Бугунги кунда юртимиз келажаги бўлмиш ёшларимизнинг ҳар томонлама етук ва маданиятли, маънавиятли, ўз юртига, она халқига ва миллий, диний қадриятларига содиқ қилиб тарбия топишлари юртимизнинг келажакда янада гуллаб яшнаши ва тараққиётнинг энг юксак чўққиларига чиқишида катта аҳамиятга эга.

  Улуғ аждодимиз - мотуридия таълимотининг асосчиси Имом Абу Мансур Мотуридий ўзининг бутун умри давомида сермаҳсул ижод қилиб кўплаб асарлар ёзиб қолдирган. Унинг асарларида инсонларни жаҳолатдан маърифатга, эзгуликка тарғиб қилиш билан бир қаторда ўзининг панб-насиҳатлари билан ёш авлодни баркамол бўлиб етишишига замин яратиб берган. Хусусан, манбаларда унга нисбат бериладиган “Пандномаи Мотуридия” (Мотуридий ўгитлари) номли рисоласидан ўрин олган панд-насихат ва ибратли ўгитларга аҳамият берсак, бугунги кунда ҳам ёшларимизнинг тарбиясидаги аҳамияти ниҳоятда катта эканига ўоҳид бўламиз.

Имом Мотуридий ўз ҳикматларида инсонни илм-маърифатли, зиёлий бўлишга тарғиб қилади. Аллома илга тарғиб қилар экан лўнда қилиб “Тўғри йўлнинг калити илмдир” деб хитоб қилади. Бундан биз илмли одам ўз илмини тўғри йўлда истифода этса юксак мартабага эришиши мумкинлигини англашимиз мумкин. Шунингдек Имом Мотуридий “Қуролингни илмдан яса”, деб ҳар қандай вазиятда ҳам илм энг асосий қурол воситаси бўлишини уқтиради. Агар илм-маърифат қурол қилиб олинса барча мунозараю, муноқашалар, ҳатто кифоҳу, жангу жадаллар ҳам тинч йўл билан, қонли тўқнашувларсиз, талофатсиз ўз ечимини топади. Шу ўринда бугунги кунда динни ўзига ниқоб қилиб олган кимсаларга эргашиб кетаётган айрим ёшларнинг илмсизлиги ва теран тафаккурга эга эмасликлари сабабли “ватангадо” деган тамғани пешоналарига муҳрлаб олаётгани кишини хавотирга солади. Ана шундай ёшларга биз яна Имом Мотуридийнинг ҳикматли ўгитлари орқали насихат қилишга ҳаракат қиламиз. Бобомиз “Динингни илм билан асрагин”, деб насихат қилар эканлар, бундан биз ёшлар ўз динини қувватлаши, кенг тарғиб қилиши ва бунинг натижасида икки дунё саодатига мушарраф бўлиши учун ўзга юртларда дарбадар бўлиб, қон кечиб, бегуноҳ жонларнинг умрига зомин бўлгандан кўра шу шижоатини илм олишга сарфласа, маърифатли ва зиёли бўлишга интилса ўзининг ҳаёти ҳам бошқа инсонларнинг ҳаёти ҳам тахликалар остида қолмас эди, деган изтиробли фикр ҳаёлимиздан ўтади. Бу ерда илм деганда фақат диний илмлар эмас, балки дунёвий илмлар ҳам назарда тутилган. Чунки Аллоҳ инсонни бошқа махлуқотларидан мукаррам ва азиз қилиб яратганини Қуръони каримнинг “Исро” сураси 70-оятида қуйидагича таъкидлаган:

Дарҳақиқат, (Биз) Одам фарзандларини (азиз ва) мукаррам қилдик ва уларни қуруқлик ва денгизга (от-улов ва кемаларга) миндириб қўйдик ҳамда уларга пок нарсалардан ризқ бердик ва уларни Ўзимиз яратган кўп жонзотлардан афзал қилиб қўйдик.

Ушбу оятдан мурод шуки, инсон ўзига берилган ақл неъмати орқали турли илмларни эгаллаши ва фан-техникада оламшумул кашфиётларни амалга ошири лозимдир. Бунда албатта дунёвий илмларнинг ўрни каттадир. Инсон заковати билан яратилган ҳар қандай техник кашфиётлар ислом илмларидан Ақоид илмида “жибиллий каромат” деб алоҳида эътиборга олинган. Демак, ёшларимиз бугунги кунда замонавий илмларни эгаллаши ва тез суръатларда ривожланиб бораётган фан ва техниканинг юксак чўққиларига кўтарувчи оламшумумл кашфиётларни яратиши муборак динимизда ҳам тарғиб этилганини алоҳида қайд этишимиз лозим. Илм мавзусида хулоса ўрнида Мотуридийнинг қуйидаги ўгитини қелтиришмиз мумкин: “Мартабаю иззатни илмдан изла”

 Тинчлик бебаҳо неъматдир. Бу тушунчанинг нақадар улуғлиги ва зарурлигини бошидан уруш балосини ўтказган инсон кўпроқ тушуниб етиши табиий. Тинчилик неъмати нафақат бугун, балки асрлар давомида қадрланиб келинган ва унга тарғиб қилинган. Муборак ислом динимиз ҳам доимо тинчликка, осойишталикка ва ҳамжиҳатликка тарғиб қилган. Ёшларимизни мана шу бебаҳо неъматни асраш ва қадрига етишга тарғиб қилиш ҳам давр талабидир. Имом Мотуридий қуйидаги ўгитлари орқали тинчликка тарғиб қилади: “Тинч яшай десанг, ёмонликдан юз ўгир”, “Юрт ободлигини тиласан очиққўл бўл”, “Нифоқ илмсизлик белгисидир”, “Султонга густоҳлик қилмагин”. Имом Мотуридийнинг мазкур ўгитларига аҳамият берсак, унда инсонни илмга, ободликка ва юрт раҳбарига итоаткорликка тарғиб қилаётганига шоҳид бўламиз. Бундан биз ўз ватанимизнинг янада гуллаб яшнаши ва тинчликда барқарор туришида ушбу ҳислатларнинг ўрни катта эканини теран англашимиз мумкин.

Инсоний фазилатлар ичида яна бир ажойиб ҳислат борки, у инсонни камолотга эришишида ва жамият олдида ҳурмат-эътибор қозонишига энг асосий омил бўлиб хизмат қилади. Бу камтарлик ҳислатидир. Биз ўсиб келаётган ёш авлодга камтарлик ҳислатини сингдиришимиз орқали уларнинг ҳар томонлама баркамол ва ватанга муҳаббатли қилиб тарбиялашимиз осон бўлади. Имом Мотуридий бобомиз ўгитларига аҳамият берсак, уларда ёшларни камтарлик, жавонмардликка чақириқни ҳам кўришимиз мумкин. Жумладан, “Биров мақтаса, кеккайма”, “Ўз айбингни кўра бил”, “Ҳурмат – бойликдан афзал”, “Шуҳратпараст бўлма”, “Қалбингни ҳасад ўти билан куйдирма”, “Ўзингни мақташдан тийил”, “Авф этмоқни ҳеч кимдан дариғ тутма”, “Такаббурликни дев ҳисобла”, “Ҳаммадан яхши сўз ўрганишга интил”, “Яхшилик қилганингни айтиб юрувчи бўлма”, “Бировнинг ҳожатини чиқаришни буюк иш деб бил” каби ўгитлари ёшларимизнинг юқоридаги фазилатга эришишларига маънавий тарғиб бўла олади.

Бугунги кунда ёшларимизни ботир ва шижоатли қилиб тарбиялашимиз ҳам энг асосий вазифалардан биридир. Чунки шижоатли фарзандларимиз ҳеч қачон юртимизга кўз олайтирган ғанимларга чап бермайди ва ватанимиз сарҳадларини ўзларининг мардонавор ҳатти ҳаракатлари билан ҳимоя қила оладилар. Чунончи, бобомиз Имом Мотуридий “Хорлик истасанг, хиёнатчи бўл”, “Душманинг билан иноқлашган дўстдан қўрқ”, “Интизомсиз лашкар – лашкар эмас”, “Қўрқинчни ўлимдан баттар бил”, “Ўзингга ҳамжинс ва ҳаммаслак дўст танла”, “Ҳасадгўй дўстдан парҳез қил”, “Синалмаган одам билан сафарга чиқма”, “Бировнинг молига муҳтож экансан, билгилки, унинг қулисан”, “Ҳамма билан ошно бўлишга интил” каби ўгитлари ёшларимизни лоқайдликдан, бепарволикдан юз ўгириб шижоатли бўлишга тарғиб этади.

 Хулоса шуки, Имом Мотуридий пурмаъно ўгитларининг мазмун-моҳиятини, унинг мағзини ёшларимизнинг қалбига сингдира олсак, бугунги кунда уларнинг тарбияси, саломатлиги ва маънавиятига салбий таъсир ўтказаётган диний ақидапарстлик, гиёҳвандлик, боқимандалик ва оммавий маданият каби иллатлардан ҳимоя қилишимиз осон бўлади. Зеро бу йўлда юқорида таъкидлаганимиздек, улуғ аждодларимизнинг ибратли насихатларининг аҳамияти каттадир. Сўзимизнинг итиҳосини ҳам Имом Мотуридий бобомизнинг қуйидаги ўгитлари билан якунлашни лозим топдик: “Аждодинг қадрини эъзозла”, “Доно суҳбати икки дунё саодатидир”, “Яхшиларнинг тиригини ҳам мозорини ҳам зиёрат қил”.

Оқилов Саидмухтор Саидакбарович,

Ўзбекистон халқаро ислом академияси “Исломшунослик ва ислом цивилизациясини ўрганиш ICESCO” кафедраси доценти,

тарих фанлари номзоди

  Пайғамбаримиз – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг нубувватдан олдинги ҳаётлари давридаёқ ишончлилик, сабр-бардошлилик, оғир-босиқлик, омонатдорлик билан ном қозонган.

Аммо дунёда ислом динига хос муқаддас тушунчаларни ўз манфаатлари йўлида бузиб, жангарилик руҳида талқин этишга интилаётган гуруҳлар кўпайди. Диний мутаассиблик уруғини инсонлар қалбига сочиш ниятидаги кучлар ҳар қандай эзгулик моҳиятига эга бўлган тушунчани бузиб талқин этмоқда.

Ҳадиси шарифда “Ишларнинг энг яхшиси ўртачасидир” дейилади. Бундан бирорта диний амални бажаришда ўта берилиб кетиш, оқибатда ўзига ва бошқаларга зарар етказиш ислом динининг моҳиятига ёт ҳисобланади. Ибодатга ўта даражада берилган саҳобаларни Пайғамбар (с.а.в.) ҳар бир ишда – хоҳ у дунёвий бўлсин, хоҳ охират амали бўлсин, ўртача бўлишга чақирганлар.

Қуръони карим “Ҳадид” сурасининг 27-оятида шундай дейилади:

... ورَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا ...
(سورة ال الحديد، ٢٧)

“Роҳибликни улар (Исо а.с.га эргашган кишилар) ўзлари чиқариб олдилар. Биз уларга уни (роҳибликни) ёзмадик (фарз қилмадик), лекин улар ўзлари Аллоҳнинг розилигини истаб (роҳиблик) қилдилар-у, сўнгра унга тўла риоя қила олмадилар”.

Оятдан шу нарса маълум бўладики, тарки дунё қилиб, ҳаётларини фақат ибодат билан ўтказиш аввалги халқларга ҳам Аллоҳ тарафидан фарз қилинмаган. Фақат айрим инсонлар Аллоҳ ризолиги учун бу ишни қилган бўлсалар-да, унга мукаммал риоя этишнинг уддасидан чиқа олмаганлар. Чунки бир ишга чуқур берилиб кетиш инсон табиати учун оғирлик қилади ва инсон ундан беихтиёр узоқлашиб кетишига сабаб бўлади.

Шунингдек, Қасас сурасининг 77-оятида Мусо (а.с.) қавмидан бўлган Қорун ҳақидаги ибратли ҳикоя келтирилади. Қорун жуда бой инсон бўлиб, кибрга кетганида қавми унга шундай насиҳат қилади:

... لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ (٧٦) وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ (٧٧) (سورة القصص)

“Ховлиқмагин, Чунки Аллоҳ ҳовлиқма кимсаларни суймас. Ерда (зулму-зўравонлик билан) бузғунчилик килишга уринма. Чунки Аллоҳ бузғунчи кимсаларни суймас”.

Оят маъносидан инсон ҳар қандай ҳолатда ҳам ховлиқиб, кибрга кетмаслиги кераклиги маълум бўлади. Мазкур оят инсоннинг мўътадилликни, ўрта йўлни сақлаши лозимлигига далолат қилади.

Ҳадиси шарифда мўътадиллик ҳақида бундай дейилади:

ليس منا من ترك دنياه لآخرته ولا آخرته لدنياه

“Ким охиратни деб дунёсини унутса ёки дунёни деб охиратини унутса, биздан эмас”.

Ҳадисдан маълум бўладики, дунё ва охират ишларида, дунёвий ишларда ва ибодат масалаларида мувозанатни сақлаш мусулмон инсон учун зарурий талабдир.

Мутаассиблик сўзи араб тилида “чуқур кетиш”, “ғулувга кетиш” маъноларини англатади. Мутаассиб киши фақат ўз фикр-мулоҳаза ва дунёқарашини тўғри деб билиб, бошқа қарашларга муросасиз бўлади. Унинг замирида бирор ботил ақида ёки дунёқарашга ўта берилганлик, бошқаларнинг фикрини асло инобатга олмаслик, инкор қилиш ва ҳамиша ўзини ҳақ деб билиш хусусияти мавжуд. Халқаро миқёсда бу тушунча бу “фанатизм” шаклида ҳам ишлатилади. Мутаассиб (фанат) киши  кўр-кўрона хоҳ тўғри, хоҳ нотўғри бўлсин ўзига маъқул бўлган бир фикрда маҳкам туриб, ўзининг фикрини ҳақ, бошқаларнинг фикрини ноҳақ деб ҳисоблаган ҳолда ўз қарашларини амалда намойиш қилишга ҳаракат қилади.

Мутаассибликка берилган одамлар ва уларнинг гуруҳлари тарқатаётган ғоялар ва жамиятдаги тинчлик ва барқарорликка таҳдид ҳисобланади. Инсоният тарихида эътиқоддан ғаразли сиёсий мақсадларда кўп бора фойдаланилган. Ўрта асрларда Европада “муқаддас ерларни озод этиш” ғояси билан христианлик ичида пайдо бўлган даъват билан Шарқ томонга амалга оширилган “салиб юришлари”, кейинчалик амалга оширилган инквизициялар, реформацияга қарши ҳаракатлар, ислом дунёсида аввал ва ҳозир фаолияти кузатилаётган дин ниқобидаги экстремистик оқимларнинг мафкураси замирида мутаассиблик ётади.

Ислом дини мутаассибликни қоралайди. Ҳамиша теран ўйлашга, бошқаларга нисбатан доимо адолатли бўлишга чақиради.

Д. Раҳимжонов,

Ўзбекистон халқаро ислом академияси
ҳузуридаги Малака ошириш маркази
директори, т.ф.н., доц.

ТАЪЗИЯ БИЛДИРИШ ОДОБИ

Ушбу одоб борасида муҳтарам уламоларимиз, устозларимиз битган жуда кўп мўътабар манбалар бор. Бундай ҳолатга  ҳар бир мусулмон фарзанди учраши табиий бир ҳол бўлгани учун ҳам унга бу одобни сингдирмоқ лозим. Инсон ҳаёт экан, ўлим соя солиб туради. Ҳар бир киши ота-онаси, яқини, қадрдони, азизи ёки дўсту биродарини бир кун келиб йўқотади. Шу важдан мусибатзада хонадонга бориб таъзия билдирмоқнинг ўзига хос тартиб-қоида ва одоб-ахлоқлари мавжуд бўлиб, уларни ўрнида қўллаш лозимдир.

Мусибат етган ҳолатда

Агар бир киши биродарининг вафот этганини эшитса: «Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун», дейиши керак.

Аҳли мусибатга хоҳ дафндан илгари, хоҳ дафндан сўнг, таъзия изҳор қилиш мустаҳаб. Имом Муҳаммад (раҳматуллоҳи алайҳ) наздиларида, таъзия уч кунгача жоиз. Ундан сўнг макруҳдир.

Тобут олиб кетаётган кишиларга сукут вожибдир. Бу ҳолда зикр ва фикрга машғул бўлиш мустаҳаб. Лекин зикр жаҳрий (баланд) қилинмайди. Аёлларнинг тобут орқасидан чиқишлари макруҳдир.

Аҳли мусибат қуйидагиларни айтади ва сабр қилади: «Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун. Аллоҳумма ажирни фи мусибати ва ахлифли хойрон минҳо».

Аҳли мусибат овоз кўтариб йиғламаслиги лозим бўлади. Ҳадиси шарифда келишича, аҳли мусибатнинг овоз чиқариб йиғлашидан маййит азоб тортади.

Маййитни кўмганидан сўнг ҳар ким ўз ишига кетади. Бир ерда йиғилишиб ўтирилмайди, чунки бу маййит учун ёмондир.

رَوَى ابْنُ مَاجَةَ وَالْبَيْهَقِي عَنْ عَمْرِو بْنِ حِزامٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ  عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُعَزِّي أَخَاهُ بِمُصِيبَةٍ إِلاَّ كَسَاهُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حُلَلِ الْكَرَامَةِ

Ибн Можа ва Байҳақий Амр ибн Ҳизомдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади, Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мўмин киши мусибат етган биродарига таъзия билдирса, Аллоҳ азза ва жалла уни азизлик либоси билан безайди”, дедилар.

Дафн маросимидан олдин бўладими ёки уч кунлик аза давомида, аҳли маййитларнинг барчаларига таъзия билдириш жоиз бўлади. Аммо имкон қадар эшитиши билан дарҳол таъзия изҳор қилишга шошилиш лозим. Бироқ сафарда ёки шунга ўхшаш сабаблар туфайли кечиккан одам уч кундан кейин ҳам таъзия билдириши мумкин.

Уламолар маййитнинг ёш қизига ва аёлига таъзия билдириш фақат маҳрамларига жоиз деганлар.

Таъзия сўзларини айтиш

Имом Нававий “Азкор” номли китобида келтиради:

Таъзия билдиришнинг энг яхшиси Усома ибн Зайддан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади. “Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қизларидан бирига унинг фарзанди вафот этгани ҳақида хабар бериш учун бир кишини юборди. Хабарчига: «Бориб айтгин, албатта, Аллоҳ ўзи бериб, яна ўзи олди, ҳар нарсанинг ўз ажали бордир”, деб уни сабрга буюргин ва у албатта савоб олади...» дедилар (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Имом Нававий ҳазратлари айтади:

Таъзия лафзида ман қилинган лафз йўқ, яъни ҳар қандай тасалли берадиган сўз билан таъзия билдириш мумкин.

Аммо саҳобалар таъзия билдиришда: “Аллоҳ ажрингни улуғ қилсин, сабрингни гўзал қилсин ва вафот этганни мағфират қилсин”, дейишни мустаҳаб санаганлар.

Мусибат аҳлига таом пишириш мустаҳаб

Ислом шариати азадор хонадон аҳлига таом пишириб беришни мустаҳаб ҳисоблайди. Чунки бу амалда кўп яхшиликлар, саховат, меҳру оқибат мавжудлиги боис ўтган салафларимиз ва аждодларимиз одат тусига киргизганлар. Қолаверса, маййит соҳиблари мусибат туфайли толиқишган ва аза кунлари (уч кун) таъзия билдирувчилар ташрифи билан банд бўладилар.

رَوَى  أَبُو دَاوُدَ وَابْنُ مَاجَةَ عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: “ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ  عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: اصْنَعُوا لِآلِ جَعْفَرٍ طَعَامًا ،  فَإِنَّهُ قَدْ أَتَاهُمْ  أَمْرٌ يَشْغَلُهُمْ”

Абдуллоҳ ибн Жаъфар (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Жаъфар оиласига таом пиширинглар, чунки бошларига уларни банд қилиб қўядиган иш тушди”, дедилар (Абу Довуд ва Ибн Можа ва Термизий ривояти).

Барча мазҳаб уламолари маййит аҳлларига жаноза ва аза кунларида таъзия билдириш учун ташриф буюрганлар учун таом пиширишнинг макруҳлигига иттифоқ қилганлар.

Жарир (розияллоҳу анҳу): “Маййитни дафн қилганидан сўнг маййит аҳлига йиғилиб туришни ва таом пиширишни  ўлганга дод солиб йиғлашдан деб ҳисоблардик”, деди.

Диёримизнинг кўпгина ҳудудларида ҳали-ҳануз ушбу бидъат амал барҳам топмаяпти. Маййитнинг яқин қариндош-уруғлари йиғилишиб, ўзларича “азадорлик” либосларини кийиб, бир неча кун мобайнида тирикчилигу барча зарур ишларни ташлаб, шу хонадондан кетмайдилар. Бунинг устига давра бўлишиб, аёллардан бири айтиб туриб, бошқалари уввос солиб, жўр бўлиб дод-фарёд этишлари шаккокликнинг бир кўринишидир. Айниқса, шариат қонун-қоидаларини оёқости қилиб, ҳатто ҳали маййитга жаноза ўқилмасдан, қўй-молларни сўйиб, гўёки тўй зиёфатини тайёрлаётганидек, таомлар пиширишни бошлаб юборадилар. Кези келганида айтиб ўтишимиз жоиз, маййит чиққан хонадон “албатта қилиши лозим” маъносида сингиб кетган “уч, етти, йигирма, қирқ, йил оши” каби маъракалар ҳақида бирор китоб ва манбаларда хабар битилмаган. Исломга тааллуқли ҳеч бир ўринда эътироф этилмаган. Бир имом-домла шундай воқеалардан бирини ҳикоя қилди:

Бир йигит олдимга келиб: “Тақсир, фалон куни соат ўн бирда отамга йилоши бермоқчимиз, шуни ўзингиз ўтказиб берсангиз”, деди. Мен унга: “Ука, аввало “йил­оши” деган маърака бидъатдир. Отангиз ёки бирор ўтганларнинг руҳини чин маънода шод этмоқчи бўлсангиз, исрофгарчиликсиз, ихчамгина, шариатимиз кўрсатмаларига мос тарзда, Аллоҳ ризолиги йўлида, савобини ўша ўтганларга ният қилиб бахшида этилади ва Яратгандан дуои илтижолар қилинади. Савоби кўпроқ яна бир йўли бор: қариндош, маҳалладошлар орасида кам таъминланган, боқувчисини йўқотган оилалар, меҳрга муҳтож ёлғиз қариялар бўлса, ана ўшаларга ёрдам қилинса, нур устига нур бўлади. Ният қанчалар холис бўлса, иншааллоҳ, Яратган буни инобатга олиб, даргоҳида қабул бўлади”, деб маслаҳат бердим.

Шунда йигит:

• Домла, тайёргарчилик кўриб қўйганмиз, илтимос, йўқ деманг,– деди.
• Бўлмаса, иккита шартим бор.
• Айтинг.
• Биринчиси, ажратган маблағингизнинг ярмини мен айтган ёрдамга муҳтож кишиларга тарқатасиз. Иккинчиси, “йилоши” эмас, отамнинг руҳини шод этиш учун Аллоҳ йўлида эҳсон, деб ният қилиб, бошқа кунга кўчирасиз. Ана ўша куни бориб, отангиз ва барча хонадонингиздан умидвор бўлган аждодлар руҳига Қуръон тиловати ва дуолар қилиб қайтамиз.
• Тақсир, биринчи шартингиз майли, аммо иккинчисини бажаришнинг иложи йўқ. Нега десангиз, ўтган йили айнан шу куни отам қазо қилган. Шунинг учун уйдагилар билан маслаҳатлашиб, шу қарорга келганмиз.

Бу ҳозирги кунда рўй бераётган воқеалардан бири, холос. Диёримиз бўйлаб, шукрлар бўлсин, икки мингдан зиёд жоме масжидлар фаолият юритиб, уларнинг ҳар би­рида маълумотли, илмли, савияси юқори имом-хатиб ва ноиби имомларимиз хизмат кўрсатиб турибди. Ушбу имом-домлаларимиз томонидан тушунтириб ва уқтириб борилаётган, бажарилиши лозим бўлган фарз, вожиб, суннат амалларга эътибор ҳам бермасдан, бирор-бир мўътабар китобларимизда зикр этилмаган, илмли инсонлар айтмаган бу каби бидъат амаллар турмушга сингиб кетгани кишини ташвишлантиради. Бугунимиз ва келажагимиз эгалари  бўлган азиз фарзандларимизни шундай тарбия қилайликки, улар бу бидъатлар Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизларга берган таълимотларига ва Ислом дини одобларига зид эканини қалблари ила англасинлар. Ана шундагина халқимиз бу каби иллатлардан халос бўлади.

Таъзия изҳор қилувчининг одоби

Таъзия билдирувчи амал қилиши лозим бўлган одоб қоидалари қуйидагилардир:

– Қуръони карим тиловат қилинаётганида сукутга чўмиб эшитиш;

– таъзия қабул қилувчиларга мусибатга хос сўзлар билан ҳамдардлик билдириб, тасалли бериш;

– жаноза намози ўқилгунга қадар бироз муддат туриш ёки ўтиришни вазият тақозо этса, соҳиблар кўрсатган жойга ўтиб, маъюс қиёфада бўлиш.

Таъзия изҳор қилувчи қуйидаги ҳаракатлардан сақланади:

– кулишдан, табассум қилишдан ёки ҳазил хатти-ҳаракатдан;

– ҳамдардлик билдиришда ноўрин сўзларни айтишдан. “Суянган тоғдан айрилибсизлар”, “Беажал кетибди бечора”, “Аттанг, ўладиган ёшда эмасди” қабилидаги гапларни айтиш шаръан ножоиз, уни айтган киши гуноҳкор бўлади.

– таъзия изҳор қилувчилар аза хонадонида узоқ қолиб кетмайдилар.

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Фотимага (розияллоҳу анҳо): “Эй Фотима, нима сени уйингдан чиқарди?” дедилар. Шунда Фотима (розияллоҳу анҳо): “Бу маййитнинг аҳлига бордим, уларга раҳмат тиладим ва уларга ҳамдардлик изҳор этдим”, деди (Абу Довуд ва Насоий ривояти).

Қайтарилган нарсани кўрганида

яхшиликка буюриш

Таъзия изҳор этувчи ногаҳон азадор хонадонда  маййит суратини осиш, Қуръон ўқилиётган пайтда шовқин солиш, тамаки ёки нос чекиш, ғамгин мусиқа чалиш ва ташриф буюрганларга зиёфат ташкил этишга ўхшаш шариатда ман этилган ҳолатни кўрса, ундан маййит аҳлларини қайтариши керак. Бундай вазиятлар бўлса, маййит соҳибларининг қалбларига озор бермасдан, мулойимлик билан динимизга зид амал эканини тушунтириш ва бу бидъатларни бартараф этиш керак.

Абу Саид Худрий (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Киши ўзини таҳқирламасин”, дедилар. “Ё Аллоҳнинг расули, киши ўзини қандай таҳқирлайди?” дейишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “У айтиш керак бўлган нарсани кўриб, айтмайди. Шунда Аллоҳ таоло қиёмат куни: “Менинг йўлимда шундай, шундай дейшингдан сени нима қайтарди?” дейди. У эса: “Одамлардан қўрқиш”, дейди. Аллоҳ таоло: “Мендан қўрқишинг ҳақли эди”, дейди”, дедилар» (Ибн Можа ривояти).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) асҳобларини итоат этишга ва ҳар муслимга насиҳат қилишга байъат қилдирдилар.

Жарир (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

“Мен Пайғамбарга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) итоат қилишга ва ҳар бир мусулмонга насиҳат қилишга байъат қилдим”,  деди (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Жарир ибн Абдуллоҳдан ривоят қилади.

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким гуноҳ қилаётган қавм ичида бўлиб, уни ўзгартиришга қодир бўлиб, ўзгартирмаса, Аллоҳ уларга ўлмасдан туриб, азобини етказади”, деди» (Абу Довуд ривояти).

Албатта, яхшиликка буюриш ширинсуханлик, чиройли мавъиза ва ҳикматли услубда бўлиши керак. Шунинг учун кишиларнинг номақбул, турли фитналарни қамраб олган ишларини тузатишда ҳам қўполлик қилмасдан, уларнинг дилларини оғритиб қўймасдан, ақлли ва тадбирли бир йўл топайлик, натижада у одамлар нотўғри йўлдан қайтарган кишидан нафратланмасдан, аксинча, таъсирланиб, ўша инсонга нисбатан янада меҳри товлансин. Бол каби тотли, сув каби мулойим ва шамшир мисол ўткир ҳикматли сўзлар бор, бундай жозибали сўзлар эшитувчини тамоман бошқа инсонга айлантиради. Айни масалада ҳам салафларимизнинг ибратли ҳаётларига назар соламиз.

Мўғуллар истилоси пайтида Боязид Бистомий ҳазратлари йўлда кетаётсалар, қаршиларидан мўғул зобитларидан бири чиқиб қолди. Бистомий ҳазратларига: “Йўлимдан қоч, эй ит”, деб ҳақорат қилди. Шунда Боязид Бистомий ҳазратлари йўл четига оҳиста ўтдилар-да, Ислом аҳлининг етук намояндаларига хос бўлган назокату фасоҳат билан: “Тўғри айтасиз, агар инсонда Ислом бўлмаса, сиз айтган итдан ҳам баттар бўларди”, дедилар. Зобит тўрт-беш қадам ташлади-да, дод солиб ўзини отдан ерга ташлаб, Боязид Бистомий ҳазратлари рўпараларига келди ва: “Бунчалар ёқимли гап, яна бир бора айтинг”, деб ёлворди. Ҳазрат кўрдилар, унинг юзларида бир муддат олдин акс этган ёвузликдан асар ҳам йўқ, ўрнида энди балқимоқчи бўлаётган нур янглиғ ҳолат пайдо бўлган эди. Боязид Бистомий ҳазратлари айтган гапларини такрорладилар. Зобит тиз чўкиб ўтирган кўйи бир муддат ўйланиб, сўнгра кўзларига ёш келиб: “Менга динингиздан хабар беринг”, деди ва мусулмон бўлди.   

Дарҳақиқат, Боязид Бистомий ҳазратларининг юзларини мунаввар қилиб порлаб турган имон нурларию мукаммал имонлари ила лиммо-лим бўлган латиф қалбларидан отилиб чиққан, ҳикматга йўғрилган бу нафис сўзлар зобитнинг қалбига бемисл ёғду олиб кирди. Бу имон ёғдуси шуъла сочиб, куфр, залолат, зулм ва Ислом аҳлига бўлган чексиз адоватни парча-парча қилди.

Зеро, Қуръони каримда ҳам бундай таълим берилган:

ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ

«(Эй Муҳаммад!) Раббингизнинг йўли (дини)га ҳик­мат ва чиройли насиҳат билан даъват этинг! Улар билан энг гўзал услубда мунозара қилинг!..» (Наҳл, 125).

АКСА УРИШ ВА ЭСНАШ ОДОБИ

Ушбу одоб қоидаларини ўз ичига олган ҳадиси муборак билан батафсил танишамиз.

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Бирор киши акса урса, “Алҳамдулиллаҳ” десин, уни эшитган киши “Ярҳамукаллоҳу” десин. Агар акса урган кишига “Ярҳамукаллоҳу” деса, у “Яҳдикумуллоҳу ва юслиҳ балакум” десин», дедилар (Имом Бухорий ривояти).

Бу ҳадислардан акса урувчи “Алҳамдулиллаҳ” ёки “Алҳамдулиллаҳи Раббил оламин” ёки “Алҳамдулиллаҳи ала кулли ҳол” дейиши лозим бўлади. Дўст унга “Ярҳамукаллоҳ” дейиши керак. Унга аксирган биродари “Яҳдикумуллоҳу ва юслиҳ балакум” ёки “Яғфираллоҳу лан ва лакум” дейиши, мусулмон киши бу сўзларни ёдлаб олиши лозим.

Акса урувчи ҳамд айтмаса, унга ташмит айтмаслик

Абу Мусо (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бирор киши акса урса ва Аллоҳга ҳамд айтса унга яхшиликни тиланглар. Агар Аллоҳга ҳамд айтмаса, бас, унга яхшиликни дуо қилманглар”, дедилар (Имом Муслим ривояти).

Анас (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) икки кишининг бирига яхшиликни дуо қилдилар ва иккинчисига дуо қилмадилар. Яхшилик дуо қилинмагани “Нега фалончига яхшиликни дуо қилдингиз, менга дуо қилмадингиз?” деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “У Аллоҳга ҳамд айтди ва сен айтмадинг”, дедилар» (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Акса урувчига ҳамд айтишни эслатиш учун унинг  ҳузурида ҳамд айтишнинг зарари йўқ.

Қўл ёки рўмолча билан овозни пасайтириш

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) агар акса урсалар, оғизларига қўлларини ёки кийимларининг бир учини қўярдилар ва овозларини пасайтирардилар ёки беркитардилар” (Абу Довуд ва Имом Термизий ривояти).

Уч марта ташмит тилаш

Агар акса урувчи кетма-кет кўп акса урадиган бўлса, уч мартагача акса урганга яхшиликни дуо қилиш суннатдир.

Салама ибн Аква (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бирор киши акса урса, ёнида ўтирган унга яхшилик тиласин. Агар у учтадан зиёд акса урса, бас, у шамоллагандир. Учтадан сўнг ташмит айтилмайди”, деганлар (Имом Муслим ва Абу Довуд ва Термизий ривояти).

Кўп уламолар ёнида ўтирган биродари уч мартадан сўнг тинчлик ва соғликни тилаб дуо қилишини мустаҳаб дедилар.

Мусулмон бўлмаганга ташмит айтилмайди

Абу Мусо Ашъарий (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида яҳудийлар акса урарди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Ярҳамукаллоҳу” дейишни умид қилардилар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уларга “Яҳдикумуллоҳу ва юслиҳ балакум”, дердилар (Абу Довуд ва Имом Термизий ривояти).

Бегона аёлга ташмит айтилмайди

Кўп аҳли илм ва мужтаҳидлар бегона ёш аёл ёки қиз бола акса урса, унга ташмит айтишни макруҳи таҳрима деганлар. Кекса аёлга айтиш макруҳ эмас. Қизга айтишнинг макруҳлиги фитнанинг олдини олиш учундир.

Ибн Жавзий айтади: Имом Аҳмад ҳузурида бир обид киши бор эди. Имом Аҳмаднинг хотини акса урди. Обид унга: “Ярҳамукаллоҳ” деди. Шунда Имом Аҳмад: “Обид жоҳилдир”, деди ва бегона аёлга ташмит айтиш макруҳлигини билмаганини назарда тутди.

Қурби етса, эснашни қайтариш

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Агар сизларнинг биронтангиз эснаса, қурби етганча уни қайтарсин, чунки эснаса, шайтон кулади”, дедилар (Имом Бухорий ривояти).

Эснашда қўлини оғзига қўйиш

Абу Саид Худрийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қили­нади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларнинг биронтангиз эснаса, қўлини оғзига қўйсин (оғзини ёпсин), чунки шайтон (оғиздан) киради”, дедилар (Имом Муслим ривояти).

Кўп аҳли илм ва ижтиҳод аҳли намоз ичида ва намоздан ташқарида эснаганида қўли билан оғзини ёпишни мустаҳаб санашди.

Эснаш вақтида овозни баланд чиқармаслик

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Албатта, Аллоҳ акса уришни яхши кўради. Агар сизларнинг бирортангиз эснаса, “ҳоҳ” демасин. Чунки у шайтондан, кулади”, дедилар (Имом Муслим ва Имом Аҳмад ва Имом Термизий ривоят қилади).

Абдуллоҳ ибн Зубайр (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ азза ва жалла эснаш ва акса уришда овозни баланд қилишни ёмон кўради”, дедилар (Ибн Сунний ривояти).

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳаётлари давомида ҳеч қачон эснамаганлар. Аллоҳ изни билан эснаш у кишини тарк этган.

Юқорида айтилганлар акса уриш ва эснаш одобларининг Исломга оид энг муҳим қоидаларидир. Мураббийлар юқоридаги одобларни фарзандларга, аҳлига таълим берсинлар, токи улар ҳаётларида ва инсонлар билан ўзаро муомалада шуларни одат қилсинлар.

Мусулмон киши овқатланиш, чанқоқ босиш, салом бериш, изн сўраш, табриклаш, таъзия билдириш, акса уриш, эснаш одобларини билиб, уларга амал қилган сайин унинг хулқи камолга етиб боради. Булар Ислом дини барча мусулмонларга шарт қилган одоблардир.

Мураббийлар бугунги кунда бутун куч-қувватларини жамлаб, ўзларини, ғайрат ва қасдларини сафарбар этиши, ўсиб келаётган ёш авлодни шу одоблар асосида тарбиялашлари шарт бўлади. Тарбия фарзандлар гўдаклигиданоқ бошланса, чиройли натижа ва афзал самара беради. Агар бу масъулиятни адо қилсалар, Аллоҳ уларга бу дунёда яхшиликлар ва охиратда савоблар беради.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

АҚЛИЙ ТАРБИЯ МАСЪУЛИЯТИ:

Мажбурий таълим масъулияти;

Аёлларнинг илм ўрганишдаги насибаси қандай?

Ақлан соғлом қилиб тарбиялаш масъулияти;

Тортинчоқлик;

Абу Айюб Ансорий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Рамазон рўзасини тутиб, кетидан Шавволдан олти кун рўза тутса, йил бўйи рўза тутгандек бўлади”, дедилар (Имом Муслим ривояти).

Рамазон рўзаси ўттиз кунининг ўн баробари ўн ой (300 кун), Шаввол ойининг олти кун рўзаси эса (60 кун) икки ой бўлади. Жами 360 кун (бир йил)ни ташкил этади. Натижада, киши бутун йил бўйи рўза тутгандек бўлади. Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилади: “Кимки (бир) ҳасана (савобли иш) қилса, унга ўн баробар (кўпайтириб ёзилур)” (Анъом” сураси, 160-оят).

Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Рамазон рўзасини тутиб, ортидан Шаввол ойида олти кун рўза тутса, ҳудди онадан туғилгандек гуноҳлардан фориғ бўлади”, деганлар (Имом Табароний ривояти).

Уламолар: "Шаввол ойи рўзасини ой бошида кетма-кет олти кун ёки ой давомида бўлиб-бўлиб тутиш ҳам жоиз", деганлар.

Имом Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Шаввол ойи рўзаси кетма-кет олти кун тутилса ҳам, бўлиб-бўлиб тутилса ҳам фазилати тенгдир”.

Аллоҳим, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашимизга тавфиқ ато эт!

Даврон НУРМУҲАММАД