Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган.

 

Агар вирус кетгандан сўнг ҳам виждонларимиз ҳаракатга келмаса, унда қалбларимиз жуда ҳам қотиб кетган экан. Чунки вирус фақат ўлимимизга сабаб бўлиш учун эмас, бизни ғафлатдан уйғотиш учун ҳам юборилган.

*****

Агар дунё кўзингга тор бўлиб кетса, истиғфор айтиш орқали енгилликка эришасан. Шундай экан Аллоҳ таолодан мағфират сўра!

“Ховатир роқия журнали”

*****

Ҳар ким ўзининг иқтидори доирасида, меҳнат қилаётган ўрнида Ислом динига хизмат қилишга астойдил уриниши керак!

*****

Садоқат инсондаги ахлоқлардан бири бўлиб, у вафо нималигини биладиган инсонларда бўлади.

“Садоқат ҳақида ҳикматлар”

*****

Бугун тўйингиз. Никоҳ ўқитгани келин билан масжидга кетяпсиз. Машинанинг олдига ўтиринг. Чунки, ҳали никоҳингиз ўқилмади. Келиннинг ёнига опаси, дугонаси ўтирсин. Никоҳ ўқилгандан кейин эса жуфтингизнинг қўлини қўйиб юборманг!

*****

Вирус бутун оламга:

- ниқобнинг сақловчи восита эканини;

- аралашиб юриш вабонинг тарқалиш сабаби эканини;

- таҳоратли юриш покловчи омил эканини;

- дуо эса касалликларга қарши муҳим чора эканини исботлаб қўйди.

Субҳаналлоҳ!

Албатта, бу Аллоҳ таолонинг ҳикмати бўлиб, вирус бир сабабдир.

 

 

Интернет материалларидан тўплаб,

таржима қилувчи Нозимжон Иминжонов

 

Зоҳирия мазҳаби

 Зоҳирия мазҳаби дастлаб фақиҳ Довуд ибн Али[1] томонидан шакллантирилган бўлиб, кейинчалик Ибн Ҳазм Андалусий[2] томонидан ривожлантирилган. Зоҳирия мазҳаби ақидада ҳам, фиқҳда ҳам алоҳида мазҳаб деб қаралади. Ибн Ҳазм раҳматуллоҳи алайҳ ақлни мутлақо инкор қилмаган. Балки шаръий ҳукмни фақатгина ақл яхши санагани жиҳатидан қабул қилишни инкор қилган. Ибн Ҳазм  ﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ عَلَى ٱلۡعَرۡشِ ٱسۡتَوَىٰ٥﴾ оятидаги أسْتَوَى  калимасининг маъноси ҳақидаги баҳсларда унга  اسْتَوْلَىмаъносини беришни ҳам, маконга жойлашиш маъносида тушунишни ҳам инкор қилган. Балки унга Аллоҳ таолонинг Аршга қилган феъли маъносини берган. Яъни Аллоҳ таоло махлуқотларини Аршда интиҳосига етказган. Аршдан юқорида бирор махлуқот йўқ маъноси тушунилади, – деган.

Мазкур даврларда Аҳли сунна вал-жамоанинг эътиқодига зид даъволар билан ундан ажралиб чиққанлар асосан, ушбу фирқалар бўлган.

 

Аҳли сунна вал-жамоанинг икки ақидавий мазҳаби

Мазкур фирқаларнинг нотўғри қарашлари жиддий тус олиб, жамият вакиллари орасида уларнинг зарарлари кўзга ташлана бошлаганидан сўнг Аҳли сунна вал-жамоа уламолари бу “ақллилар”нинг даъволарига жавоб бериш зарурлигини ҳис қилганлар ва эътиқод мусаффолиги йўлида курашга бел боғлаганлар. Бу курашда Аҳли сунна вал-жамоанинг барча уламолари ўзларининг соҳалари бўйича жонбозлик кўрсатганлар.

Уламолар мазкур фирқаларнинг даъволари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига ва саҳобаи киромларнинг тутган йўлларига зид эканини исботлаб асарлар таълиф этганлар. Ана шу асарларда тўғри йўлда собитқадам бўлиб келаётганларни “Аҳли сунна вал-жамоа” (суннат ва жамоага эргашувчилар) деб атаганлар. Бундай номлашдан булардан бошқалар “бидъат ва фирқаланишга эргашувчилар” деган маънони назарда тутганлар.

Мазкур фирқаларга қарши курашда икки улуғ имом Аҳли сунна вал-жамоанинг дастурига асос солишган. Бу зотлар Имом Абул Ҳасан Ашъарий ва Имом Абу Мансур Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳлардир. Имом Абул Ҳасан Ашъарий ўша пайтдаги аббосийлар давлатининг маркази бўлган Бағдодда фаолият юритган бўлса, Имом Мотуридий Мовароуннаҳрда сомонийлар давлатида фаолият юритган.

Шу боис баъзи уламолар: "Аҳли сунна вал жамоа" деганда асосан мотуридийлар ва ашъарийлар тушунилади", – деганлар.

 

Имом Ашъарий ва ашъария мазҳаби

Ашъария мазҳаби имом Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳ асос солган ақидавий мазҳаб бўлиб, мўътазила фирқасининг нотўғри қарашлари кенг тарқалган бир пайтда шаклланган мазҳаб ҳисобланади.

Ашъария мазҳаби асосчиси бўлган имом Абулҳасан Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳнинг исми шарифи Али ибн Исмоил ибн Абу Бишр Исҳоқ ибн Солим бўлиб, ҳижрий 260 йилда Басрада туғилган. Абулҳасан Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳнинг насаби машҳур саҳобий Абу Мусо Ашъарийга бориб тақалади.

Имом Ашъарий қирқ ёшигача мўътазила мазҳабида юриб, ҳатто бу мазҳабнинг энг катта имомларидан бирига айланганидан сўнг Аллоҳ таоло бу зотни тўғри йўлга ҳидоят қилган. Абу Бакр ибн Фурак: “Абул Ҳасан Ашъарий ҳижрий 300 йилда мўътазилийликни тарк қилиб, аҳли суннага қайтган”[3], – деган. Шунинг учун ҳам уламолар: “Мўътазилийлар Имом Ашъарий улар сафида бўлган пайтларда гердайиб юришган, бу зот уларга қарши майдонга тушганда, мўътазилийларга “сичқоннинг ини минг танга” бўлиб кетган” маънодаги гапларни айтганлар.

Машҳур ватандошларимиздан бири Имом Абу Бакр Қаффол Шоший[4] ҳам Имом Ашъарийнинг машҳур шогирдларидан бири ҳисобланади.

Имом Ашъарий кўплаб асарлар таълиф этган бўлиб, уларнинг энг машҳурлари қуйидаги асарлардир:

– “Ибона ан усулид диёна”(диний эътиқод аслларини баён қилиш);

– “Лумаъ” (ёғдулар);

– “Мақолатул исолмиййин ва ихтилофул мусоллийн” (Исломга мансуб кишиларнинг гаплари ва намозхонларнинг ихтилофлари).

Баъзи уламолардан Имом Ашъарийнинг юздан ортиқ асар ёзиб қолдиргани нақл қилинган.

Имом Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳнинг қачон вафот этгани ҳақида икки хил ривоят бор:

1. Ҳижрий 324 йилда;
2. Ҳижрий 330 йилдан кейин.

Ашъария мазҳаби ривожланишини икки даврга бўлиш мумкин:

1. Биринчи давр имом Ашъарий томонидан илк шаклланишидан то “Тамҳид” ва бошқа кўплаб китоблар соҳиби шайх Боқиллонийгача[5] бўлган давр. Бу давр Ашъария мазҳаби файласуфлар ва мўътазилийларга қарши қаттиқ курашган, шаръий далилларни таъвил қилишга деярли ўтилмаган давр бўлган;
2. Иккинчи давр “Таъвил” китоби соҳиби Ибн Фурак Асбаҳонийдан[6] “Милал ван-ниҳал” ва бошқа кўплаб китоблар соҳиби Абул Фатҳ Шаҳристонийгача[7] бўлган давр. Бу давр ашъария мазҳаби “таъвил”га қаттиқ киришган, баъзи фалсафий фикрларни ва мантиқий қарашларни ўзлаштирган давр ҳисобланади. Ушбу даврлар оралиғида Имомул Ҳарамайн Жувайний[8], Ҳужжатул Ислом Имом Ғаззолий[9] каби зотлар ашъария мазҳабининг ривожланишига ҳисса қўшганлар.

 

Имом Мотуридий ва мотуридия мазҳаби

Мотуридия мазҳаби асосичиси бўлган улуғ бобомизнинг исми шарифи Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Абу Мансур Мотуридий Самарқандий Ансорий бўлган. Камолиддин Баёзийнинг таҳқиқига кўра Имом Мотуридийнинг насаби машҳур саҳобий Абу Аййуб Ансорийга бориб тақалади. Шунинг учун у зотга “Ансорий” нисбати ҳам берилган.

Имом Мотуридийнинг туғилган йили аниқ маълум эмас. Манбаларни солиштириб чиққан уламолар имом Мотуридийнинг устозларидан бири бўлган Муҳаммад ибн Муқотил Розийнинг ҳижрий 248 йилда вафот этганига кўра, бу зотнинг туғилиши ҳижрий 240 йиллар атрофига тўғри келишини айтишган.

Аҳли сунна вал-жамоанинг имоми бўлган ушбу зотнинг туғилган йили бу қадар ноаниқ бўлиши, ҳатто вафот этган йилида ҳам ихтилофлар борлиги тўғрисида кўплаб сабаблар айтилган. Мазкур сабабларнинг энг асосийси бу зотнинг ўша пайтдаги аббосийлар давлати маркази бўлган Бағдоддан узоқда сомонийлар давлатида яшагани ҳисобланади.

 

Имом Мотуридийнинг устозлари

Имом Мотуридий кўплаб устозлардан таълим олган бўлиб, уларнинг машҳурлари қуйидаги зотлардир:

1. Имом Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ Жузжоний;
2. Имом Абу Наср Аҳмад ибн Аббос Иёзий;
3. Нусайр ибн Яҳё Балхий;
4. Муҳаммад ибн Муқотил Розий ва бошқалар.

Ушбу тўртта устоз имом Мотуридийни имом Абу Ҳанифагача бўлган санадини боғловчи устозлар ҳисобланади. Чунки мазкур Аҳмад Жузжоний, Иёзий ва Балхийлар 200 ҳижрий санада вафот этган Абу Сулаймон Мусо Жузжонийнинг шогирдларидир. Бу зот эса Имом Абу Юсуф ва Имом Муҳаммадларнинг шогирди бўлган. Демак шунга кўра ҳанафия мазҳаби имом Мотуридийга қуйидаги санад билан етиб келган:

– Имом Абу Ҳанифа;

– Имом Абу Юсуф ва Имом Муҳаммад;

– Абу Сулаймон Мусо Жузжоний;

– Аҳмад Жузжоний, Иёзий ва Балхий;

– Мотуридий.

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ фиқҳда имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ мазҳабларида бўлганидек, ақидада ҳам у зотга эргашган. Шунинг учун ҳам баъзи асарларда мотуридия мазҳабидагиларни ҳанафийлар деб ҳам аталади.

 

Имом Мотуридийнинг шогирдлари

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ кўплаб шогирдлар етиштирган бўлиб, уларнинг энг машҳурларидан айримлари қуйидаги зотлардир:

– Абулқосим Исҳоқ ибн Муҳаммад. Бу зот Ҳаким Самарқандий номи билан машҳур бўлган. Самарқандда қозилик лавозимида ишлаган. “Соҳаифул илаҳия” (Илоҳий саҳифалар), “Саводул аъзам” (Улкан жамоат), “Родду ала асҳабил ҳава” (Нафсу ҳавога эргашганларга раддия) каби кўплаб асарлар ёзиб қолдирган. Ҳижрий 345 йилда вафот этган;

– Имом Абулҳасан Али ибн Саъийд Рустуғфаний. “Иршадул мубтадий” (Йўл бошидаги кишини мақсадга йўллаш), “Заваид ва фаваид фи анваил улум” (Турли илмлардаги қўшимчалар ва фойдалар) каби кўплаб асарлар ёзган. Ҳижрий 350 йили вафот этган;

– Абу Лайс Наср ибн Муҳаммад Самарқандий. Бу зот тафсир, ақоид, фиқҳ, ва тасаввуфга оид ўндан ортиқ китоблар ёзган. Ҳижрий 373 йилда вафот этган;

– Имом Абу Муҳаммад Абдулкарим Паздавий. Пазда Насаф шаҳри яқинидаги қишлоқ бўлиб, шу қишлоққа нисбатан бу зотга Паздавий деб нисбат берилган. Паздавий фиқҳ илмида пешқадам бўлган. Зотан, бу зот машҳур фақиҳлар сулоласининг вакили ҳисобланади. Ҳижрий 390 йилда вафот этган. Бу зотнинг зурриётларидан Абулюср Паздавий каби мотуридия мазҳабининг етук намоёндалари етишиб чиққан.

 

 

Имом Мотуридийнинг асарлари

Уламолар Имом Абу Мансур Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳни шаръий илмларнинг учта йўналиши бўйича асарлар таълиф этганини баён қилганлар:

1. Тафсир;
2. Усулул фиқҳ;
3. Ақоид.

Тафсир йўналиши бўйича “Таъвийлоту аҳли сунна” (Аҳли суннанинг тушунтиришлари) тафсирини ёзган. Бу тафсир Аҳли сунна вал– жамоанинг Қуръон оятлари тафсиридаги қарашлари тўғри эканини исботлаш билан бирга, адашган фирқаларнинг нотўғри қарашларини ҳам очиб берувчи мўътабар асар ҳисобланади.

Усулул фиқҳ йўналиши бўйича “Маъхозуш шароиъ” (шарий ҳукмлар манбаси) ва “Жадал” (илмий баҳслар) китобларини ёзган. Ушбу икки китоб ҳанафия мазҳабидаги қоидалар ва улардан келиб чиқадиган ҳукмларни жамлаган асарлар, деб васф қилинган. Зеро бу китоблар ҳижрий бешинчи асргача усулул фиқҳ бўйича мурожаат қилинадиган асосий манбалар бўлган. Кейинчалик эса ушбу йўналиш бўйича ёзилган асарларнинг асоси бўлиб хизмат қилган. Уламолар бу икки китобнинг бизгача етиб келмаганини афсус билан ёдга оладилар.

Имом Мотуридий роҳматуллоҳи алайҳ ақоид йўналиши бўйича кўплаб асарлар ёзган. Бу асарларни ўрганиб чиққан уламолар уларни умумий уч қисмга ажратганлар:

а) мақолалар;

б) раддиялар;

в) Аллоҳ таолога иймон келтириш асослари.

 

Мақолалар

Аслида Имом Мотуридийдан олдин ҳам бир қанча “Мақолот” (мақолалар) китоблари ёзилган ва уларда асосан, Ислом динига мансуб турли фирқаларнинг қарашлари жамланган. Имом Мотуридийнинг “Мақолот” (Мақолалар) асарининг қўлёзма нусхаси ҳозирда Истанбулдаги “Куприлий” кутубхонасида 856 рақам остида сақланмоқда.

 

Раддиялар

Ақоид уламолари ёзган асарларида фақатгина адашган фирқаларнинг қарашларини келтириб “бу нотўғри” дейиш билан чекланмаганлар. Балки мазкур қаршларга бирма-бир нақлий ва ақлий далиллар асосида раддиялар қилганлар. Бу раддияларда Аҳли сунна вал-жамоанинг қарашлари тўғрилигини исботлаш билан бирга адашган фирқаларнинг хатога йўл қўйган жойларини ҳам баён қилганлар.

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ “Баяну ваҳмил мўътазила” (Мўътазилий фирқасининг нотўғри тасаввури баёни), “Родду алал қаромита” (Қарматийларга раддия) каби адашган фирқаларнинг умумий қарашларидаги хатоларни баён қилувчи кўплаб асарлар ёзган.

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳнинг қилган энг улкан хизмати Аҳли сунна вал–жамоага қарши чиққан фирқаларнинг даъволарига умумий раддия қилишдан ташқари уларга батафсил раддиялар қилганидир. Яъни бу зот ўша пайтларда омма мусулмонларга ташвиш туғдириб турган мўътазилий етакчиларининг асарларига бирма-бир раддиялар ёзиб, уларни “очиқ майдон”да мағлуб қилган. Бунга у зотнинг қуйидаги асарлари яққол далилдир:

– Абу Муҳаммад Боҳилий мўътазилийнинг “Усулул хомса” (бешта асос) китобига “Родду усулил хомса” (“бешта асос” китобига раддия);

– Абулқосим Каъбий мўътазилийнинг “таҳзийбул жадал” (илмий баҳсларни ўргатиш) китобига “Родду таҳзийбил жадал” (“илмий баҳсларни ўргатиш” китобига раддия);

– Абулқосим Каъбий мўътазилийнинг “Ваъийдул фуссақ” (Фосиқларга таҳдид) китобига “Родду “Ваъийдил фуссақ” (“Фосиқларга таҳдид” китобига раддия);

– Абулқосим Каъбий мўътазилийнинг “Аваилул адилла” (Дастлабки далиллар) китобига “Родду аваилил адилла” (“дастлабки далиллар” китобига раддия) каби асарлар ёзган.

 

Аллоҳ таолога иймон келтириш асослари

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ Аллоҳ таолога иймон келтириш асослари бўйича “Тавҳид” асарини ёзган. Бу асарда Аҳли сунна вал-жамоанинг ақоид борасидаги асосий қоидалари баён қилинган. Шунга кўра кейинчалик ёзилган Абул Муин Насафийнинг “Табсиротул адилла”, Умар Насафийнинг “Ақоидун Насафий” каби мотуридия мазҳаби қоидаларини баён қилувчи китоблар “Тавҳид” китоби асосида таълиф этилган асарлар ҳисобланади.

 

Имом Мотуридийнинг унвонлари

Имом Мотуридийга у зотни яқиндан таниган уламолар ва шогирдлари томонидан мартабаларини намоён қилувчи кўплаб номлар берилган:

– Имомул ҳуда (тўғри йўлга бошловчи);

– Имомул мутакаллимийн (калом илми олимлари пешвоси);

– Мусаҳҳиҳу ақоидил муслимийн (мусулмонларнинг ақидаларидан хатоларни даф қилувчи);

– Роису Аҳли сунна вал-жамоа (Аҳли сунна вал жамоа бошлиғи);

– Носирус сунна ва қомиул бидъа (суннатни ҳимоя қилувчи ва бидъатни бостирувчи);

– Муваттиду ақоиди аҳлис сунна (Аҳли сунна ақидалари асосчиси).

Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 333 йилда тўқсон беш ёшлар атрофида Самарқандда вафот этган.

 

Мотуридия мазҳабининг ривожланиши

Мотуридия мазҳабининг ривожланишини икки даврга бўлиш мумкин:

1. Имом Мотуридий асос солган ва Марказий Осиёга кенг тарқалган ҳамда Мовароуннаҳр уламолари шакллантирган давр;
2. Мовароуннаҳрдан ташқарида ҳам мотуридия мазҳаби уламолари тараққий эттирган давр.

 

Мотуридия мазҳабининг машҳур уламолари

Мотуридия мазҳабининг ривожланиб тараққий этишига жуда кўплаб уламолар хизмат қилганлар. Уларнинг айримлари қуйидаги машҳур уламолардир:

 

Абул Муин Насафий

Бу зотнинг исми шарифи Маймун ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад Насафийдир. Абул Муин куняси билан машур бўлган. Ҳижрий 438 йилда туғилган. Абул Муин Насафий мотуридия мазҳабининг тараққий этишига энг кўп ҳисса қўшган олимлардан ҳисобланади. Абул Муин Насафийнинг машҳур асарлари:

– “Табсиротул адиллату фи усулид дин” (“Усулуд дин”даги далилларни тушунтириш);

–  “Баҳрул калом” (Калом денгизи);

– Тамҳид лиқоваидит тавҳид (Тавҳид қоидаларини енгиллаштириш);

Абул Муин Насафий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 508 йилда вафот этган.

 

Абулюср Паздавий

Бу зотнинг исми шарифи Абулюср Муҳаммад ибн Муҳаммад Паздавийдир. Абулюср Паздавий ҳижрий 421 йилда туғилган. Самарқандда қози бўлган. Мартабаси юқори бўлганидан Қози Содр номи билан аталган. Абулюср Паздавийнинг машҳур асарлари:

– “Усулуд дин” (Диннинг асослари). Бу китоб Имом Мотуридийнинг “Тавҳид” китобини енгил услубда тушунтириш учун ёзилган;

– “Мураттоб” (Янгиланган). Бу китоб Имом Муҳаммаднинг “Жомиус соғир” китобига ҳошия қилиб ёзилган;

– “Воқеот” (Воқеалар);

– “Мабсут” (Батафсил баён). Ушбу охирги икки китоб ҳам фиқҳ илмига тааллуқли бўлган.   

Абулюср Паздавий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 493 йилда Бухорода вафот этган.

 

Абу Ҳафс Нажмиддин Умар Насафий

Бу зотнинг исми шарифи Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Исмоил ибн Муҳаммад ибн Али ибн Луқмон Насафий Самарқандийдир. Ҳижрий 461 йилда Насаф шаҳрида таваллуд топган. Бу зот тафсир, ҳадис, фиқҳ, усул, тарих, наҳв каби кўплаб илмлар бўйича етук олим бўлиб, “Имомус сақолайн” номи билан машҳур бўлган. Имом Насафийнинг машҳур асарлари:

– “Назму жомеис сағир фи фиқҳил ҳанафий” (Ҳанафий фиқҳи ҳақидаги –  “Жомиъус сағир”нинг назмий баёни);

– “Қанд фи уламаи Самарқанд” (Самарқанд уламолари ҳақида “қанд”) яъни қанддек ширин китоб;

–  “Тариху Бухоро” (Бухоро тарихи);

–  “Тилбатут талаба” (Талабалар излаган маълумотлар). Бу китобда ҳанафий мазҳабининг фиқҳий истилоҳлари баён этилган;

– “Хосоисул луғат” (Луғат хусусиятлари);

– “Манзуматул хилофиёт” (Мунозаралар ҳақидаги манзума). Сирожиддин Ўший шу китобга шарҳ ёзган.  

Умар Насафий юзга яқин асарлар ёзиб қолдирган.

Умар Насафий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 537 йилда Самарқандда вафот этган ва Чокардиза қабристонига имом Абу Мансур Мотуридий ёнига дафн этилган.

 

Нуриддин Собуний Бухорий

Бу зотнинг исми шарифи Нуриддин Аҳмад ибн Абу Бакр Собуний Бухорий бўлиб, туғилган йили аниқ маълум эмас. Совун таёрлаш ёки уни сотиш билан шуғуллангани учун Собуний нисбати берилган. Нуриддин Собунийнинг машҳур асарлари:

–  “Бидая фи усулид дин” (“Усулид дин”га киришиш);

–  “Ҳидоя фи илмил калом” (Калом илмидаги тўғри йўлга бошлаш);

–  “Кифоя фил ҳидоя” (Тўғри йўл топиш ҳақида етарли “калом”).

 Нуриддин Собуний раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 580 йилда Бухорода вафот этган.

 

Камол ибн Ҳумом

Бу зотнинг исми шарифи Муҳаммад ибн Абдулвоҳид ибн Абдулҳамиддир. Бу зот Камол ибн Ҳумом номи билан машҳур бўлган. Камол ибн Ҳумом ҳижрий 788 йилда Румнинг Сивас шаҳрида туғилган. Шунинг учун бу зотга Сивасий нисбаси ҳам берилган. Ибн Ҳумомнинг машҳур асарлари:

– “Фатҳул қадир лиложизил фақир” (Мен ожиз фақирга Ал-Қодир зотнинг фазлу марҳамати). Ушбу китоб Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асарига ёзилган энг машҳур шарҳлардан бири ҳисобланади. Аммо муаллиф бу шарҳни охирига етказишга улгурмаган. Чунки “Ваколат китоби”га етганда вафот этган. Кейинчалик Аллома Қозизода^[10] бу шарҳни ниҳоясига етказиб қўйган ва “Натаижул афкор фи кашфир румуз вал асрор” (Ишоралар ва ички маъноларни очишдаги хулосавий фикрлар) деб номлаган.   

– “Мусаяро фи ақоиди мунжия фи охира” (Охиратда нажот топишга сабаб бўладиган ақидаларга мувофиқ бўлиш). Бу китобнинг иккита шарҳи машҳур:

1. Зайниддин Қосим ибн Қутлубуғо ҳанафий^[11] “Ҳошияту ала “Мусаяро” (“Мусаяро”га ҳошия);
2. Камолиддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аби Шариф шофиъий^[12] “Мусамаро фи шарҳи Мусаяро” (“Мусаяро” шарҳидаги суҳбатлар) шарҳини ёзган.

 – “Задул фақир фил фуруъ” (Эҳтиёжманд кишининг фиқҳий масалалардаги озуқаси); 

– “Рисала фил эъроби “Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи ва субҳаналлоҳил азим” (“Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи ва субҳаналлоҳил азим”нинг эъроби ҳақида рисола). 

Камол ибн Ҳумом раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 861 йилда Қоҳирада вафот этган^[13].   

 

Мулла Али Қори

Бу зотнинг исми шарифи Али ибн Султонмуҳаммад бўлиб, Ҳирот шаҳрида туғилган. Туғилган йили аниқ маълум эмас. Макка шаҳрига сафар қилиб бориб умрларининг охиригача ўша ерда яшаб қолган. Шунинг учун туғилган жойи эътиборидан Ҳиравий ва асосий яшаган жойи эътиборидан Маккий нисбалари берилган. Энг машҳур қорилардан бўлгани учун Мулла Али Қори номи билан машҳур бўлган. Мулла Али Қори тафсир, ҳадис, ақоид, фиқҳ ва сийрат каби турли илм соҳаларига оид юз элликдан ортиқ асарлар таълиф этган бўлиб, уларнинг энг машҳурлари қуйидагилардир:

– “Мирқотул мафотиҳ шарҳу мишкатил масобиҳ” (“Мишкатул масобиҳ” шарҳи калитларига олиб борувчи зиналар). Бу асар Хатиб Табризийнинг ҳадис илмига оид “Мишкатул масобиҳ” (Чироқлар токчаси^[14]) китобига ёзилган шарҳ бўлиб, ҳадислар ҳанафия мазҳабига кўра шарҳланган;

– “Фатҳу бабил иная фи шарҳи Нуқоя” (Нуқоя^[15] шарҳи тўғрисида иноят эшигини очиш). Бу асар Содруш шариа Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг “Нуқоя” асарига ёзилган шарҳдир;

– “Шарҳу Шамоил” (“Шамоил”нинг шарҳи). Бу асар имом Термизийнинг “Шамоили Муҳаммадия” (Муҳаммад алайҳиссаломга хос хусусиятлар) асарига ёзилган шарҳдир;

– “Шарҳу Айнил илм (“Айнул илм” шарҳи).  Бу асар Муҳаммад ибн Усмон Балхийнинг “Айнул илм ва зайнул ҳилм” (Илм булоғи ва ақл зийнати) асарига ёзилган шарҳ бўлиб, одоб-ахлоққа тааллуқли мўътабар асар ҳисобланади;

– “Зовъул маолий либадъил амолий” (“Бадъул амолий”нинг улуғворлик ёғдуси). Бу асар Сирожиддин Али ибн Усмон Ўшийнинг “Бадъул амолий” асарига ёзилган шарҳдир. 

– “Минаҳул фикрия шарҳу муқаддиматил Жазария” (“Муқаддиматул Жазария”нинг шарҳи бўлган фикрий ҳадялар). Бу асар тажвид илми бўйича энг машҳур ва мўътабар асарлардан бири саналадиган имом Жазарийнинг “Муқаддиматул Жазария” асарига ёзилган шарҳдир.

– “Минаҳу ровзил азҳар шарҳу фиқҳил акбар” (“Фиқҳул акбар”нинг шарҳи ҳақида чаманзор ҳадялари).  Бу асар имоми Аъзам роҳматуллоҳи алайҳнинг “Фиқҳул акбар” асарига ёзилган энг саломоқли шарҳларидан бири ҳисобланади.   

Мулла Али Қори раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 1014 йилда Маккада вафот этган ва Масжидул ҳаромдан унча узоқ бўлмаган “Муалло” қабристонига дафн этилган.

 

Мотуридия мазҳабидаги мўътабар асарлар

Мотуридия мазҳабидаги асарларни икки табақага ажратиш мумкин:

1. Имом Мотуридий “Китабут Тавҳид”, Абул Муин Насафий “Табсиротул адиллати фи усулид дин”.

Ушбу икки китоб мотуридия мазҳабининг шаклланишига хизмат қилган асосий асарлар ҳисобланади.

2. Абул Муин Насафий “Тамҳид лиқоваидит тавҳид”, Жамолиддин Аҳмад Ғазнавий “Китабу усулид дин”, Аллома Тафтазоний “Шарҳу ақоидин Насафия”.

Бу китоблар мотуридия мазҳабининг қоидалари жамланган мўътабар асарлар ҳисобланади.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ақоид масалаларини ўрганиш зарурлиги эътиборидан тақсимоти;

Ақоид масалаларининг баён этилиши эътиборидан тақсимоти;

Ақоид илмидаги машҳур матнлар ва уларнинг хусусиятлари;

“Фиқҳул акбар”

“Ақидутут Таҳовия”

“Ақоидун Насафий”

“Бадъул амолий”

“Бадъул амолий” муаллифининг таржимаи ҳоли;

“Бадъул амолий” асарининг турли нусхалари ва уларнинг шарҳлари;

“Бадъул амолий”нинг ўзбек тилидаги таржима ва шарҳлари;

“Эътиқод дурдоналари” ҳақида.

 

[1] Довуд ибн Али ҳижрий 202 йилда туғилган.

[2] Ибн Ҳазм Андалусий ҳижрий 456 йилда вафот этган.

[3] Имом Абуҳасан Али ибн Исмоил Ашъарий. Ибона ан усулид диёна. – Риёз: “Мактабатул муайяд”, тўртинчи нашр 1413ҳ. – Б. 10.

[4] Қаффол Шоший ҳижрий 366 йилда вафот этган.

[5] Боқиллоний ҳижрий 403 йилда вафот этган.

[6] Ибн Фурак Асбаҳоний ҳижрий 406 йилда вафот этган.

[7] Абул Фатҳ Шаҳристоний ҳижрий 548 йилда вафот этган.

[8] Имомул Ҳарамайн Жувайний ҳижрий 478 йилда вафот этган.

[9] Имом Ғаззолий ҳижрий 505 йилда вафот этган.

^[10] Аллома Қозизода ҳижрий 988 йилда вафот этган.

^[11] Зайниддин Қосим ибн Қутлубуғо ҳанафий ҳижрий 879 йилда вафот этган.

^[12] Камолиддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аби Шариф шофиъий ҳижрий 905 йилда вафот этган.

^[13] Турли ривоятлар ва воқеаларнинг санади аниқ бўлиши учун ровийларнинг ёки бирор воқеага алоқали кишиларнинг вафот этган саналари кўрсатиб ўтилади. Бу иш дастлаб муҳаддис уламолар томонидан йўлга қўйилган.

 

^[14] “Мишкат” сўзи луғатда “Бирор нарса қўйса бўладиган девор каваги”, “чироқ қўйиладиган токча” маъноларини англатади. Муаллифнинг китобини бундай номлашининг сабабини қуйидагича тушуниш мумкин: чироқ ёқилса хонанинг барча тарафига нур таратади. Худди шунингдек ҳадиси шарифларга ҳам амал қилинса, ҳаётнинг барча тарафи нурафшон бўлади. Токча хонани ёритувчи чироқни тутиб турганидек, ушбу китоб ҳам ҳаётни нурафшон қилувчи ҳадиси шарифларни ўзида жамлаб турибди.

^[15] Нуқоя луғатда “саралаш”, “танлаш” каби маъноларни англатади. “Нуқоя” китобини Убайдуллоҳ Содруш шариа ўзининг бобоси Маҳмуд ибн Содруш шариа қаламига мансуб бўлган “Виқоятур ривоя фи масаилил ҳидоя” асаридан қисқартириб саралаб олган. Бу китоб асл номи бўлган “Нуқоя”дан кўра  “Мухтасарул Виқоя” (Виқоядан саралаб олинган” номи билан машҳурдир. 

 

 

Маълумки, Қуръони Карим оятлари маккий ва маданийга тақсимланади. Бу борадаги илм ҳам Қуръон илмларидан бири бўлиб танилган. Уламоларимиз бу илмга ҳам алоҳида эътибор қаратганлар. Бошқа Қуръон илмлари каби, оятларнинг Макка ёки Мадинада нозил бўлганлигини билиш илми ҳам фойда ва ҳикматлардан холи эмас. Улуми Қуръон мутахассислари бу илмнинг ҳикматлари ҳақида жумладан, қуйидагиларни айтганлар:

Маккий ва маданий оятлар илми Қуръони Карим оятларининг насҳ қилинмиши ҳамда насҳ қилувчисини аниқлашда ёрдам беради.

Фараз қилайлик, Қуръони Каримда бир мавзуда икки ёки бир неча оят нозил бўлган. Уларнинг бирининг ҳукми иккинчисиникига тўғри келмаяпти. Шундай ҳолатда улардан бири маккий, бошқаси маданий экани билинса, маданийси наҳ қилувчи, маккийси насҳ қилингани бўлади.

Маккий ва маданий оятлар илмининг фойдаларидан яна бири – шариатнинг тарихини ва унинг аста-секин йўлга қўйилганини билиб олишга ёрдам беради.

Маккий ва маданий оятлар илмининг фойдаларидан яна бири – Қуръони Каримга ишончни кучайтиради. Ушбу илоҳий Китобнинг бизгача бирорта ўзгаришсиз, бузилишсиз етиб келганини билишга ёрдам беради. Бу илмни ўрганиш мусулмонларнинг Қуръони Каримга қанчалик катта эътибор билан қараганларини, унинг оятларининг маккий ва маданийлигини ҳам қолдирмасдан ўрганиб, авлоддан-авлодга етказиб келганини билдиради.

 

МАККИЙ ВА МАДАНИЙ ОЯТЛАРНИНГ ТАЪРИФИ

Уламолар Қуръони Карим оятларининг маккий ва маданийлиги хусусида бир неча хил таъриф айтганлар.

Биринчи таъриф:

Маккий оятлар – Маккаи Мукаррамада нозил бўлган оятлар. Агар ҳижратдан кейин нозил бўлган бўлса ҳам.

Маданий оятлар – Мадинаи Мунавварада нозил бўлган оятлар.

Бунда Маккага яқин бўлган, мисол учун, Мино, Арафот ва Худайбияга ўхшаш жойларда нозил бўлган оятлар ҳам маккий оятлар ҳисобланади.

Маданий оятларга эса Мадинаи Мунаввара атрофидаги Бадр, Уҳудга ўхшаш жойлар ҳам киради.

Мулоҳаза қиладиган бўлсак, бу таърифда макон эътиборга олинган. Шунинг учун ҳам у мақсадни тўлиқ ифодалай олмаган. Чунки Қуръони Каримда Макка ва Мадина ҳамда уларнинг атрофларидан бошқа жойларда ҳам нозил бўлган оятлар мавжуд.

Мисол учун, Аллоҳ таолонинг Тавба сурасидаги қуйидаги қавлини олайлик:

لَوۡ كَانَ عَرَضٗا قَرِيبٗا وَسَفَرٗا قَاصِدٗا لَّٱتَّبَعُوكَ

«Агар ўлжа яқин, сафар осон бўлганида, сенга албатта эргашар эдилар» (42-оят).

Ушбу ояти карима Табукда нозил бўлган.

Аллоҳ таоло Зухруф сурасида марҳамат қилади:

وَسۡ‍َٔلۡ مَنۡ أَرۡسَلۡنَا مِن قَبۡلِكَ مِن رُّسُلِنَآ أَجَعَلۡنَا مِن دُونِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ءَالِهَةٗ يُعۡبَدُونَ٤٥

«Сендан олдин юборган расулларимиздан сўра-чи: Роҳмандан бошқа ибодат қилинадиган илоҳлар қилган эканмизми?!» (45-оят).

Ушбу ояти карима Исро кечасида, Байтул Мақдисда но­зил бўлган.

Иккинчи таъриф:

Маккий оятлар Макка аҳлига хитоб бўлиб тушган оятлардир.

Маданий оятлар Мадина аҳлига хитоб бўлиб тушган оятлар.

Шу эътибордан баъзилар: «Йа айюҳаннас» лафзи билан бошланган оятлар маккийдир. «Йаа айюҳаллазийна аамануу» лафзи билан бошланган оятлар маданийдир», деганлар. Чунки Маккадаги одамларнинг кўпчилиги кофир бўлган. Шунинг учун уларга «Йаа айюҳаннаас» – «Эй одамлар!» дея хитоб қилинган. Мадинадаги одамларнинг кўпи эса мўминлар бўлган. Шунинг учун уларга «Йаа айюҳаллазийна аамануу» – «Эй иймон келтирганлар!» дея хитоб қилинган.

Бу таъриф ҳам аввалгисига ўхшаб, нуқсонлардан холи эмас.

Биринчидан, Қуръони Каримда мазкур икки лафздан бошқа лафзлар билан бошланадиган оятлар жуда ҳам кўп. Мисол учун:

Аллоҳ таоло Зухруф сурасида марҳамат қилади:

وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا مُوسَىٰ بِ‍َٔايَٰتِنَآ إِلَىٰ فِرۡعَوۡنَ وَمَلَإِيْهِۦ فَقَالَ إِنِّي رَسُولُ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٤٦

«Батаҳқиқ, Мусони Ўз оят(мўъжиза)ларимиз ила Фиръавнга ва унинг аъёнларига расул қилиб юбордик. Бас: «Албатта, мен оламлар Роббининг расулидирман», деди» (46-оят).

Аллоҳ таоло Талоқ сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ إِذَا طَلَّقۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحۡصُواْ ٱلۡعِدَّةَۖ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ رَبَّكُمۡۖ

«Эй Набий! Агар аёлларни талоқ киладиган бўлсангиз, иддаларида талоқ қилинг ва иддани ҳисобланг ва Роббингиз Аллоҳга тақво қилинг» (1-оят).

Иккинчидан, бу тақсим Қуръони Каримдаги воқеъликка тўғри келмайди. Барча «Йаа айюҳаннаас» – «Эй одамлар!» хитоби билан бошланган оятлар маккий эмас. Балки ушбу хи- тоб билан бошланган маданий оятлар ҳам бор. Мисол учун:

Аллоҳ таоло Нисо сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا كَثِيرٗا وَنِسَآءٗۚ

«Эй одамлар! Сизларни бир жондан яратган ва ундан унинг жуфтини яратиб, икковларидан кўплаб эркагу аёллар таратган Роббингиздан қўрқинглар!» (1-оят).

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ٢١

«Эй одамлар, сизларни ва сиздан олдингиларни яратган Роббингизга ибодат қилинг. Шоядки, тақво қилсангиз» (21-оят).

Барча «Йаа айюҳаллазийна аамануу» – «Эй иймон келтирганлар!» хитоби билан бошланган оятлар маккий эмас. Балки ушбу хитоб билан бошланган маданий оятлар ҳам бор.

Аллоҳ таоло Ҳаж сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱرۡكَعُواْ وَٱسۡجُدُواْۤ وَٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمۡ

«Эй иймон келтирганлар! Рукуъ қилинглар, сажда қилинглар ва Роббингизга ибодат қилинглар...» (77-оят)

Барча уламолар ушбу сура аввалидан охиригача маккий эканига иттифоқ қилганлар.

Учинчи таъриф:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳижратларидан аввал нозил бўлган оятлар маккий ва у зотнинг ҳижратларидан кейин нозил бўлган оятлар маданийдир.

Ушбу таърифни барча уламолар иттифоқ ила қабул қилганлар. Унда замон омили эътиборга олинган. Бунда Маккаи Мукаррамада нозил бўлган оят ҳам, агар ҳижратдан кейин тушган бўлса, маданий бўлаверади.

Аллоҳ таоло Моида сурасида марҳамат қилади:

ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ

«Бу кун сизга динингизни мукаммал қилиб бердим. Сизга неъматимни батамом қилдим. Ва сизга Исломни дин деб рози бўлдим» (3-оят).

Ушбу ояти карима видолашув ҳажида, Арафотда жума куни нозил бўлгани ҳаммага маълум ва машҳур. Шу билан бирга, ҳижратдан кейин нозил бўлгани учун уни барча маданий оят деб билади.

Аллоҳ таоло Нисо сурасида марҳамат қилади:

۞إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا وَإِذَا حَكَمۡتُم بَيۡنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحۡكُمُواْ بِٱلۡعَدۡلِۚ إِنَّ ٱللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ سَمِيعَۢا بَصِيرٗا٥٨

«Албатта, Аллоҳ сизларга омонатларни ўз аҳлига топширишингизни ва одамлар орасида ҳукм қилганингизда адолат ила ҳукм қилишингизни амр қилур. Аллоҳ сизларга қандай ҳам яхши ваъз қилур! Албатта, Аллоҳ ўта эшитувчидир, кўриб турувчидир» (58-оят).

Ушбу ояти карима Макка фатҳи йили Маккада, Каъбанинг ичида нозил бўлганига қарамай, маданий ҳисобланади. Чунки у хижратдан кейин нозил бўлган.

Шунга ўхшаш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сафарларида, турли жойларда тушган оятларнинг барчаси ҳам ҳижратдан аввал ёки кейин нозил бўлишига қараб, маккий ёки маданий дейилаверади.

 

МАККИЙ ВА МАДАНИЙ ОЯТЛАРНИ БИЛИШГА ЭЛТУВЧИ ЙЎЛ

Қуръони Карим оятларининг маккий ва маданийсини билишга элтувчи бирдан-бир йўл саҳоба ва тобеъинлардан нақл қилинган ишончли ривоятлардир. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу борада бирон нарса нақл қилинмаган. Зотан, у зотнинг даврларида мусулмонлар бу каби маълумотларга муҳтож бўлмаганлар. Улар ваҳий билан ҳамнафас яшаганлар. Қуръони Карим оятлари­нинг қачон, қаерда ва не сабабдан нозил бўлишини ўз кўзлари билан кўриб, қулоқлари билан эшитиб турганлар.

Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу айтди:

«Ўзидан ўзга илоҳ йўқ Аллоҳга қасамки, Аллоҳнинг Китобида бирор сура йўқки, мен унинг қаерда нозил бўлганини билмасам. Аллоҳнинг Китобида бирор оят нозил бўлмаганки, мен унинг нима ҳақида нозил бўлга­нини билмасам. Агар Аллоҳнинг Китобини мендан яхшироқ биладиган бировни билсам-у, у туя ета оладиган жойда бўлса, унинг олдига албатта бораман».

Имом Бухорий ривоят илган.

Қуръони Каримни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васал­ламдан қабул қилган кўплаб кишиларнинг вакили бўлмиш Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг гапларига эътибор берайлик.

«Ўзидан ўзга илоҳ йўқ Аллоҳга қасамки...»

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ўз гапларининг аввалида Аллоҳ таолонинг сифати ила қасам ичмоқдалар. Бу эса кейин келадиган гапда заррача шак-шубҳа йўқлигини билдиради.

«Аллоҳнинг Китобида бирор сура йўқки, мен унинг қаерда нозил бўлганини билмасам».

Қуръони Каримни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилиб олган зотлар фақат унинг сўзларини ёдлашгагина аҳамият бермаган эканлар. Улар ҳар бир суранинг нозил бўлган вақтини ҳам, жойини ҳам очиқ-ойдин ва аниқ билар эканлар. Бу эса улар томонидан Қуръони Каримнинг ҳар бир сурасига нисбатан бўлган беназир эҳтимомнинг аломатидир.

«Аллоҳнинг Китобида бирор оят нозил бўлмаганки, мен унинг нима ҳақида нозил бўлганини билмасам».

Қуръони Каримни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилиб олган зотлар ҳар бир суранинг нозил бўлган вақтини ҳам, жойини ҳам очиқ-ойдин ва аниқ билиш билан кифояланиб қолмасдан, ҳар бир оятнинг нима ҳақида нозил бўлганини ҳам яхши билар эканлар. Бу ҳам улар томонидан Қуръони Каримнинг ҳар бир оятига нисба­тан бўлган беназир эҳтимомни кўрсатади.

«Агар Аллоҳнинг Китобини мендан яхшироқ биладиган бировни билсам-у, у туя ета оладиган жойда бўлса, унинг олдига албатта бораман».

Қуръони Каримни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилиб олган зотлар ўзлари билган нарса билан кифояланиб қолмаган эканлар. Улар Қуръони Каримдан ўзлари билмаган нарсанинг хабарини эшитишлари билан, ўша нарсани ўрганиш учун ҳамма имкониятларини ишга солганлар.

 

МАККИЙ ВА МАДАНИЙ ОЯТЛАРНИНГ АЛОМАТЛАРИ

Юқорида саҳоба ва тобеъинлардан нақл қилинган ишончли ривоятлар оятларнинг маккий ёки маданийлигини билиш воситаси экани таъкидлаб ўтилди. Лекин шу билан бирга, уламоларимиз уларни бир-биридан ажратиб олишда ёрдамчи омиллар – бир қанча аломатлар борлигини ҳам таъкидлаганлар.

Маккий сураларнинг аломатлари қуйидагилар:

1. Сажда ояти бор суралар маккийдир.
2. Ичида «Каллаа» лафзи бор суралар маккийдир.

Бу лафз Қуръони Каримнинг иккинчи ярмида ўн бешта сурада ўттиз уч марта келган.

3. «Йаа айюҳаннасу» жумласи бор аксар суралар (ҳаммаси эмас) маккийдир.
4. Анбиёлар ва ўтган умматларнинг қиссалари бор сура­лар маккийдир. Бақара сураси бундан мустасно.
5. Одам Ато ва шайтон қиссаси бор суралар маккийдир. Бақара сураси бундан мустасно.
6. «Алиф лаам мим»га ўхшаш муқаттаъот ҳарфлар би­лан бошланган суралар маккийдир. Бақара ва Оли Имрон бундан мустасно.
7. Маккий сураларнинг оятлари одатда қисқа бўлади.
8. Аллоҳнинг ягоналиги ва сифатлари, Қуръон ва пайғамбарнинг ҳақлиги, мушриклар танқиди, мусулмонларга хос одоб-ахлоқ, қиёмат куни, эътиқод масаласи каби мавзуларни баён қиладиган суралар маккийдир.

Маданий сураларнинг аломатлари қуйидагилар:

1. Фарз ибодатлар ҳақидаги оятлари бор суралар маданийдир.
2. Мунофиқлар ҳақидаги оятлари бор суралар маданийдир
3. Аҳли китоблар билан тортишувлар зикр этилган оят­лари бор суралар маданийдир.
4. Насоро ва яҳудийларга хитоб оятлари бор суралар маданийдир.
5. Узун-узун оятлари бор суралар маданийдир.
6. Муомалот, оила масалалари, мерос, уруш ва тинчлик каби мавзулардаги оятлари бор суралар маданийдир.

Яна уламоларимиз Қуръони Карим сураларини тўлиқ маккий, тўлиқ маданий ҳамда аралаш сураларга тақсимлаганлар. Мисол учун:

Муддассир сураси тўлиқ маккийдир.

Оли Имрон сураси тўлиқ маданийдир.

Аъроф сурасида бир қавлга қараганда, битта, бошқа қавлга қараганда, бир нечта маданий оят бор. Қолгани мак­кийдир.

Ҳаж сурасининг тўрт ояти маккий, қолганлари мада­нийдир.

Шунингдек, маккий ёки маданийлигида иттифоқ қилинган ва қилинмаган суралар ҳам бор.

Маданийлигига иттифоқ қилинган суралар йигирмата бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:

Бақара, Оли Имрон, Нисо, Моида, Анфол, Тавба, Нур, Аҳзоб, Муҳаммад, Фатҳ, Хужурот, Ҳадид, Мужодала, Ҳашр, Мумтаҳана, Жума, Мунофиқун, Талоқ, Таҳрийм ва Наср.

Маккий ёки маданийлигида ихтилоф қилинган суралар ўн иккита бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:

Фотиҳа, Раъд, Раҳмон, Саф, Тағобун, Мутоффифун, Қадр, Баййина, Залзала, Ихлос, Фалақ ва ан-Наас.

Қолган сураларнинг барчаси – саксон иккитаси маккийдир.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

“Сабаби нузул” илми;

Сабаби нузулни билиш йўли;

Сабаби нузулнинг ифода турлари.

Ислом инсониятнинг гўзал ҳаёт кечиришини таминлайдиган диндир. Инсон дунё ва охиратда саодатга эришмоғи учун зарур бўлган барча моддий ва маънавий эҳтиёжлари динимизда шаръий ҳукмлар учун асос қилиб олинган. Фиқҳ илмининг қарийб ярмидан кўпини ташкил қилган олди-берди ва муомалот соҳасига назар соладиган бўлсак, савдо-сотиқларда ҳаром қилинган барча муомалот турларининг тақиқланиш негизида инсон манфаатига очиқ зид келувчи ҳолатларни бартараф этиш, истеъмолчи ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жамият вакиллари ўртасида низо келтириб чиқариши мумкин бўлган ҳар қандай салбий ҳолатларнинг олдини олиш каби олий мақсадлар ўрин олганлигининг гувоҳи бўламиз.

Гарчи, “истеъмолчи ҳуқуқи” деган истилоҳ айни шаклда йигирманчи асрдан бери пайдо бўлиб қолган бўлса-да, аслида фиқҳнинг муомалот бобида истеъмолчи ҳуқуқларининг ҳимояси амалий тарзда ўз ифодасини топган. Унинг ҳуқуқларини бузадиган қатор савдо турлари таъқиқланган. Мазкур савдо турларидан бири фиқҳий манбаларда “ал-Иҳтикор” деб юритилади. Иҳтикор бу замонамиздаги монополия сўзига муқобил сўздир. Бироқ, иқтисодий назариядаги “монополия” билан фиқҳий истилоҳдаги “монополия”нинг таърифлари орасида ўзига хос тафовут ва фарқлар мавжуд. Бу табиий ҳамдир. Зеро, фақиҳлар “иҳтикор”га ўз замоналарида ҳукмрон бўлган яшаш тарзидан келиб чиқиб, ўша пайтларда одамлар энг кўп эҳтиёжи тушадиган маҳсулотлар доирасида таъриф берганлар. Шунингдек, унинг шаръий ҳукми борасидаги сўзларини ҳам асосан диний манбаларга таяниб гапирганлар. Шу боис, замонавий иқтисоддаги “монополия” билан фиқҳий истилоҳдаги “иҳтикор” бир-бирига ҳар жиҳатдан мувофиқ келмаслиги мумкин. Балки, уларнинг ўзаро кесишадиган нуқталари бўлганидек, ажраладиган нуқталари ҳам мавжуд. Аммо, шуниси аниқки, монополия қайси кўринишда бўлмасин, иқтисод учун зарарли бўлган амалиётдир. Монополия туфайли истеъмолчи ҳуқуқлари бузилади, жамият ҳаётига зарар етказилади.

Қуйидаги сатрларда фиқҳда назарда тутилган монополия (иҳтикор) мавзусини ёритишга ҳаракат қиламиз.

Иҳтикор сўзининг луғавий ва истилоҳий маънолари:

Иҳтикор (الاحتكار) сўзининг асли уч ўзак ҳарфдан иборат “حكر” “ҳакр(ун)”сўзидан олинган. “Ҳакр(ун)” зулм қилмоқ, камситмоқ, ёмон муомала қилмоқ, атрофидагиларни машаққатга солмоқ каби салбий маъноларга далолат қилади. “Ҳакар(ун)” деб ўқисак, унда “нарх ошиши учун бозорга чиқарилмай, сақлаб қўйилган озиқ-овқат ва шунга ўхшаш нарсалар” тушунилади.

Иҳтикор сўзининг ўзи эса арабча “احتكر” (иҳтакара) феълининг масдари (иш-ҳаракат номи) бўлиб, луғавий жиҳатдан “озиқ-овқат ва ҳоказони нарх қимматлашини кутиб, бозорга чиқармай, сақлаб қўйиш” маъносини англатади.

Шунингдек, замонавий луғат китобларида бироз бошқачароқ таърифларни ҳам учратиш мумкин. Жумладан, “Қомус ал-маоний” китобида иҳтикор сўзи қуйидагича таърифланади: “Иҳтикор бу – товар бозорга кириб келишидан олдин уни кўтарасига сотиб олиш ва нархини ошириб доналаб сотиш”; “Иҳтикор бу – бирор нарсада яккаҳокимлик қилиш бўлиб, иқтисодий соҳада ишлатиладиган бўлса, товар ва хизмат турларида бозор миқёсида яккаҳокимлик қилиш маъносига далолат қилади ва бу иш одатда истеъмолчиларнинг зарарига нархлар ошиб кетишига олиб келади”.

Иҳтикор сўзига ўзак бўлган “ҳакратун” деган яна бир сўз ҳам бўлиб, у бирор нарсани ёппасига сотиб олиш маъносига далолат қилади. Ибн Манзурнинг “Лисону-л-араб” номли қомусий луғат китобида келтирилишича, “ҳакратун” сўзининг асли “жамлаш ва ушлаб туриш” маъносини билдиради.

Иҳтикор сўзининг замонавий иқтисодиёт назариясидаги муқобил варианти бўлган монополия сўзининг луғавий маъноларига қисқача тўхталадиган бўлсак, бу сўз грекча “моно”: “ягона”, “битта” ва “полео”: “сотаман” сўзларидан таркиб топган бўлиб, номланишидан ҳам “бир ўзи сотиш”, “бозорда яккаҳокимлик қилиш” маъноларини англаш мумкин.

Иҳтикорнинг истилоҳий маъноси

Азҳар университети тадқиқотчиси доктор Аҳмад Арафа ўзининг “Аҳкам ал-иҳтикар фил фиқҳ ал-исломий” (Ислом фиқҳида монополияга тааллуқли масалалар) номли китобида қайд этишича, “иҳтикор” сўзининг шаръий ва истилоҳий маъноси унинг луғавий мазмунидан катта фарқ қилмайди.

Фуқаҳолар бу сўзни ўхшаш лафзлар ва бир-бирига яқин маънолар билан таърифлаганлар. Жумладан, ҳанафий мазҳаби уламоларидан Ҳаскафий “Ад-дурр ал-мунтақо”нинг шарҳида шундай дейди: “Иҳтикор сўзи шаръан озуқа ва шунга ўхшаш нарсаларни (кўплаб миқдорда) сотиб олиб, уни то нархлар қимматлашгунга қадар (камида) қирқ кун давомида (бозорга чиқармай) ушлаб туришдир. Зеро, Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай деганлар: “Кимки, мусулмонларга қирқ кун давомида иҳтикор қилса, Аллоҳ уни мохов касали ва касод бўлиш балосига дучор этади”.

Сўғдий ўзининг “Фатово”сида иҳтикорни: “У – ўз шаҳридан озиқ-овқатни (кўп миқдода) сотиб олиб, уни уларга (шаҳар аҳолисига сотишда) монополия қилиб олишдир”, дейди (“Фатово ас-сўғдий”: 2/486).

Аллома Шурунбулолий “Дурар ал-ҳуккам шарҳу ғурар ал-аҳкам” номли китобга ёзган ҳошиясида айтади: “иҳтикор бу – қимматлаб кетгунга қадар озиқ-овқатни (бозорга чиқармай) сақлаб туриш бўлиб, зулм қилиш ва камситиш маъносига далолат қилувчи ҳакара феълидан “ифтиъол” вазнида ясалган. (Араб тилида) “Ҳакара биш-шайъ” дегани бирор нарсада яккаҳокимлик қилиб, у нарсани ўзгалардан тўсиб қўйиш маъносини англатади”.

Яна бир ҳанафий фақиҳ Акмалиддин Бобартий эса ватандошимиз Бурҳониддин Марғинонийнинг машҳур “ал-Ҳидоя” номли фиқҳий асарига шарҳ сифатида ёзган “ал-Иноя” номли китобида иҳтикорни бундай таърифлайди: “иҳтикор сўзидан мурод озиқ маҳсулотларини нархлар ошишини пойлаб (бозорга чиқармай) ушлаб туришдир”.

Ибн Обидин иҳтикор сўзининг таърифида: “У егулик ва шунга ўхшаш нарсаларни (улгуржи) сотиб олиб, сўнг нархлар қимматлашини пойлаб, қирқ кун ғамлаб қўйишдир” (Ҳошияту Ибн Обидин: 6/398), дейди.

Юқоридаги таърифлардан шу нарса ойдинлашадики, ҳанафий мазҳабининг аксар уламоларига кўра, иҳтикорнинг қайтарилган ва мазаммат қилинган тури озиқ-овқат маҳсулотларига тааллуқли ҳисобланади. “Аксар уламоларига кўра”, дея қайдлашимизнинг боиси шуки, мазҳаббоши мужтаҳидларимиздан имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ иҳтикорни фақат озиқ-овқатларда чекламаган, балки у ҳам имом Молик раҳматуллоҳи алайҳи сингари мусулмонлар эҳтиёжи тушадиган барча нарсада иҳтикор юзага келишини таъкидлаган.

Озиқ-овқат маҳсулотлари деганда у ёки бу шаҳарда асосий озуқа вазифасини бажарадиган нарсалар тушунилади. Масалан, дон-дун, ун, гуруч, нон, ёғ, картошка, пиёз каби маҳсулотлар бугунги кунда энг зарурий озуқа ҳисобланади. Аммо, қадимги пайтларда озиқ-овқатнинг тури камлиги туфайли уламоларимиз ўша замонларда мавжуд бўлган асосий озуқа турларига тўхталганлар холос. Зеро, қадимдан гуруч, картошка каби озуқалар мусулмон ўлкаларида бўлмаган. Улар кейинчалик кириб келган. Ҳолбуки, бу моддалар бугунги кунда энг зарурий озуқа турларидан ҳисобланади.

Иҳтикор сўзига берилган таърифларнинг “Нархлар қимматлашгунга қадар ушлаб туриш” деган банди шуни англатадики, иҳтикорда маҳсулотни бозорга чиқармай ушлаб туришдан кўзланган мақсад катта фойда кўриш бўлиб, натижада маҳсулот сунъий равишда қимматлашиб, одамларга зарар этади. Агар бошқа мақсадда бўлса, масалан, одамларга енгиллик туғдириш учун бирор мол турини кўтара сотиб олиб, кейин уни бозорда нархини оширмасдан сотиш мақсадида сақлаб қўйса, иҳтикор қилган ҳисобланмайди.

Сўғдийнинг таърифига кўра, қайтарилган иҳтикор юзага келиши учун киши озиқ-овқат маҳсулотларини ўз шаҳридан улгуржи сотиб олиши керак, борди-ю, четдан келтирса, иҳтикор қилган бўлмайди.

Иҳтикорнинг ҳукми

Моликий, шофеий ва ҳанбалийлардан иборат жумҳури уламо наздида иҳтикор шаръан ҳаром саналади. Ҳанафий мазҳабининг аксар машойихлари ва шофеийларнинг баъзилари наздида ҳамда ҳанбалий мазҳабидаги бир қавлда иҳтикор макруҳдир. Бу ўринда иҳтикорнинг шаръий ҳукмига нисбатан мазҳабимиз ва бошқа мазҳаблар айтган қавллар орасидаги ихтилоф ҳақиқий эмас, балки шаклий ва лафзий ихтилоф эканлигини унутмаслик лозим. Моҳият эътибори билан қарасак, иҳтикорнинг ҳукми ҳақидаги фикрлар бир-биридан тубдан фарқ қилмайди. Зеро, ҳанафий мазҳабимизда амалда бўлган қоидага кўра, бирор нарсанинг ҳукми борасида фуқаҳоларимиз томонидан “макруҳ” сўзи мутлақ ҳолда айтилган бўлса, макруҳи таҳримий эканлиги тушунилади. Яъни мазҳабимизда иҳтикорнинг ҳукми “макруҳ” дейилса-да, бу ўринда танзиҳий макруҳ эмас, балки таҳримий макруҳ, яъни ҳаромга яқин маънодаги макруҳ тушунилади. “Иъламу-л-муваққиъийн”да зикр этилишича, мазҳабимиз асосчиларидан бири бўлмиш Имом Муҳаммад Шайбоний (р.ҳ.) макруҳ деганда ҳаромни тушунган, лекин мазкур “ҳаром”га қатъий далил топилмагач (қатъий далил деганда тавотур йўлига кўра ворид бўлган далил назарда тутилмоқда-муаллиф.), унга нисбатан “ҳаром” лафзини ишлатмаган. Имом Муҳаммад Имом Абу Ҳанифа ва Имом Абу Юсуфлардан “Макруҳ ҳаромга яқинроқдир!”, деган сўзларини ҳам ривоят қилган. Зоҳиру-р-ривоя китобларидан саналувчи “ал-Жомеъ ал-кабир”да Имом Муҳаммад “Эркаклар ҳам, аёллар ҳам тилла ва кумуш идишларда ичимлик ичишлари макруҳдир”, деганлар. Бундан муродлари эса “Ҳаромдир!” деган сўз бўлган. Яна, Абу Юсуф ва Муҳаммад “Ипак тўшакларда ухлаш ва ипак ёстиқларни ишлатиш макруҳ”, деганлар. Мақсадлари эса “таҳрим” бўлган. Шунингдек, Имом Абу Ҳанифа ва Соҳибайн “Ўғил болалар тилла тақинчоқларни тақишлари ва ипак кийим кийишлари макруҳ”, деганлар. Ваҳоланки, асҳоблар (яъни, бу ўринда ҳанафий мазҳаб машойихлари) бу нарсанинг ҳаромлигини очиқ айтишган. Асҳоблар “Одамлар ва ҳайвонларнинг озуқасида иҳтикор қилиш, агар уларга зарар берса ва уларга машаққат ва танглки туғдирса, кариҳ кўрилади”, деганлар, мақсадлари “Ҳаром бўлади”, дейиш бўлган. Яна, “Фитналар замонида қурол-аслаҳа сотиш макруҳдир”, деганлар ва бу билан ҳаромликни ирода қилганлар” (“Иъламу-л-муваққиъийн”: 1/33).

Шундан ҳам биламизки, иҳтикор мазҳабимизда макруҳ дейилар экан, ҳеч қандай гуноҳ ва ухровий уқубатга олиб бормайдиган “танзиҳий макруҳ” эмас, балки таҳримий макруҳ ирода қилинган. Бу сўз билан “ҳаром” сўзининг орасида катта фарқ йўқ. Фақат, иҳтикор ҳақида очиқ оят ёхуд мутавотир санадли ҳадис ривоят қилинмаганлиги учун ҳамда иҳтикор ҳақидаги ривоятларнинг аксари заиф ҳисобланганлиги боис асҳобларимиз унга нисбатан “макруҳ” сўзини ишлатганлар. Мақсадлари эса таҳримий макруҳ бўлган. Зеро, одамларга зарар етказиш, уларни танглик ва ҳаражга қўйиш ҳалол ҳисобланмайди.

Шунингдек, аксар фиқҳий китобларимизда иҳтикорнинг ҳукми “макруҳ” дейилар экан, бу сўздан таҳримий макруҳ ирода қилинишига қуйида келтиражагимиз олимларнинг сўзлари ҳам далолат қилади.

Жумладан, Имом Косоний “Бадоиъу-с-саноиъ”да “иҳтикор макруҳдир”, деган сўзни келтиргач, уни қуйидагича изоҳлайди: “Энди иҳтикорнинг ҳукмига келсак, айтиш жоизки, иҳтикор масаласига бир қанча ҳукмлар дахлдор бўлиб қолади. Улардан баъзилари “ҳаромлик”дир (яъни иҳтикорнинг баъзи кўринишлари ҳаром, дейилмоқчи.-муаллиф). Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоя қилинишича, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Иҳтикор қилувчи малъундир, мол олиб келувчи эса марзуқдир (яъни, унинг ризқи кенг қилинади.-муаллиф)”, деганлар. Лаънат эса кишига фақат ҳаром ишни қилиш туфайлигина етиши мумкин. Яна, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганлари ривоят қилинган: “Кимки бирор озуқа турини қирқ кеча иҳтикор қилса, бас, у кимса Аллоҳдан бегона бўлибди, Аллоҳ ҳам ундан бегона бўлибди”. Маълумки, бундай ваъийдга фақат ҳаром ишни содир қилиш билангина сазовор бўлиш мумкин. Боз устига иҳтикор зулм бобидандир. Зеро, шаҳарда сотиладиган барча нарса шаҳар аҳлининг ҳақи бўлиб, агар ўша нарсаларни (ялписига сотиб олган) одамларнинг мазкур нарсага эҳтиёжлари кучайган пайтда сотишдан бош тортса, демакки, уларнинг ҳақини ман қилган бўлади. Ҳақдорга ҳақини бермаслик эса зулмдир. Зулм эса ҳаромдир” (Қаранг: Бадоиъу-с-саноиъ: 5/129).

Бобартий айтади: “Ўзидан шаҳарга бирор товар келтириладиган ҳар қандай жой ҳам кўпинча шаҳар ҳукмида бўлади. Шундай экан, омманинг ҳақи боғланиб қолганлиги сабабли у нарсаларда иҳтикор қилиш ҳаром бўлади” (“ал-Иноя шарҳ ал-Ҳидоя”: 10/58).

Буюк ҳанафий фақиҳ Ҳофизуддин Насафий ўзининг “ал-Баҳр ар-роиқ шарҳу Канз ад-дақоиқ” номли китобида шундай дейди: “Ал-Муҳит” (китоби)да келишича, иҳтикор бир неча турлардан иборат бўлиб, баъзи хиллари ҳаромдир, у ҳам бўлса, шундай бўладики, киши шаҳарда бирор озиқ-овқат турини (улгуржи) сотиб олади ва одамларнинг ўша нарсага эҳтиёжлари тушганда сотишдан бош тортади” (“ал-Баҳр ар-роиқ шарҳу Канз ад-дақоиқ”: 8/229).

Юқоридагилардан хулоса қилиб, айтиш жоизки, аксар фиқҳий китобларимизда иҳтикор сўзининг ҳукми борасида “макруҳ” сўзи ишлатилар экан, ундан таҳримий макруҳ ирода қилинган. Таҳримий макруҳ эса содир қилувчиси жазога лойиқлиги жиҳатидан ҳаром билан тенг нарсадир. Аввалроқ ишора килинганидек, мазҳабимизда ҳаром билан таҳримий макруҳ орасидаги фарқ шуки, ҳаром бу – ҳаромлиги қатъий далил билан собит бўлган нарсадир, макруҳи таҳримий эса ҳаромлиги зонний далил орқали собит бўлган нарсадир. Шунингдек, зонний далил билан собит бўлган нарсани инкор қилиш билан инсон кофир бўлиб қолмайди. Аммо, қаттиқ гуноҳкор ва фосиқ бўлади.

Иҳтикор қандай нарсаларда бўлади?

Ҳанафий, шофеий ва ҳанбалий мазҳабларида иҳтикор фақат озуқа моддаларида вужудга келади. Озиқ-овқат дейилар экан, аҳолининг эҳтиёжи тушадиган асосий емиш турлари назарда тутилади. Қадимда озиқ-овқатнинг тури камроқ бўлган. Ғалла, дон-дун, хурмо, майиз, ақт ёки ақит деб аталувчи пишлоққа ўхшаш нарсалар асосий озуқа маҳсулотларини ташкил қилган. Гўшт асосий емиш бўлгани ҳолда иҳтикорга нисбатан фуқаҳоларимиз таърифларида учрамаслигининг сабаби, у вақтларда деярли ҳамманинг чорва ҳайвонлари бўлган ҳамда гўшт ташқаридан ёки бошқа қўшни шаҳардан олиб келиб сотиладиган нарса бўлмаган, балки ҳамма ўз хонадонида сўйиб еяверган. Шунингдек, гўшт тез айниб қолиши туфайли уни узоқ вақт сақлаб қўйиш имконсиз бўлган. Бугунги кунга келиб, асосий озиқ-овқат моддаларининг турлари ҳам кўпайиб кетди. Кўп нарса бозор ёки дўконлардан сотиб олинадиган бўлиб қолди. Қадимда ҳамма буғдой ёки арпани ўз уйида янчиб, ун қилиб ишлатган бўлса, ҳозир шаҳар жойларда одамлар (ҳатто қишлоқларда ҳам аксарият) рўзғор учун тайёр унни сотиб олади. Ун билан бир қаторда гуруч, макарон, шакар, ёғ, гўшт, картошка, пиёз ва ҳоказолар ҳам бугуннинг асосий озуқа моддаси ҳисобланади. Чунки, айнан шу нарсалар рўзғорда кундалик ишлатилади.

Шундай қилиб, ҳанафий, шофеий ва ҳанбалий мазҳабларида иҳтикор фақат озиқ-овқат моддаларидагина вужудга келса, моликий мазҳаби ҳамда ҳанафийлардан Абу Юсуф (р.ҳ.)нинг ихтиёрига кўра, нафақат озиқ-овқат балки, одамлар эҳтиёжи тушадиган ҳар қандай маҳсулот иҳтикор объекти бўла олади.

Иҳтикорнинг ҳадиси шарифларда қораланиши

Маъмар ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганлари ривоят қилинади: “Фақат хатокор (осий) кимсагина иҳтикор қилур” (Имом Муслим (1605) ва Ибн Можа (2154) ривоятлари). Ҳадиснинг аслида ворид бўлган “хотиъун” сўзи шунчаки, хато қилувчи эмас, балки осий, гуноҳкор маъносига далолат қилади. Шунга кўра, ҳадис мазмуни, “Иҳтикор каби қабиҳ ишларга фақат гуноҳлардан тап тортмайдиган осий кимсагина журъат қилур” қабилида тушунилиши тўғри бўлади.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деяётганларини эшитдим: “Кимки, мусулмонларга нисбатан бирор таом турини иҳтикор қилса, Аллоҳ уни мохов касали ва (тижоратда) касодга йўлиқтириш билан уриб қўяди” (Ибн Можа ва Имом Аҳмад ривоятлари).

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимки, бирор озуқа турини қирқ кеча иҳтикор қилса, бас, у кимса Аллоҳдан бегона бўлибди, Аллоҳ ҳам ундан бегона бўлибди. Ва қайси бир маҳалла аҳлида бир киши қорни оч ҳолда тонг оттирган бўлса, демак, улардан Аллоҳнинг зиммаси (ҳимояси) кўтарилиб кетибди”” (Имом Аҳмад ривояти).

Хулоса қилиб, айтадиган бўлсак, иҳтикор, яъни монополия бир қатор иқтисодий ва ижтимоий зарарларга эга бўлган савдо тури бўлиб, динимизда ундан қайтарилган. У истеъмолчи ҳуқуқини поймол этилишига олиб келади, бозорда нархлар ошиб кетишига, одамлар машаққатга юз тутишларига сабаб бўлади. Шунингдек, иҳтикор уни амалга оширувчи кимсанинг худбинлиги, ўз манфатини омма манфаатидан юқори қўйиши ва манфаатпарастлигига далолат қилади. Монополия туфайли эркин рақобат ривожланмай қолади, оқибатда давлат иқтисодий зарар кўради.

 

Раҳматуллоҳ САЙФУДДИНОВ,

Юнусобод тумани бош имом-хатиби,

Тошкент Ислом институти ўқитувчиси,

«Мирза Юсуф» жоме масжиди имом-хатиби