ушбу таржима ва тафсирини Қорақалпоқ элига муборак қилсин!

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Исломободдаги юртимиз элчиси Фурқат Сиддиқовнинг Ўзбекистонга «Зиёрат туризм»ни оммалаштиришдаги ҳиссаси қайд этилди ва унга «Global Ambassador’s Award – 2019» мукофоти берилди. Бу ҳақда Ўзбекистон ТИВ матбуот хизмати хабар берди.

Таъкидланишича, мукофот элчининг Покистон-Ўзбекистон муносабатларини сезиларли равишда фаоллаштиргани, биринчи навбатда икки томонлама савдони 170%га оширгани учун тақдим этилди. Шунингдек, Покистон учун янги туристик йўналиш – Ўзбекистонга «Зиёрат туризм»нинг оммалаштирилиши алоҳида қайд этилди.

Тадбир «Diplomatic Insight Group» нашри, «Покистон тинчлик ва дипломати институти» ва «Покистон-ШҲТ дўстлик форуми» томонидан ташкил этилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати