Муғира ибн Шуъба розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло оналарингизга оқ бўлишни, қизларни тириклайин ерга кўмишни ҳаром қилиб, мумсик (закот ва ушр каби зиммага вожиб бўлган нарсаларда бахил) бўлиш ва тамаъ (олишга ҳақли бўлмаган нарсани талаб) қилишдан қайтарди. Шунингдек, миш-миш гаплар тарқатиш, кўп савол бериш ва мол-дунёни беҳуда сарф қилиш каби ишларни ёмон кўради”, дедилар” (Имом Бухорий ривояти).
Ота-онага оқ бўлиш гуноҳи кабира. Аллоҳ таоло бандаларни Ўзигагина ибодат қилишга сўнгра ота-онага яхшилик ва итоат этишга буюрди. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинди:
“Раббингиз, Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишни амр этди” (Исро, 23).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ота-онани ҳақорат қилиш гуноҳи кабира”, дедилар. Саҳобалар: “Эй Аллоҳнинг Расули, фарзанд ота-онасини ҳақорат қиладими?” дейишди. “Ҳа, ким бошқанинг отасини ҳақорат қилса, ўз отасини, онасини ҳақорат қилса ўз онасини ҳақорат қилган бўлади”, дедилар (Имом Бухорий, Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розиллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ ризоси ота-она розилигида бўлади. Ота-она ғазаб қилганга у ҳам ғазаб қилади”, дедилар” (Ибн Ҳиббон, Ҳоким ривояти).
Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ҳадисда қариндошларга яхшилик қилишга амр этилган. Она боласига меҳрибон, раҳмли бўлгани, ҳомиладорлик машаққати, дунёга келтириш, тарбиялаш, унга хизмат қилиш каби кўплаб машаққатларни бошдан ўтказгани учун яхшиликка энг ҳақли зотдир”, деган.
Ота-онанинг фарзандларига шафқатли бўлиши динимиздаги муҳим кўрсатмалардан биридир. Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Қизларларни тириклайин кўмиш гуноҳи кабирадир. Бу ноҳақ қасд қилиш, силаи раҳмни узишдир. Жоҳилият даврида қиз болани ор билиб, кўмиш одат бўлгани сабаб ҳадисда гўдак қизларни тириклайин ерга кўмиш манъ этилди.
Ибн Ҳажар рaҳматуллоҳи алайҳ: “Ҳадисда қизлар турли-туман ишларни бажаришда ўғил боладан заиф бўлгани сабабли уларнинг ҳақини таъкидлаш маъноси ҳам тушунилади”, деган.
Муқаддас диднимизда кўп гапириш қораланди. Зеро, кўп гапириш ғийбат, чақимчилик, ёлғончилик каби қалб касалликларига сабаб бўлади. Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ “миш-миш гаплар тарқатиш” ҳақида шундай дейди: “Хатога олиб борадиган гапнинг макруҳлиги, бошқаларнинг сўзларини, баҳсларини ноаниқ ҳикоя қилиб бериш, диний ихтилофларга сабаб бўладиган нарсаларни сўзлаш кабилардан зарарли иллатлар келиб чиқади”. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эшитган нарсасини гапиравериши, кишининиг гуноҳкор бўлишига кифоя қилади” дедилар (Имом Муслим).
Бу қайтариқ нотўғри, ноаниқ гапни ўз ичига олади. Тўғри ва аниқ гапни ишончли одам ҳикоя қилиб беришининг зарари йўқ. Ўйлаган нарсасини гапириш инсоннинг тойилишига сабаб бўлади.
Инсон кўп гапириб гуноҳкор бўлишига тил сабаб бўлади. Шунинг учун Умар розияллоҳу анҳу: “Фитнадан сақланинг. Тил қиличдек фитна келтириб чиқаради”, деган. Кўп савол бериш макруҳ амал. Ҳажжож ибн Омир розияллоҳу анҳу ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кўп савол беришдан сақланинглар”, дедилар. Аллоҳ таоло мўминларни билмаган вақтдагина сўрашга буюрди:
“Бас, (эй, Макка аҳли!) Агар билмайдиган бўлсангиз, (Таврот, Инжилни биладиган) зикр аҳлидан сўрангиз!” (Анбиё, 7-оят).
Уламолар заруратсиз савол бериш мумкин эмас деб иттифоқ қилганлар. Баъзи олимлар савол берувчи ва сўралган одамга озор бермаган заруратсиз савол кароҳият билан дуруст бўлади. Аммо иккисидан бирига озор берса савол бериш ҳалол эмас деганлар. Бошқалари одамларнинг хабарлари, моли, мушкуллари ҳақида муайян бир одам ҳақида сўраш, у кимса ёқтирмаган ҳолларда макруҳ бўлади, дейишган.
Сўровчи изн сўраш, масалани аниқ баён қилиш, саволга тайёргарлик кўриш, вақтни олмаслик, биладиган нарсасини сўрамаслик, муҳтож бўлган нарсани сўраш, ўзи учун савол бериш, жавобни шошилтирмаслик, масъул билмайдиган, тушунмайдиган нарсани сўрамаслик каби савол бериш одобларига риоя қилиши лозим бўлади.
Аллоҳ таоло бандалар ҳожатларини чиқариши учун мол беради. Ҳалол йўл билан ҳожат чиқариш жоиз. Динимизда мақталган ўринларга сарф қилиш эса фазилатдир. Имом Нававий: раҳматуллоҳи алай: “Дунё ва охиратга фойдаси йўқ ўринга сарф қилиш, ушлаб қолишнинг имкони бўлиб, сақлаб қолмаслик молни беҳуда сарф қилиш бўлади”, деган.
Молни закот, нафл садақаларга, қариндошлик алоқаларини мустаҳкамлашга, муҳтожларга ёрдам беришга Аллоҳ таоло рози бўладиган ўринларга ишлатиш шукр қилишдир. Имом ибн Саъдий “Аллоҳ таоло ғазаб қилган ва инсон ҳаётига зарарли ўринга молни сарфлаш нафақа вожиб бўлган вақтда ожиз қолишига сабаб бўлади”, деган. Молни ёшларни ақлини заифлаштириб, ахлоқини бузадиган, вақтларни беҳуда ўтказадиган турли-туман ўйинлар, маст қилувчи ичимликлар каби қайтарилган ўринларга сарфлаш исрофдир. Исроф эса ҳаромдир. Қуръони каримда шундай марҳамт қилинади:
“Шунингдек, еб-ичингиз, (лекин) исроф қилмангиз! Зеро, У исроф қилувчиларни севмагай” (Аъроф, 31).
Манбалар асосида Баҳриддин Жўрабек ўғли тайёрлади.