muslim.uz
Имлони билмаган омидир
Она тилим – жону дилим
Тил ҳар куни, ҳар лаҳзада миллионлар томонидан қўлланиб, тинимсиз ўзгариб турадиган улкан жараён. Хусусан, кейинги ўн-ўн беш йил мобайнида ижтимоий ҳаётда рўй бераётган янгиликлар тилимизга зўр таъсир ўтказди. Масалан, динга алоқадор талай сўзлар ёзилишида анча ўзгариш юз берди.
Гапни “Бисмиллоҳ”дан бошлайлик.
Илгари китобларда “Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим” деб ёзилар эди. Энди бўлса, ўн китобда ўн хил: “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм” (Фаридуддин Аттор, “Тазкиратул авлиё”. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, Т., 1997). “Бисмиллоҳирраҳмонирраҳим” (“Таҳорат ва намоз ўқиш қоидалари”. “Хонақоҳ” масжиди, 1990), “Би-сми-л-лаҳи-р-раҳмонир-раҳийм” (Заҳириддин Муҳаммад Бобур, “Китобу-с-салот”. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Т., 1993), “Бисмиллоҳир-раҳмонир-раҳим” (Алишер Навоий. “Мукаммал асарлар тўплами”. ЎзР ФА “Фан” нашриёти, 20 томлик, XIV том, Т., 1998, 7-б), “Бисмиллаҳир Раҳманир Роҳим” (С.С. Бухорий, “Дилда ёр”. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти), “Бисмиллаҳир раҳмаанир роҳиийм” (“Ислом. Пайғамбаримиз дуолари”, “Исломда эътиқод, Икки ҳайит ва жума намози хутбалари”, Марғилон, “Масжидул Фурқон”) ва ҳоказо.
Таажжубки, аввалгининг тескариси: олдин қаерда “а” ёзилган бўлса, энди “о” қилиб, “о” ни эса “а” деб ёзиш керак эмиш. (Раҳмон – Роҳман). Биргина “Раҳим” сўзида ниҳояти бешта товуш бўлса, бунинг эски ва янги шакли ўртасида учта ҳарф тафовути юзага келяпти. Яъни, ўзгариш 60 фоиз. Оллоҳ-Аллоҳ, дин-дийн, имон-иймон, вали-валий, тариқат-тарийқат, расул-росул ва ҳоказолар ҳақида ҳам шундай гапларни айтиш мумкин.
Хўп, бу ўзгаришлар яхши ният билан – диний калималарни асл арабча ёки унга яқин ифодалашга интилишдан келиб чиқади, дейлик. Аммо, ўзингиз ўйлаб кўринг, араб тилидан кириб келган сўзларни худди араблардек талаффуз қила оламизми? Шунга уриниш тўғрими ўзи?
Диний атамалар имлоси соф илмий масала бўлиш билан бирга, кўп ҳамдир. Дунёнинг ҳамма халқлари четдан кирган сўз ва атамаларни ўз тилига мослаштириб, талаффуз қилади, шундай ёзади ҳам. Араблар “жавҳар” дейди, “Шош” дейди, чунки “гавҳар”, “Чоч” дейишга тили келишмайди. Биз эса, нима учундир, қайси тилдан сўз олар бўлсак, ўшанга мослашишга уринамиз, она тилимиз хоссалари поймол бўлаётгани билан ишимиз йўқ.
Билмадим, баъзиларнинг табиати шунақа шекилли. Ҳар кимга тобе бўлишга шай. Бутун дунё: инглизлардан тортиб, арабларгача Россия пойтахтини “Москов” дейди, русларнинг ўзи ҳам жумла ичида “Московские новости” деб атайди, аммо биз ҳижжалаб: “Москва”, деймиз.
Ўзбек тилидаги нутқда – у оғзаки бўладими ёки ёзма – ўзбек тили хусусиятлари устун бўлиши керак. Бу ҳол арабчадан кирган диний калималар имлосига ҳам тўла тааллуқли. Фонетика соҳасида шундай тажрибалар ўтказилганми ё йўқлигини билмайман, аммо мен учун “роҳийм” дейишдан кўра “раҳим” дейиш қулайроқ.
Оталаримиз “Аллоҳ”, “расул”, “тариқат” деган ва бу шакл ўзбек тилининг орфоэпиясига тўла мувофиқ келади. Бугунга келиб “тариқат” эмас, “тарийқат” тўғри деб топиладиган бўлса, унда “ҳақиқат”ни “ҳақийқат”, “Фарида”ни “Фарийда” деб ёзишга тўғри келади ва ҳоказо. Юз-юзлаб сўзлар шакли ўзгаради, ўзбек имлоси пароканда бўлади.
Бу каби “таҳрир” ва “ислоҳ”ларни қулоқ қоқмай қабул этаверадиган бўлсак, ҳадемай форсийча сўзларни ҳам тафтиш қилишга киришамиз: пайғамбар – пайғомбарга, раҳбар – роҳбарга айланади.
Араб сўзларини, ҳарчанд уринмайлик, кириллу лотин алифболарида барибир мукаммал ифодалаб бўлмайди. Бинобарин, диний калималарни, ҳозиргача ёзиб келинганидай, луғатларга мувофиқ беравериш мақсадга мувофиқ.
* * *
Форс-тожик, рус ва бошқа тиллардан кирган қўшма сўзларни ўзбек сўзи каби ёзамиз (хушомад, нуқтаи назар, электростанция, интерактив). Аммо араб тилидан олинган аксар сўз бирикмалари, нима учундир, дефис (-) билан ифодаланади (“Маҳбуб ул-қулуб”, “Ятимимат ад-даҳр”). Аслида, араб ёзувида дефис деган нарсанинг ўзи йўқ. Русларнинг арабча киши исмлари (Сайфиддин, Худоёрхон, Умми Кулсум) ва жой номлари (Қўқонқишлоқ) орасига дефис қўйиши (Сайф-эд-дин, Худаяр-Хан, Умм-аль Кульсум, Кокан-кишлак)нинг ҳам араб имлосига алоқаси йўқ. Бу ғарблик шарқшунослар ихтироси бўлиб, сўз ўзагидан артиклни фарқлаш учун орага чизиқча қўйишган. Масалан, Алишер Навоий асарини “Назм-аль-Джавахир” деб ёзади. Кейинчалик Шарққа тегишли ҳар қандай сўз бирикмаси, ҳатто арабий бўлмаса ҳам, дефис билан ёзиладиган бўлди (“Бабур-наме”). Ажабки, Европанинг ўзидаги жой номлари, ҳатто қўшма отлардан ташкил топган бўлса ҳам, дефиссиз ёзилади (Будапешт, Штутгарт, Волгоград).
Бугина эмас. Ғарб имлосида нафақат араб, балки умуман Шарққа (хитой, япон, ҳинд, вьетнам, корейс…) тегишли ҳар қандай сўзни дефис билан парчалаб ёзиш анъанага айланган. Улар “Учқудуқ”ни ҳам “Уч-кудук” деб ёзади.
Хуллас, тил миллат кўзгуси. Ажнабий тилдан ўзлаштирилган ёки ўзлаштирилаётган ҳар қандай сўз ўзбек тили грамматикасига мослашиши шарт. Акс ҳолда маънавиятимизга, ўзлигимизга дарз кетади. Бу эса жуда хавфлидир.
Зуҳриддин ИСОМИДДИНОВ,
адабиётшунос олим
Ота билан онанинг ўртасидаги фарқ
Кўзингни очган онингдан бошлаб сенга меҳр қўйган зот онангдир,
Кўз ўнгида намоён бўлмасингдан туриб сенга меҳр берган зот отангдир.
Онанг сени дунёга тақдим қилади,
Отанг эса, сенга дунёни тақдим қилишга уринади.
Онанг сенга ҳаёт беради,
Отанг эса, сенга ҳаётда қандай яшашни ўргатади.
Онанг сени тўққиз ой қорнида кўтариб юради,
Отанг эса, иккингизни бир умр кўтариб юради.
Онанг бемор бўлсанг йиғлайди,
Отанг эса, йиғласанг бемор бўлади.
Онанг оч қолмаслигингга аниқ ишонади,
Отанг эса, сенга оч қолмаслик йўлини ўргатади.
Онанг сени бағрида кўтариб юради,
Отанг эса, сени елкасида кўтаради.
Онанг меҳр-шафқат булоғи,
Отанг эса, ҳикмат дарёси.
Онанг сендан масъулиятни кўтаради,
Отанг эса, сенда масъулият ҳиссини пайдо қилади.
Онанг сени йиқилишдан ҳимоя қилади,
Отанг эса, сенга ҳаёт сўқмоқларидан қандай ўтишни ўргатади.
Онанинг меҳрини туғилган онингдан ҳис қиласан,
Отанинг меҳрини эса, ўзинг ота бўлганингда биласан.
Аллоҳим барчаларимизнинг ота-оналаримизни аҳли жаннатлардан қилгин. Омин Ё Роббал оламин!
Унутилаётган суннатлар (4-суннат): Тавба намози
Ҳазрат Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Гуноҳ қилган одам чиройли (суннат ва одобига риоя қилган ҳолда) таҳорат олиб, икки ракат намоз ўқиса ва Аллоҳ таолодан гуноҳининг кечиришини сўраса, Аллоҳ таоло уни мағфират қилади”, дедилар (Имом Ибн Можа ривояти).
Абу Довуднинг ривоятида: “Аллоҳ таоло уни албатта мағфират қилади”, дейилган.
Қаранг, бу жуда ҳам осон, аммо савоби улкан, гуноҳларни кетказувчи, жаннатга етказувчи бўлган амалдир. Лекин дангасалигимиз, бепарволигимиз оқибатида бунга эътибор бермаймиз, амал қилмаймиз. Кўпчилигимиз ҳатто билмаймиз ҳам. Аввал билмасак, энди билиб олдик. Энди билганимизга амал қилайлик ва бошқаларга ҳам етказайлик.
Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини ёйилишига хизмат қилиш у зотга бўлган муҳаббат ва эҳтиромнинг юксак намунаси ҳисобланади. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларини аниқлик билан етказганларнинг ҳаққига: “Менинг гапимни эшитиб, ёдлаб, сингдириб, сўнгра етказган одамни Аллоҳ неъматлантирсин”, деб дуо қилганлар (Имом Термизий ривояти).
Келинг, биз ҳам қилган гуноҳларимиз кечирилишини Аллоҳ таолодан сўраб, тавба намозини ўқишга одатланайлик.
Аллоҳ таоло барчамизга ҳар бир ишда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига амал қилишимизга тавфиқ ато этсин, омийн!
Аллоҳумма солли ва саллим ъала Муҳаммадин ва ъала оли Муҳаммад
Даврон НУРМУҲАММАД
Имом-хатиблар Ислом цивилизацияси маркази қурилиши билан танишишди
Бугун, 14 октябрь куни Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг ташаббуси билан Ислом цивилизацияси маркази қурилиш жараёни ва келгусидаги фаолияти билан яқиндан танишишди. Унда Тошкент вилоятида хизмат қилиб келаётган обрў-эътиборли, тажрибали имом-хатиблар иштирок этди.
Тадбир давомида тингловчилар мутасадди вакиллар Ислом цивилизацияси марказида олиб борилаётган қурилиш ишлари билан таништириш билан бирга, ушбу марказнинг аҳамияти ҳақида маълумот беришди. Шунингдек, унинг маънавий ва маърифий соҳада, аждодларга муносиб авлодлар етиштиришдаги ўрни айтиб ўтилди.
Шунингдек, иштирокчилар Ислом маърифати ва соф Ислом таълимотини ёйишга хизмат қилувчи ушбу маскан ҳақидаги давомли тарғибот ишларини амалга ошириш кераклигини таъкидашди.
Суҳбатимиз зикр бўлсин!
Одатда кўпчилик ўзаро яхши нарсалар ҳақида суҳбатлашганидан сўнг қўлларини очиб: “Ё Аллоҳ, барчамизга дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшилик ато эт”, деб чиройли дуолар қилишади. Лекин баъзи давра вакиллари борки, суҳбатларидан ўзлари ҳам уялиб: “Ер бориб етказмасин”, “Гапларимиз суҳбат бўлсин, ғийбат эмас”, дея қилмишларини оқлашга уринишади.
Ғийбат гуноҳи кабира экани, унинг салбий оқибатларидан каттаю кичик хабардор. Гуноҳ эканини тушуниб етмаганлар ҳам, лоақал бу иллатни ёқтиришмайди. Чунки ҳар ким ўзи ҳақидаги ножоиз гапни эшитганда, дили вайрон бўлади. Ачинарлиси, кўнгли оғриган ўша инсонлар ҳам ўзгаларни бот-бот ғийбат қилиб туришади. Афсус, бу иллат тобора қулоч ёзиб бормоқда. Ҳатто ғийбатнинг кўринишларидан бири – тақлид санъат турига ҳам айланиб улгурди.
Ойша (розияллоҳу анҳо) ривоят қилади: «Мен Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га: “Софиянинг мана бундай, мана бундай экани етарлидир”, деб айтдим. (Баъзи ровийлар: “Бўйининг пастлигини назарда тутган”, дейишган.) Шунда Пайғамбаримиз (алайҳиссалом): “Дарҳақиқат, сен бир калимани айтдингки, агар уни денгиз сувига аралаштирсанг, уни лойқалатиб юборарди. Гарчи менга мана шунча, мана шунча нарса ваъда қилинсада, бир кишининг камчилигини кўрсатиб, уни масхараламаган бўлардим”, дедилар».
Муҳаммад Муборакфурий “Туҳфатул Аҳфазий” асарида ушбу ҳадисни бундай шарҳлайди: «Олимлар: “Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо) София онамизнинг бўйи пастлигига ишора қилиб, тақлидан кўрсатиб берган”, дейишади. Чунки матндаги арабча “ҳакайту” лафзи шуни билдиради.
“Гарчи менга мана шунча, мана шунча нарса ваъда қилинса-да, бир кишининг камчилигини кўрсатиб, уни масхараламаган бўлардим”, лафзини эса Имом Тибий (раҳимаҳуллоҳ): “Яъни, менга шунча миқдорда мол-давлат берилса ҳам, ҳеч кимнинг камчилиги кўрсатиб тақлид қилиб бермасдим, деганлар”, деб фикр билдирган. Мулла Али Қори (раҳимаҳуллоҳ): “Бунинг маъноси, бировнинг камчилигини кўрсатиб бериш билан шунча, шунча бойликка эга бўлишни истамасдим”, деганларидир. Яъни, “Бировни масхаралаш, унга тақлид қилиш шариатда гуноҳ ва қораланган амаллардан, шу сабаб асло бу ишга қўл урмаган бўлардим, демоқчи бўлганлар”, дея шарҳлаган. Имом Нававий (раҳимаҳуллоҳ): “Бировнинг чўлоқлиги, букрилиги каби сифатларини кўрсатиб масхаралаш ҳам ғийбат сирасига киради”, деб айтган».
Ушбу ҳадиси шарифдан хоҳ у сўз билан, хоҳ ифода билан бўлсин, ғийбатнинг барча тури ҳаром экани маълум бўлмоқда. Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) одамлар енгил санайдиган, лекин Парвардигор ҳузурида катта гуноҳларнинг биридан огоҳлантирмоқдалар. Шояд, инсонлар ушбу қабоҳатдан сақлансаю дунё ва охират бахтсизлигидан омонда бўлса, деб умид боғламоқдалар.
Гуноҳлардан, хусусан, ғийбатдан тийилиш ҳар кимнинг ўз қўлида. Чунки Аллоҳ таоло ҳеч бир бандасини тоқатидан ташқари ишга буюрмаган. Бунинг учун шариат кўрсатмалари, Расулининг насиҳатларига амал қилишининг ўзи етарли. Зеро, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом)нинг, хусусан, ўзлари ҳам саҳобаларига гўзал тарбия бериб, уларни гуноҳдан огоҳлантириб:
“Саҳобаларимдан ҳеч ким менга биров ҳақида бирон нарса етказмасин. Мен сизларнинг олдингизга соғ қалб билан чиқишни истайман”, деганлар (Имом Абу Довуд, Имом Термизий ва Имом Аҳмад ривояти).
Саҳобалар ғийбатдан тийилишни Аллоҳга яқин қилувчи энг катта амаллардан деб билишарди. Тобеинлардан бири: “Биздан олдингилар ибодатни рўза ва намозда эмас, балки одамлар обрўсини тўкишдан тийилишда деб билишарди”, деб айтган.
Мусулмоннинг обрўсини ҳимоя қилиш имон аломатларидан, биродарликнинг чинлигидир. Бу тўғрида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким мусулмон биродарининг обрўсини ҳимоя қилса, Аллоҳ таоло қиёмат куни уни дўзах ўтидан ҳимоя қилади” (Имом Термизий ва Имом Аҳмад ривояти), дея марҳамат қилганлар.
Ғийбатдан буткул тўхташ учун тавба қилиш, илгари билиб-билмай ғийбат қилган кишиларнинг ҳақига истиғфор айтиш, инсон ўз айбларини аниқлаб, уларни тузатиш билан шуғулланиши, ўлим, охират, ҳисобни эслаши даркор. Шунингдек, жамият аъзоларини ғийбатдан огоҳлантириши, ундан қайтаришда фаол бўлиши, ғийбат бўладиган жойлардан узоқлашиши билан ўзини бу иллатдан муолажа этади.
Юлдуз КОМИЛОВА