ИСМ ЭГАСИГА ДАЛОЛАТ ҚИЛИШИ БАЁНИ

8 - وَلَيْسَ الإِسْمُ غَيْرًا لِلْمُسَمَّى لَدَى أَهْلِ الْبَصِيرَةِ خَيْرِ آلِ

Маънолар таржимаси:
Энг яхши кишилар бўлган тафаккур қилиб ҳақиқатни идрок этувчилар ҳузурида исм номлангандан ўзга эмасдир.

Назмий баёни:
Исм номлангандан эмасдир ўзга,
Идрок аҳли – яхши оила наздида.

Луғатлар изоҳи:
لَيْسَ – жомид, ноқис, мозий феъли كَانَ нинг шерикларидан бири.
لَيْسَ – الإِسْمُ нинг исми.
لَيْسَ – غَيْرًا нинг хабари.
لِ – бу ҳарф عَنْ маъносида келган.
مُسَمَّى – “аталган”, “ном берилган” маъноларини ифодаловчи исми мафъул.
لَدَى – калимасиعِنْدَ маъносидаги жомид исм. Ўрнига кўра зарфи замон ёки зарфи маконни ифодалайди.
أَهْلِ – аҳл калимаси қайси исмга изофа қилиниши эътиборидан турли маъноларни ифодалайди. Кишига нисбатан ишлатилса, “кишининг оиласи ва яқинлари” маъноси тушунилади. Масалан, الرَّجُل اَهْلُ (кишининг оиласи). Ишга нисбатан ишлатилса, “иш эгалари” маъноси тушунилади. Масалан, الْأَمْرِ اَهْلُ (иш эгаси). Бирор маконга нисбатан ишлатилса, “ўша маконда яшовчилар” маъноси тушунилади. Масалан, الْبَيْتِ اَهْلُ “уйда яшовчилар”.
الْبَصِيرَةِ – музофун илайҳ. Луғатда “ақл”, “идрок” ва “фаҳм-фаросат” маъноларини англатади. Ушбу калима қалб билан ҳис этишга нисбатан ишлатилади. Кўз билан ҳис этишга البَصَر калимаси ишлатилади.
خَيْرِ – бу калима, аслида, اَخْيَرُ нинг ҳамзаси ҳазф қилинган шаклидир. أَهْلِ нинг сифати.
آلِ – бу калима “аҳли” маъносини билдиради. Аммо луғатда اَهْلُ калимаси آلِ калимасидан умумий ҳисобланади. Яъни اَهْلُ калимаси ҳурмат эътиборли кишиларга ҳам, қадр-қиммати йўқ кимсаларга нисабатан ҳам ишлатилади. آل калимаси фақат ҳурмат-эътиборлиларга нисабатан ишлатилади.

Матн шарҳи:
Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг “Исм номлангандан эмасдир ўзга” деган сўзлари Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан Унинг айни Ўзи тушунилади маъносини ифодалайди. “Яхши оила” деган сўзларидан эса Аҳли сунна вал- жамоа тушунилади. “Басийрат” сўзи луғатда “ақл”, “идрок” “фаҳм” ва “фаросат” каби маъноларни англатади. Шунга кўра, “басийрат аҳли” сўзи “идрок аҳли”, дея таржима қилинди. Мулла Али Қори “басийрат”ни “У билан нарсалар идрок этиладиган қалбдаги нурдир” , дея таърифлаган. Исм ном эгасидан бошқа эмаслиги тўғрисидаги масала ҳам адашган тоифаларга раддия ўлароқ ёзилгани учун алоҳида келтирилган. Аслида, бу масала Аллоҳ таолонинг барча исмлари қадимми ёки ҳодисми, деган масаланинг бир бўлагидир.
Жаҳмиялар, мўътазилийлар ва карромийлар “исм мусаммодан (исм эгасидан) бошқадир”, шу маънода Аллоҳ таолонинг исмлари ҳам Ундан бошқадир. Аллоҳдан бошқа барча нарсалар йўқдан бор бўлгани учун Унинг исмлари ҳам йўқдан бор бўлгандир”, деган даъвони қилишган ҳамда бу даъволарига бир қанча далиллар ҳам келтиришган:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ ﴾
“Аллоҳнинг чиройли исмлари бордир. Уни ўша (исм)лар билан атангиз!” .
Ушбу ояти каримада Аллоҳ таоло исмларни Ўзига изофа қилган. Исмлар эса ўзидан бошқага изофа қилиниши, ўзига изофа қилинмаслиги ҳеч кимга сир эмас. Агар исм билан мусаммо бир бўлганида исмларни Ўзига изофа қилиши тўғри бўлмай қоларди, деганлар.
Аҳли сунна вал-жамоа уламолари ушбу ва бошқа шу каби даъволарга атрофлича жавоб берганлар. Бу масала тўғрисида Нуриддин Собуний “Бидаяту фи усулид-дин” асарида қуйидагиларни ёзган: “Бу масаладаги тўғри гап бизнинг айтган гапимиздир. Агар биров “Аллоҳ” деса, бу киши “Аллоҳни зикр қилди” деса ҳам “Аллоҳнинг исмини зикр қилди” деса ҳам бўлади-ку, агар исм билан мусаммо бир бўлмаганида, бундай дейиш тўғри бўлмасди. Бунга Аллоҳ таолонинг сўзи ҳам далил бўлади:
﴿فَسَبِّحۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلۡعَظِيمِ٩٦﴾
“Бас, улуғ Роббинг исмини нуқсонлардан холи деб ёд эт!” .
(Аллоҳ таоло исмини поклаб ёд этишга амр қилган бўлса-да), бизлар рукуъда: “Субҳана Роббиял Азийм” “Улуғ Роббимни (барча айбу нуқсонлардан) холи деб ёд этаман”, деймиз.
Тилшунос олимлар ҳам исм ва унинг эгасини бир деб билишган. Машҳур шоир Лабиднинг шундай шеъри бор:
اِلَى الْحَوْلِ ثُمَّ اسْمُ السَّلاَمِ عَلَيْكُمَا وَمَنْ يَبْكِ حَوْلاً كَامِلاً فَقَدْ اعْتَذَرْ
Бир йилгача, сўнгра сизларга саломнинг исми бўлсин,
Кимки тўлиқ бир йил йиғласа, ўзини оқлабди.
Ушбу байтда ҳам шоир “саломнинг исми бўлсин” деб саломнинг ўзини ирода қилган.
Шунингдек, Зайнаб исмли хотини бўлган киши “Зайнабни талоқ қилдим” деса, талоқ хотинининг исмига эмас, хотинининг ўзига тушади. Тўғри, баъзи ҳолатларда исм айтилиб, тасмия, яъни номнинг ўзи ирода қилинади. Тасмия маъносида қўлланганда эса исмнинг мусаммодан бошқа бўлиши шак-шубҳасиздир. Масалан, اسْمُكَ مَا “исминг нима? ” дейилса, “Муҳаммад” деб жавоб берасиз, чунки бу саволдан ном ирода қилиняпти. Бунинг далили шуки, грамматик қоида бўйича ما калимаси ғойри оқил (ақли бўлмаган) нарсаларга қўлланади. Исмнинг ўзи ғойри оқил бўлгани учун унга мазкур калима қўлланган. Шунингдек, оқилларга нисбатан қўлланадиган مَنْ калимаси билан: مُحَمَّدٌ مَنْ “Муҳаммад ким? ” деса, сиз: اَنَا “мен” деб исмни зотга изофа қиласиз. Ўша пайтда: “Муҳаммад менинг исмим, мен бошқа, Муҳаммад бошқа”, демайсиз-ку. Бу эса айтган сўзимизнинг саҳиҳлигига далолат қилади” .
Хулоса қилиб айтганда, ушбу байтда Аллоҳ таолонинг исмлари тўғрисида мотуридия мазҳаби қандай эътиқодда эканлиги лўнда тарзда баён қилинган.

У ЗОТ ЎЗИ ВА РАСУЛИ БАЁН ҚИЛГАНИДЕКДИР

9 - وَمَا إِنْ جَوْهَرٌ رَبِّي وَجِسْمٌ وَلاَ كُلٌّ وَبَعْضٌ ذُو اشْتِمَالِ

Маънолар таржимаси:
Роббим асло жавҳар эмас, жисм ҳам эмас, “кулл” ҳам эмас, қамраб олинувчи “баъз” ҳам эмас.
Назмий баёни:
Роббим жавҳар эмас, жисм ҳам эмас,
Мураккаб ҳам эмас, қисм ҳам эмас.
Луғатлар изоҳи:
مَا – нафий (инкор) ҳарфи.
إِنْ – нафийни таъкидлаш учун келган қўшимча нафий ҳарфи.
جَوْهَرٌ – жавҳар деганда, аслида, ундан бирор бир манфаатли нарса чиқариладиган тошлар тушунилади. Аммо бу ўринда макон оладиган, аммо бўлинмайдиган бир жуз кўзда тутилган.
رَبِّي – Роб калимаси луғатда “эга” маъносини англатади. Мутакаллим ي га изофа қилинган.
جِسْمٌ – жисм деганда узунлиги, эни ва бўйи бор бўлган икки ва ундан ортиқ жавҳарлар йиғиндиси тушунилади.
مَا – لاَ ва إِنْ лардан кейин келган зоида ҳарф.
كُلٌّ – бир ва ундан ортиқ жуздан таркиб топган зеҳний тушунча.
بَعْضٌ – баъз деганда ундан ва бошқасидан كُلٌّтаркиб топадиган зеҳний нарса тушунилади.
بَعْضٌ – اشْتِمَالِ ذُو нинг сифати. Луғатда “қамраб олинувчи” маъносини англатади.

Матн шарҳи:
Ушбу байтда Аллоҳ таолонинг бандаларга хос бўлган барча сифатлардан холи экани баён қилинган. Ўтган байтда Аллоҳ таолони бошқа “шай”лар каби бўлмаган “шай”дир, дейиш мумкинлиги айтиб ўтилган эди. Бу ерда эса У зотни жавҳар ҳам, жисм ҳам деб номлаб бўлмаслиги айтилмоқда. Чунки жисм ва жавҳар номлари фақат олти тарафнинг бирида бўладиган ёки чегараси бор нарсаларгагина қўлланади. Шунинг учун Аллоҳ таолони бошқа жисмлар каби бўлмаган жисмдир ё бошқа жавҳарлар каби бўлмаган жавҳардир, деб бўлмайди.
Жавҳар деганда жуда кичкиналиги сабабли бошқа бўлакка бўлинмайдиган, лекин қайсидир даражада жой эгаллаб турадиган нарса тушунилади. Жисм деганда эса икки ва ундан кўп бўлаклардан ташкил топган ва жой эгаллаб турадиган нарса тушунилади. Икки ва ундан кўп бўлаклардан ташкил топгани учун, албатта, у шунча бўлакка бўлинадиган бўлади. Кулл эса ўзбек тилидаги “ҳамма”, “барча” маъноларини англатиб, ундан икки ва ундан кўп чегараланган навлардан ташкил топган нарса тушунилади. “Баъз” эса ўзбек тилидаги “баъзиси”, “айрими” маъносида бўлиб, “кулл”, яъни “ҳамма” ундан ва унинг шериклари бўлган бошқа “баъзи”лардан ташкил топади. Ушбу таърифлардан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, мазкур байтнинг маъноси, Аллоҳ таоло бўлинмайдиган, лекин жой оладиган бир бўлак ҳам эмас, жой оладиган бўлаклардан ҳам ташкил топган эмас, кўп нарсалардан ташкил топган ҳам эмас, кўп нарсаларнинг ичига кирадиган бир нарса ҳам эмас, балки бундай сифатларнинг барчасидан холи бўлган ва уларнинг барчасини йўқдан бор қилган Зотдир.

БЎЛИНМАЙДИГАН ЖУЗНИНГ АҚЛАН
МУМКИНЛИГИ БАЁНИ

10 - وَفِي الأَذْهَانِ حَقٌّ كَوْنُ جُزْءٍ بِلاَ وَصْفِ التَّجَزِّي يَا ابْنَ خَالِ

Маънолар таржимаси:
Ақлларда “жуз”нинг бўлмоғи собитдир, бўлиниш васфисиз эй тоғамнинг ўғли.
Назмий баёни:
“Бўлинмас жуз”нинг мавжудлиги бор,
Ўйла, тоғам ўғли, ақл этмас инкор.
Луғатлар изоҳи:
فِي – “зарфият” маъносида келган жор ҳарфи.
الأَذْهَانِ – калимаси ذِهْنٌ нинг кўплик шакли бўлиб “зеҳнлар”, “ақллар” ва “идроклар” каби маъноларини англатади. Бу ерда “ақллар” маъноси ирода қилинган. Жор мажрур хабари муқаддам.
حَقٌّ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Ҳақ луғатда инкор қилиб бўлмайдиган нарсага нисбатан ишлатилади. Ҳақ ва сидқ калималарининг маънолари бир-бирларига жуда яқин ҳисобланади. Фақатгина сидқ калимаси кўпроқ сўзларга нисбатан ишлатилади. Ҳақ ва сидқ ўртасидаги фарқ:
– Воқеликнинг берилган ҳукмга мувофиқ бўлиши ҳақ (ҳақиқат) дейилади;
– Берилган ҳукмнинг воқеликка мувофиқ бўлиши сидқ (рост) дейилади.
كَوْنُ – борлик маъносини англатади.
جُزْءٍ – бу калимадан олдинги мутакаллимлар “жавҳарул фард” деб номлашган бўлинмайдиган жуз ирода қилинган.
بِلاَ – بِтаъкидни ифодалаб келган зоида жор ҳарфи. لاَ нафий (инкор) ҳарфи.
وَصْفِ – васф деганда маълум бир зотга маъно эътиборидан далолат қилган нарса тушунилади.
التَّجَزِّي – бўлак-бўлак бўлиш маъносини англатади. Музофун илайҳ.
يَا – яқинга ҳам, узоққа ҳам ишлатиладиган нидо ҳарфи.
خَالِ ابْنَ – мунодо. “Тоғамнинг ўғли” маъносидаги ушбу сўздан Нозимнинг манзумани ўқиётган ҳар бир толиби илмни ўзига яқин олиб меҳрибонлик билан хитоб қилгани тушунилади.

Матн шарҳи:
Ақлан олиб қаралганда оддий кўз билан мутлақо кўриб бўлмайдиган жуда кичик бир бўлакнинг мавжудлиги ҳақдир. Бу бўлак атом деб номланадими ё бошқа бирор ном билан аталадими, қандай номланишидан қатъи назар ўта кичиклиги сабабли бошқа бўлинмайдиган, лекин барибир қайсидир даражада жой эгаллаб турадиган бир бўлакнинг мавжудлигини ақл инкор этмайди. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ бу байтни файласуфлар ва баъзи мўътазилийларга раддия сифатида ёзган. Улар амалга ошириш юзасидан ҳам, ақлан олиб кўриш жиҳатидан ҳам жуз деб аталадиган кичик бир бўлакни ниҳоясиз даражада тақсимлаб бориш мумкинлиги тасаввурга сиғади, дейишган. Аҳли сунна вал-жамоа уламолари уларнинг даъволарини ҳам ақлий, ҳам нақлий жиҳатдан рад этганлар. “Туҳфатул аолий” китобида бу ҳақида қуйидагилар келтирилган: “Адашган тоифаларнинг ушбу масаладаги хатолари, асосан, уч ўринда ошкор бўлиб қолади:
1. Аллоҳ таоло бўлинмайдиган жузни яратишга қодир деб сифатланадими ё йўқми?
Адашган тоифаларга кўра сифатланмайди, чунки У зотнинг ҳузурида икки бир-бирига зид нарсанинг жамланиши мумкин эмас.
Аҳли сунна вал-жамода эса сифатланади, чунки ўша жуз мумкин бўлган нарсадир. Бўлиши мумкин нарсага эса қудрат сифатининг боғланиши билиттифоқдир.
2. Агар жузнинг бўлиниши тугаб бошқа бўлинмайдиган даражада бўлиб қолмасдан ниҳоясиз даражада бўлиниб боравериши мумкин бўлганида, ҳамма нарсанинг ададини ҳисоб қилиш мумкин бўлмасди. Бу эса Қуръон оятига зиддир:
﴿ وَأَحۡصَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ عَدَدَۢا٢٨﴾
“Ва (борлиқдаги) ҳар бир нарсанинг саноғини ҳисоблаб қўйгандир” .
3. Уларнинг ушбу “кичик бир бўлакни ниҳоясиз даражада тақсимлаб бориш мумкинлиги” тўғрисидаги даъволарига кўра, агар катта ҳовузга кичкина нажосат тушиб кетса, ўша нажосатнинг ниҳоясиз даражада бўлиниб бориши мумкинлигидан ҳовуздаги ҳар бир қатра сувга нажосат тегиши лозим бўлиб қолади” .
Шунинг учун ушбу баҳс ақоид илмидаги зарур масала эмас, балки шу тўғрисида ҳам тортишувлар бўлиб ўтганини баён қилувчи қўшимча маълумот ҳисобланади.
Байт охиридаги “ўйла, тоғам ўғли” деган сўздан меҳрибон қариндош ўзи яхши кўрадиган яқинига қандай насиҳат қилса, Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг ҳам назмини ўқиб фойда олаётганларга меҳрибонлик билан шундай насиҳат қилаётгани тушунилади.
Баъзи уламолар خَالِ ابْنَ يَا жумласини “эй бу масала ҳақидаги билимдан холи бола” маъносида тушунса ҳам бўлади, – деганлар.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
ҚУРЪОНИ КАРИМГА ИЙМОН КЕЛТИРИШ БАЁНИ:
Қуръони каримнинг олдинги илоҳий китоблардан фарқлари;
Қуръони каримга иймон келтириш маъноси;
Қуръони карим суралари;
Ҳавас қилинадиган амал;
Илоҳий китобларга иймон келтириш.