Ҳазрат Довуд алайҳиссалом Бани Исроилга юборилган пайғамбарлардан. Унга Забур туширилган. У зот Яратгандан илтижо қилиб, ҳар вақт тўрт нарсадан паноҳ тиларканлар:

“Эй Парвардигор, мени фитна-фасод келтирадиган мол-дунёдан, азоб-уқубатга сабабчи бўладиган фарзанддан, қарилик келмасидан олдин қаритадиган ёмон хотиндан сақлагин. Яна Сендан кўзлари билан кузатиб, қулоқлари билан эшитиб, яхшилигингни ерга кўмадиган, ёмонлигингни ошкор қиладиган қўшнидан паноҳ сўрайман”.

Ҳалол меҳнат билан кун кўриш пайғамбарлар суннатидир. Ҳаром, шубҳали йўллар билан топилган мол фитна-фасод қўзғалишига ва банданинг бошига ҳар турли бало-қазолар ёғилишига сабаб бўлади. Бундай бойлик эгалари тириклигида таънаю маломатларга, жазоларга йўлиқса, ўлганидан кейин машҳаргоҳда халойиқ олдида шарманда бўлади. Қиёмат  куни ҳар ким қаердан, қандай йўл орқали мол-дунё топгани ҳақида сўралади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қоринни  ҳаром ва шубҳали нарсаларни ейишдан ва ичишдан сақлаш мўминлик аломатидир”, деганлар.

Фарзанд солиҳ, итоатли, ота-онасининг розилигини топиб, элу юрт дуосини олса, илмга, касб-ҳунарга эга бўлса, ота-онасига бу дунёда ҳам, охиратда ҳам фойда етказади.

Бунинг акси бўлса, меҳнату машаққатлар билан боқиб, не орзу-умидлар билан тарбия қилган ота-онаси бошига жабру жафолар солади.

Ота-она ҳар доим фарзандларининг  таълим-тарбиясига қайғуриш билан бирга, инсоф, тавфиқ, ҳидоят ҳамда бахт-саодат тилаб уларнинг ҳақига дуо ҳам қилишлари зарур.

Ёшларнинг маънавий ва маърифий жиҳатдан етук, касб-ҳунарли, оиласи, ватани, миллати, дини учун фойда келтирадиган қилиб тарбиялаш ота-она елкасидаги вазифалардандир.

Яна Довуд алайҳиссалом дуосида қарилик келмасидан олдин қаритадиган ёмон хотиндан паноҳ сўралади. Динимиз ҳукмига кўра, эр ва хотин зиммасига бир қанча бурч юклатилади. Баъзилар бу бурчни тўлиқ тушунмайди, натижада можаро ва ажримлар келиб чиқади. Аёл эрига итоатда бўлган хонадонда тинчлик, ҳотиржамлик ҳукм суради. Айрим аёллар эрининг топган-тутганига қаноат қилмайди, тинч-тотув ҳаётнинг қадрига етмай ношукрлик қиладилар. Пайғамбаримиз алайҳиссалом аёлларга қарата: “Эринг сенинг жаннатинг ё жаҳаннамингдир” дея хитоб қилганлар.

Яна бир ҳадиси шарифда: “Агар аёл беш вақт намозини ўқиб, Рамазон рўзасини тутса, номусини муҳофаза қилиб, эрига итоат этса, жаннатнинг хоҳлаган эшигидан киради”, деганлар.

Демак, аёл киши оғир-босиқ бўлиши, арзимаган нарсалардан жанжал чиқармаслиги, никоҳлари бузиладиган даражада талашиб-тортишмаслиги керак.

Қўшнини ҳурмат қилиб, ҳақини адо этиш, касал бўлса хабар олиб, зориқса ёрдам бериш, хато ва камчиликларини яшириб, яхши фазилатларидан гапириш, вафот этса мусибатига ҳамдард бўлиб, дафн ишларига қатнашиш, уй-жой ва ер-сув масалаларида  маслаҳат қилиш, иморатини уникидан баланд қуриб, ҳавони ва қуёш нурини тўсмаслик мўминнинг бурчи ҳисобланади.

Қўшнилар ҳақидаги оятлардан бутун бир шаҳар ёки қишлоқ аҳли дини, миллати ва эътиқодидан қатъи назар, бир-бирига қўшнилик ҳукмида экани маълум. Ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз алайҳиссалом:

“Ким Аллоҳ таоло ва охират кунига имон келтирган бўлса, қўшнисига озор бермасин”, деганлар.

Иззатуллоҳ Турғунов,

Шаҳрихон тумани имом-хатиби

وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍِ∗وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍِ

(Эй, инсонлар!) Сизларга не мусибат етса, бас, ўз қўлларингиз қилган нарса (гуноҳ) сабаблидир. Яна У кўп (гуноҳлар)ни афв этиб турур. (Акс ҳолда мусибат бундан ҳам кўп бўлур эди.)  Сизлар ерда (ҳеч кимни) ожиз қолдирувчи эмассизлар. Сизлар учун Аллоҳдан ўзга бирор (ҳақиқий) дўст ҳам, ёрдамчи ҳам йўқдир. (Шўро, 30-31)

Ибни Касир ўзининг тафсирида қуйидагиларни айтади: “Ҳой инсонлар! Қачонки сизга мусийбатлар етса, албатта у ўзларингиздан ўтган ёмонликлар сабаблидир.” “Ва У зот кўпини авф қилур”.

Яъни, Аллоҳ кўп гуноҳларингиз сабабли сизларни жазоламайди, балки кечириб юборади.

Ушбу оят нозил бўлганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

“Жоним қўлида бўлган зотга қасамки, Аллоҳ таоло мўъминга етган ҳар бир дард ва касаллик, қайғу ва ташвиш сабабли унинг хатоларини кечиради. Хатто унга санчилган тикон учун ҳам” – дедилар. Имом Бухорий ва Муслим ривояти.

Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф бу оят тафсирида шундай дейдилар: инсонга, хоҳ жонига, хоҳ молига, хоҳ бошқа нарсасига бирор мусибат етса, албатта, ўзи қилган гуноҳи сабабли етади. Инсоннинг ўзидан ўтмаса, унга бирор мусибат етмайди. Лекин ўта меҳрибон бўлган Аллоҳ бандасини ҳар бир гуноҳи учун мусибатга дучор қилавермайди, фақат баъзиси учунгина мусибатга дучор қилади, кўпини кечириб юборади. Агар Аллоҳ таоло инсонни ҳар бир айби учун мусибатга учратадиган бўлса, инсон дарҳол ҳалокатга юз тутар эди.

Ибни Абий Хотим айтади: “Имрон ибн Ҳусайннинг ҳузурига дўстлари кирдилар. Унинг танаси жароҳатланган эди.

Дўстлари унга: “Биз, сизга етган жароҳатни кўраётганимиздан ҳафа бўлдик.” – дейишди.

Шунда У: “Кўраётганингиздан қайғуга ботманг. Сиз кўраётган бу нарса гуноҳ сабаблидир. Аллоҳ таоло кечириб юборган гуноҳларим ундан-да кўпроқдир”- деб: “Сизга қайси бир мусийбат етса, бас, ўз қўлингиз қилган касбдандир ва У зот кўпини авф қилур”- оятини тиловат қилди”.

Ибни Абий Хотим айтади: Жарир, Абу Билоддан айтади: “У, мен Ало ибн Бадрга айтдим: Аллоҳ таоло Қуръонда: “Сизга қайси бир мусийбат етса, бас, ўз қўлингиз қилган касбдандир.” – деган. Мени кўзим кўрмай қолди, ҳолбуки мен ёш боламан?” – деди.

Шунда у: “Бу нарса ота-онангнинг гуноҳлари сабаблидир” – деди.

Ибн Абу Хотим айтади: Али розияллоҳу анҳу: “Сизларга, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтган, Аллоҳ таолонинг китобидаги энг афзал оят ҳақида хабар берайми? У зот менга бу, Аллоҳ таолонинг: “Сизга қайси бир мусийбат етса, бас, қўлингиз қилган касбдандир ва У зот кўпини авф қилур” – ояти эканини айтдилар, ва Эй Али мен уни, сенга шарҳлаб бераман” – деб қуйидаги ҳадисни сўзлаб берди:

”Сизларга, бу дунёда етган касаллик ёки бало ва офатлар қўлингиз қилган касбдандир. Аллоҳ таоло бандани охиратда бу нарсага икки марта азоблашдан меҳрибонроқдир. Аллоҳ таоло бу дунёда кечиб юборган нарсани кечгандан сўнг яна қайтаришдан карамлироқдир”.

Абу Ҳасан абу Жуҳайфадан айтади: “Мен Али ибн Аби Толибнинг  ҳузурига кирдим. У киши менга: “Сизларга ҳар бир мўъмин киши англаши лозим бўлган ҳадисни айтиб берайми?” – деди.

Абу Хотим айтади: “Биз ушбу ҳадис ҳақида сўрадик шунда у: “Сизга қайси бир мусийбат етса, бас, қўлингиз қилган касбдандир ва У зот кўпини авф қилур”, оятини ўқиди ва: “Аллоҳ таоло бу дунёда азоблаган бўлса, қиёмат куни ушбу уқубатни иккинчи марта беришдан меҳрибонроқдир. Аллоҳ таоло бу дунёда кечиб юборган нарсани кечгандан сўнг яна қайтаришдан карамлироқдир” – ҳадисини айтиб берди.

Муъовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳу айтади : “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи вассаламдан эшитдим. У киши айтдилар: “Мўъминнинг танасига бирон мусийбат етса албатта Аллоҳ таоло бу сабабли унинг хатоларини кечиради”. (Имом Аҳмад ривояти.)

Оиша розияллоҳу анҳо айтадилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар банданинг гуноҳлари кўпайиб унда ушбу гуноҳларни кечирилишига сабаб бўладиган нарсаси бўлмаса, Аллоҳ таоло уни кечиридиган қайғу билан имтиҳон қилади”.(Имом Аҳмад ривоят қилган.)

Имом Қуртубий ўзининг тафсирида қуйидагиларни келтиради. Заҳҳок айтади: “Киши Қуръондан ўрганиб кейин уни унутган бўлса, фақатгина қилган гуноҳи сабабли унутгандир”.

Ҳамадоний айтади: Мен Шурайҳнинг елкасида шилинган ярани кўрдим ва унга: “Эй Абу Умайя бу нима?” – деб сўрадим.

Шунда у: “Сизга қайси бир мусийбат етса, бас, қўлингиз қилган касбдандир ва У зот кўпини авф қилур” – деб жавоб берди.

Ибн Авн айтади: Муҳаммад ибн Сирийн қарзга ботиб қолганида хафа бўлиб: “Мен бунинг сабабини биламан. Бу қайғу қирқ йил илгари мен қилган гуноҳ туфайлидир” – деди.

Икрима айтди: “Бандага етган бирор бахтсизлик ёки ундан каттароқ мусийбат унинг қилган гуноҳи сабаблидир. Аллоҳ таоло уни ушбу мусийбат сабабли кечиради ёки шу мусийбат билангина эришадиган даражага етказиш учун беради”.

Ривоятда келишича, бир киши Мусо алайҳиссаломга; “Эй Мусо, Аллоҳ таолодан ўзи ҳукм қиладиган менинг ҳожатим ҳақида сўра, Унинг ўзи бу ҳожатни яхши билади”, – деди. Мусо алайҳиссалом унинг айтганини қилди.  Мусо келганида йиртқичлар бояги кишининг танасини бурдалаб, ўлдириб қўйганини кўрди. Мусо алайҳиссалом: “Эй Роббим бунинг ҳолига нима бўлди?” – деди. Шунда, Аллоҳ таоло: ”Эй Мусо бу мендан бир даражага етишни сўради. Мен уни бу даражага амали билан ета олмаслигини билдим. Ва уни ушбу даражага етишга восита қилиш учун сен кўраётган ушбу мусийбатни бердим” – деди.

Имом Исмоил Ҳаққий ўзларининг “Руҳул баён” номли тафсирида: “Оятда бандаларнинг ва мусийбат аҳлларининг қалбларига тасалли бордур” – дейди. Яъни агар сизларга охиратда авф қилишга сабаб бўлувчи хато ва гуноҳларнинг мусийбати етган бўлса биз уни фоний дунёда сизлардан содир бўлган беодоблик учун жазо бўлиши ҳамда сизлар қилган доғларни тозалаш учун берганимизни олдиндан огоҳлантиришимиздир. Агар бандага келаётган балоларнинг сабаблари кўпайиб кетса, у ўзининг қилаётган ёмон қилмишлари ҳақида тафаккур қилсин. Бу ояти карима ҳар бир кишини бирор хатога йўл қўйган вақтида ўзини сўроқ савол қилишга чақиради. Натижада у ўзини ҳалокатдан қутқариш учун тавба қилишга шошади” – дейдилар.

Абу Сулаймон ад Дороний раҳматуллоҳи алайҳига: “Оқилларга нима бўлдики, уларга етган ёмонликдан ўзларини қоралаб таъна қилмоқдалар?” – деб савол беришди.

Шунда у киши: “Чунки улар Аллоҳ таоло уларнинг гуноҳлари сабабли синовга тутганини билдилар”- деб жавоб берди.

“Сизлар ерда (ҳеч кимни) ожиз қолдирувчи эмассизлар. Сизлар учун Аллоҳдан ўзга бирор (ҳақиқий) дўст ҳам, ёрдамчи ҳам йўқдир.”  Агар Аллоҳ таоло сизларга бало ва синов беришни ирода этса, сизлар қаерда бўлсангиз ҳам ундан қочиб қутила олмайсиз ва уни ман қилишга кучингиз ҳам етмайди. Фақат Аллоҳнинг Ўзигина сизга валий, ҳомий, дўстдир. Фақат Аллоҳнинг Ўзигина сизга ёрдам берувчидир.

 Тафсир китоблари асосида

Тошкент шаҳар Бош имом-хатиби

Анвар қори ТУРСУНОВ

 тайёрлади

Савол: Яқинда бир танишим ўғил фарзанд кўрди. Чақалоқ на отасига, на онасига ўхшар экан. Эр хотинидан шубҳаланиб, унга бўлмағур гапларни айтибди. Бундай вазиятда динимизда қандай кўрсатма бор?

Жавоб: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурига келиб, янги туғилган фарзанди қора эканини айтган кишига Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туяларини мисол қилиб, кўпинча фарзандларнинг отасига тортиши ёки тортмаслигини айтганлар (Имом Бухорий ривояти).

Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади:

«У сени Ўзи қайси суратда хоҳлаган бўлса, (ўша суратда) таркиб топдирди-ку!» (Инфитор, 8-оят).

Муфассирлар мазкур оятни бундай тафсир қилганлар: «Бу оят онага, отага ёки бошқа қариндошларга ўхшаш ва ўхшамаслик, ранг, бўй, эркак ёки аёллик, соғлом, носоғлом, яхши ва ёмон, зукко ва телбалик каби жисмоний ва маънавий – барча шакл ҳамда васфларни қамраб олади».

Шундай экан, ояти каримага мувофиқ янги туғилган чақалоқ ранг, бўй ва шунга ўхшаш ҳолатларда отаси ёки онасига ўхшамаслиги ҳам мумкин. Аммо банда Аллоҳнинг берган улуғ неъматига рози бўлиб, шукрона қилиши керак. Аллоҳ таоло барчамизнинг зурриётларимизни солиҳлардан қилсин!

«Сўраган эдингиз» китобидан олинди.

Басра шаҳрида бир киши бор-будини ёлғизгина ўғлининг яхши таълим-тарбия олиши учун сарфлар экан. Ёш йигит неча йиллар мобайнида номдор илм даргоҳларида энг машҳур устозлардан таълим олибди.

Ниҳоят, бола уйга қайтибди. Кексайиб қолган отаси унга пешвоз чиқибди, ўғлининг кўзларига тикилиб, кўнгли тўлмабди ва:

– Ўғлим, нималарни ўргандинг? – деб сўрабди.

– Отажон, ўргатилиши мумкин бўлган барча нарсани ўргандим, – деб жавоб қилибди ўғил.

– Лекин ўғлим, сен ўргатиб бўлмайдиган нарсани ҳам ўргандингми? Бор, ўргатиб бўлмайдиган нарсани ўрганиб кел, – деб ота уни ортига қайтарибди.

Йигит устозининг ёнига қайтиб, отасининг талабини айтибди. Шунда устози жавоб ўрнида:

– Мана бу тўрт юз қўйни олгин-да, сони то мингтага етгунча тоғларда яша, – дебди.

Йигит қўйларни олиб тоғлар бағрида чўпонлик қила бошлабди. У ҳаётида биринчи марта сокинликка дуч келибди. Ҳеч суҳбатдош тополмай сиқилган вақтларида қўйларга гапирар, улар борлигидан ҳам таскин оладиган бўлибди. Йигит секин-аста ўзидаги “мен”ни, манманликни, ғурурни унута бошлабди… Бора-бора сокин ва ҳокисор инсонга айланибди. Унда сабр­лилик ва донишмандлик белгилари пайдо бўлибди.

Орадан икки йил ўтиб қўйларнинг сони мингтага етгач, у устозининг ёнига қайтиб бориб ҳурмат билан таъзим қилибди. Шунда устози:

– Мана энди ўргатиб бўлмайдиган нарсани ҳам ўргандинг, – дебди.

ЎМИ Матбуот хизмати

Тасаввуф чин исломий-маърифий ҳодиса сифатида юзага келди. Лекин милодий X-XI асрларда уни бузиб талқин қиладиган, асл ўзанидан узоқлаштирадиган тоифалар чиқди. Шу боис олимлар бу борада дастуриламал бўладиган китоблар ёзишди.

Бу масалада Тожулислом унвони билан машҳур муҳаддис, фақиҳ Абу Бакр Муҳаммад Бухорий Калободийнинг “Ат-таъарруф ли мазҳаб ат-тасаввуф” (“Тасаввуф йўлини билиш ҳақида китоб”) асари асос манбалардан ҳисобланади. Ушбу китобда ақида ва фиқҳга доир турли масалаларга Қуръон оятлари, ҳадиси шариф, улуғ орифлар, дин арбобларининг сўзларига таяниб, ечим топилади.

Бу китобга даврининг улуғ олимларидан Абу Иброҳим Исмоил Мустамлий форс тилида “Шарҳ ат-таъарруф” деган шарҳ ёзган.

Олимнинг тўлиқ исми Абу Иброҳим Исмоил ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Мустамлий Бухорийдир. У нима учун бу китобни шарҳлагани ҳақида бундай дейди: “Дўстлар мендан форс тилида диёнат, муомала, ҳақойиқ, ишоратларни ўзида акс эттирган бир китоб ёзишимни истадилар. Бу китоб улар тушунчаси даражасида бўлса ва ибодатда адашмасалар, чунки тавҳидда ғалат кетиш куфр эрур. Имконим даражасида ҳаракат қилдим ва пиримиз Абу Бакр ибн Абу Исҳоқ Муҳаммад Бухорий Калободий раҳимаҳуллоҳнинг “Ат-таъарруф...” китобини шарҳладим. Сўзимни олдин ўтган азизлар сўзи билан табаррук айладим. Биров менга айб қўймаслиги учун нимани айтган бўлсам, уни оятлар, ҳадиси шариф ёки фиқҳнинг бирор масаласи билан далилладим. Ушбу китобда тавҳидда эътиқод масаласи, диёнат, ҳол, мақом, ҳақойиқ, мушоҳадалар, рамзлар, ишоратлар, шайхларнинг сўзлари ва ҳикоятларни аҳли сунна вал жамоа ақидасига мувофиқ баён этдим”¹.

Абдулкарим Самъоний (1113–1167) “Ал-Ансоб” (“Насабнома”) китобида Мустамлий ҳақида шундай маълумотларни келтиради: “Абу Иброҳим Исмоил Мустамлий Бухоро аҳлидан бўлиб, муфассир эди. Бухорода кўп олимлардан таълим олган. Бу кишидан баъзи муҳаддислар ҳадис ҳам ривоят қилишган. ...Фақиҳ ва муҳаддис киши эдилар. Ҳижрий 434 (милодий 1043) йили зулқаъда ойининг ўн олтинчисида, душанба куни пешиндан кейин вафот этган”².

Абу Иброҳим Исмоил Мустамлийга яна икки китоб нисбат берилади. Биринчиси – Қуръони карим тафсири. “Имом Мустамлий фазл ва илм бобида дадил, ақл бобида ибрат эди. Унинг тафсири тўғрилиги ва мукаммаллиги билан уламоларнинг якдил эътирофига сазовор бўлган”, деб эслайди XV асрда яшаб ўтган аллома Рашидуддин Ватвот.

Афсус, бу бебаҳо китоб бизгача етиб келмаган. Иккинчиси – “Кашф ул-маҳзуб” номли асар. Унинг бир нусхаси Истанбулдаги Қилич Пошо кутубхонасида сақланади.

“Шарҳ ат-таъарруф” XI асрнинг содда, равон насри намунасидир. Бироқ унда арабча калима ва иборалардан кўп фойдаланилган. Ушбу китобнинг бир неча нусхалари бор. Шулардан энг қадимгиси Покистон миллий музейида сақланаётган форсча нусхадир.

“Шарҳ ат-таъарруф” 1912 йили Покистоннинг Лакҳнав шаҳрида тўрт жилдда нашр этилган. 1850 йили доктор Ҳасан Манучеҳр “Шарҳ ат-таъарруф”нинг баъзи бир жузларини, кейинчалик Муҳаммад Равшан беш жилдли илмий-танқидий нашрини чоп эттирган, 1980 йили доктор Аҳмад Али Ражоий Бухорий “Хулосаи шарҳи таъарруф” номи билан Теҳронда чоп эттирган.

Мустамлий ёзган шарҳнинг турли даврларда, турли мамлакатларда бир неча бор нашр этилгани асарнинг қадр-қиммати ҳамон юксаклигини кўрсатади.

Комилжон РАҲИМОВ,

тайёрлади

¹Абу Иброҳим Исмоил ибн Муҳаммад Мустамлий Бухорий. “Шарҳ ат-таъарруф ли мазҳаб ат-тасаввуф”. Теҳрон. (1994–1997), 1 жилд, 15-бет.

²Абдулкарим Самъоний. “Насабнома”. “Бухоро”, 2004, 99-бет.