muslim.uz

muslim.uz

Мовароуннаҳрда асрлар давомида шаклланган давлатчилик ХIХ аср охирида таназзулга юз тутди. Халқ Чор имериясининг мустамлакачилик сиёсатига дучор бўлди. Мана шу даврдан бошлаб юксак ва қадимий маданиятимиз, қадриятларимиз топтала бошлади. Шундай бўлса-да, халқ имкон қадар ўз дину диёнатини сақлаб қолишга ҳаракат қилди. Аммо тарих саҳнасига большевик деб ном олган қизил империя келгандан сўнг, аҳвол янада оғирлашди. Улар ўзлари бошқараётган ҳудудларни атеистик (худосиз) жамият, деб эълон қилдилар. Нафақат ислом, балки бошқа дин вакиллари ҳам сиқувга олинди. Уйидан араб алифбосидаги бирор китоб чиққан одам, бу давлатга қарши хоин, деб аталиб, отиб ташланган. Бундай зўравонлик кайфиятида Қуръон ҳақида тадқиқот у ёқда турсин, уни ўқиш жиноят даражасига кўтарилди.

Шундай аёвсиз замонда ҳам халқ орасидан фидоий ислом олимлари етишиб чиқди ва улар мавжуд хавф-хатарни писанд этмай, Қуръон тафсири ва таржималари борасида диққатга сазовор ишлар амалга оширдилар. Бундай забардаст олимлардан бири Олтинзон тўра Тарозий эди.

Саййид Маҳмуд ибн Саййид Назир Тарозий Олтинхон тўра 1896 йилда Фарғонанинг Чимён қишлоғида таваллуд топган. Отаси Саййид Назир Қуръони карим ҳофизи ва ҳадис илмининг билимдонларидан бўлиб, халқ ичида Эшонхон домла номи билан машҳур эди. Олтинхон тўра ёшлик даврида оиласи билан Қозоғистоннинг Жамбул – ҳозирги Тароз шаҳрига кўчиб ўтган. Шу сабабдан, баъзи тадқиқотчилар Олтинхон тўрани Қозоғистоннинг Жамбул шаҳрида туғилган деб, таъкидлайдилар. Жумладан, адабиётшунос олим Ҳамидулла Кароматов шундай ёзади: “Чет элларда Туркистон ўлкасининг кўзга кўринган уламоларидан бири сифатида тан олинган ўзбек таржимони Авлиё Ота деб номланган Тароз шаҳрида туғилган”.

Дастлабки таълимни отасидан, сўнгра Шайх ибн Камол Носирхон Тўра Косоний, даврининг бошқа етук олимларидан олди. Араб, форс, турк тилларининг барча лаҳжаларини мукаммал эгаллаб, мударрис бўлиб етишди. Шу тариқа халқ орасида Олтинхон тўра нисбати билан шуҳрат топди.

Қатағон сиёсати уни ҳам четлаб ўтмади. 1930 йил у она ватанидан бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлади. Шундан кейин у Афғонистон, Покистон, сўнг Ҳиндистоннинг Бомбай шаҳридаги масжидда имом-хатиб бўлиб ишлади. Иккинчи жаҳон уруши бошлангандан кейин, Саудия Арабистонига кўчиб ўтади. Умрининг охиригача Макка ва Мадина шаҳарларида яшаб ижод қилиб, Каъбатуллоҳ жойлашган ҳарами шарифда, Мадинадаги Масжидун-Набавийда мударрислик қилиб, Қуръон ва ҳадисдан сабоқ берган.

Олтинхон тўра тафсир, ҳадис, фиқҳ, адабиёт ва илмнинг бошқа соҳаларига оид асарлар муаллифи ва таржимон бўлибгина қолмасдан, у Қуръони каримни замонавий ўзбек тилига илк бор таржима қилиб, тафсир ёзганлардан ҳисобланади. Бу китоб Ҳиндистон, Покистон ва Саудия Арабистонида бир неча бор нашр этилган. Бундан ташқари, Имом Нававийнинг Пайғамбар ҳадисларига бағишланган “Риёзус-солиҳийн” номли 4 жилдли асарини, Имоми Аъзамнинг “Фиқҳул-акбар”, “Нурул-басар”, “Ақоид исломия”, “Ҳизбул-Аъзам”, Термизий қаламига мансуб “Китоб аш-шамоил ун-Набавия” каби китобларини, айнан у киши ўзбек тилига таржима қилган.

Кўп йиллар узоқда ижод қилиб яшаган бўлса-да, у ватанини кўп қўмсар эди. Олим ватанпарварлик руҳида турли ўлкаларда бир қанча журналларда чиқишлар қилади. Жумладан, Германияда “Миллий Туркистон”, Мисрда “Совтут-Туркистон” ва “Озод Туркистон” (араб ва турк тилида), Покистонда “Таржимони афкор” ва Истанбулда “Туркистон” журналларида Олтинхон тўранинг Ватан мадҳига бағишланган мақолалари ва ғазаллари доимий равишда босилиб турган. Уларда муаллиф Ватан озодлиги, истиқлоли учун барча ватандошларни бирдамликка чақиради, она-юрт ишқида куйиб ёнади, унинг гўзалликларини куйлайди. Домла Тарозий бир мақоласида шундай деб ёзади: “… Русия ила Чин ўртасида мустақил Туркистон давлати шартдир… Иншооллоҳ, бир кун келажак, Туркистонимиз миллий мустақиллигини олажак”. Бу гаплар 1975 йили ёзилган. Бизнинг кунларда унинг ушбу гаплари худди башоратга ўхшайди.

Ватандошларнинг эътироф этишларича, Олтинхон тўра Саудия Арабистонида яшовчи туркистонликларнинг маънавий рахбари эди. Бу ёруғ кунларга етиб келгунча Олтинхон тўрага ўхшаш не-не мунаввар ватандошларимиз, юртдан ташқарида бўлса ҳам Ватан озодлиги йулида захмат чекдилар, она юрт фироқида куйиб ёндилар. Олтинхон тўра бир гурух ҳаммаслаклари билан биргаликда Туркистондаги оғир мехнат шароити, пахта яккаҳокимлиги туфайли унга сепилган захарли моддалардан турли касалликлар тарқалаётгани хақида, умуман юртимизнинг умумжахон тараққиётидан орқада колаётгани хақида Саудия Арабистони ва бошқа чет эл матбуотида, турли радио тўлқинларда чиқишлар қилиб турган.

“Улуғ Октябрь инқилоби” деб аталган 1917 йилдаги давлат тўнтаришининг 40 йиллиги муносабати билан 1956 йилдан СССРда бошланган кенг тарғибот-ташвиқот ишларига жавобан, бу найрангларни фош қилувчи чиқишларга Олтинхон тўра бошчилик қилган. “Таржимони афкор” журналининг муҳаррири Аъзам Ҳошимий: “Бу зот мухожирларимиз таржимонлиги соҳасида ўз вазифасини бажарган бир миллатпарвар ва ватанпарвардир”,  деб ёзган эди.

Олтинхон тўра Тарозий 1991 йил 23 июнда 98 ёшда Мадина шаҳрида вафот этди. Тошкент шаҳрида унинг қизи ва Янгийўл туманида бир ўғли истиқомат қилиб келмоқда. Қолган фарзандлари эса, Мадина шаҳрида қўниб топган.

Олимнинг энг машҳур асари “Ал-Қуръон ал-карим маънолари таржимаси ва шарҳлар” 1375/1956 йил 15 апрелда Саудия Арабистонининг Мадина шаҳрида ёзиб тугатилган. Таржимани араб алифбосидан ўзбек алифбосига ўгирган ва нашрга тайёрловчи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ ҳисобланади. Асарга Шайх Абдулазиз Мансур тақриз ёзган. Китоб 681 саҳифадан иборат бўлиб, унда рим рақамлари билан белгиланган саҳифаларда, оятлар кўрсаткичи мавжудлиги ўқувчига бирор мавзудаги оятни қайси сурадан топиш мумкинлиги ҳақида маълумотлар тақдим этилган.

Асарнинг турли ўлкаларда нашрдан чиқарилган. Бу ҳақида Ҳамидулла Кароматов қизиқ маълумотни келтиради: “Бу таржима-тафсир 1955 йили Бомбей, 1975 йили Покистон, 1980 йили Доҳа, 1981 йили Жидда, 1990 йили Истанбулда нашр этилган”. Иккинчи нашр эса, юртимизда 2002 йилда амалга оширилган.

Таржима-тафсирда эски ўзбек (туркий) лаҳжаси сақланиб қолган. Ҳар бир сура таржимасига киришишдан один у қаерда нозил бўлгани ва у ҳақда умумий маълумот берилади. Сўнг суранинг арабча номини ўзбек алифбосида ёзиб унинг таржимсини қавс ичида бериб кетлган. Бундан ташқари, агар суранинг бошқа номи бўлса, у ҳам бериб кетилган. Масалан, “Лаҳаб ёки Масад (Хурмо постлоғи) сураси”. Таржима араб тилида гап тузулиши қандай бўлса шундайлигича сақлаб қолишга ҳаракат қилинган. Оятнинг аввалидаги сўз ўзбек тилида қандай маъно англатса, таржима шу сўз билан бошланади. Таржима изоҳга ҳожат сезса, таржимадан сўнг изоҳлар берилиб кетилган. Изоҳ беришда бошқалардан фарқли равишда саҳифанинг остига эмас, балки таржиманинг ўзидан кейингина келтирилган. Бу албатта китобхонга қулайлик туғдириши билан бирга, уни хаёлини чалғитишга ҳам олиб келиши мумкин.

Олимнинг илмий-маънавий меросини тадқиқ қилиб, халқимизга етказиш юксак марраларга етаклайди.

Нуруллохон МУКАРАМХОНОВ,
Исломшунослик илмий тадқиқот 
маркази илмий ходими

mercredi, 10 janvier 2018 00:00

Бой бўлишни истайсизми?

Ҳаётда ҳар бир инсон бой бўлишни истайди ва бу йўлда тинмай ҳаракат қилади. Агар бу ҳаракат Аллоҳ кўрсатган ҳалол тарзда бўлса динимизда унга бой бўлишга ҳеч қандай тақиқ йўқ. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: Эй Амр, солиҳ бойлик солиҳ кишининг қўлида бўлса, қандоқ ҳам яхши! деганлар (Имом Бухорий Имом, Имом Табароний ривоят қилган).

Бироқ бугун баъзи одамларнинг ҳамма нарсани бойлик билан ўлчайдиган, фойда йўлида имон, эътиқод, барча муқаддас туйғулар ва инсонийликдан ҳам воз кечаётганларини гувоҳи бўлмоқдамиз. Улар бой бўлиш йўлида ҳатто ўзининг жигарларини ҳам чув туширишдан тап тортмаяптилар. Умрларида бирор бадиий ёки илмий китоб ўқишга одатланмаган бўлсалар-да, китоб дўконларидаги “Бой бўлиш сирлари”, “Фолбинлар башоратлари” мазмунидаги китобларни топиб ўқишади. Ҳар гал янги чиққан фолбиннинг “энг яқин мижоз”ига айланиб улгурадилар. Энг ачинарлиси, мўмай даромад топиш илинжида хорижга кетаётган аёлларнинг одам савдоси бозорининг маҳсулотига айланиб қолаётганидир.

«Биз хориж давлатларидан бирига борганимиздан сўнг, алданганимизни билдик. Даромадли иш топиб берамиз, деганлар бизга ёлғон гапирганини, аслида эса фоҳишалик билан шуғулланишимиз учун сотилганимизни айтишди. Бизни бу жирканч ишга мажбурлашар, айтганларига кўнмасак, уч-тўрт эркак овозимиз чиқмай қолгунча тепкилашар, хўрлашарди...» афсуски бу гаплар ҳам айнан бойлик ортидан қувган бир ўзбек аёлига тегишли.

Маълумотларга кўра, одам савдосидан жабрланганлар сони йилига ўртача 2,7 миллион кишини ташкил этмоқда. Одам савдоси бозори наркотик ва қурол савдосидан кейинги учинчи ўринни эгаллаб келмоқда. Жаҳон бозорида одам савдосидан кўрилаётган йиллик даромад 7 миллиард доллар миқдорида баҳоланмоқда.

Нега бугун миллатдошларимиз ўз аждодлари минг йиллардан буён тарихнинг энг оғир кунларида ҳам амал қилишган дин кўрсатмаларини қўйиб, сафсаталарга ишонишмоқда. Маҳалла, турли тадбир ва жамоат жойларида уларнинг қилмишларидан эҳтиёт бўлишга қанчалик тарғиб этилмасин, уларнинг қармоғига илинганларнинг сони камаймаяпти? Бу савол жавоби сабрсизликдир.Улар сабрни бир четга суриб қўйиб, ҳамма нарсага осонгина эришмоқчи бўлмоқдалар. Қадимда ота-боболаримиз не-не қонли синовларни бошидан ўтказмаган, бир бурда нонга муҳтож бўлган бўлсаларда, лекин ҳеч қачон сабрсизлик қилмаганлар.

Фараз қилинг, бир хонадонда турли сабаблар билан бирор тангчилик бўлди. Оила аъзолари бошқа хонадонга чиқиб кетмайди-ку. Фарзандлар бошқа ота-онани ўзининг ота-онаси деб билмайди-ку.

Аксарият одамлар бойлик ортидан қанчалик югурса-да, ер юзини кезиб чиқсаларда бойликларида ҳам, умрларида ҳам барака, ҳаловатнинг йўқлигидан шикоят қиладилар. Бунга Аллоҳнинг каломи Қуръонда кўрсатиб қўйилган ҳалол йўл билан ризқ излашни унутиб қўйганлари бош сабабдир. Аслида бой бўлишнинг, бойлик, мол-дунё орттиришнинг ягона йўли тақво билан, ҳалол йўл билан бойлик топишдир. Тақводорлик ризқнинг калити ҳисобланади. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: «Кимки Аллоҳга тақво қилса, У унга (ташвишлардан) чиқиш йўлини (пайдо) қилур. Яна, уни ўзи ўйламаган жойдан ризқлантирур. Кимки Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) ўзи унга кифоя қилар. Албатта, Аллоҳ ўзи (хоҳлаган) ишига етувчидир. Аллоҳ барча нарса учун миқдор (меъёр ва муддатни тайин) қилиб қўйгандир» (Талоқ сураси, 2-3-оят).

Аллоҳ таоло ҳар бир жон учун ризқ тайин қилиб қўйган. Банда хоҳ ўз юртида бўлсин хоҳ хорижда бўлсин белгилаб қўйилган ризқгагина эгалик қилади. Ундан ортиғига ҳам камига ҳам эришиб бўлмайди. Айни шу ҳақиқатни ҳар биримиз яхши тушуниб олишимиз даркор. Чунки юртдошларимизнинг хорижга кетишларига ҳам айнан шу ақидага амал қилмасликлари сабаб бўлмоқда. Ота-она дуосини олиб, қалб тинч бўлиб бир бурда бўлсада нонни ўз оила аъзолари атрофида ейишга нима етсин. Аллоҳ бундай марҳамат қилади: «Агар улар Аллоҳ ва Расули уларга ато этган нарсага рози бўлиб: “Бизга Аллоҳ кифоя. Бизга, албатта, Аллоҳ ўз фазлидан ато этур ва Расули ҳам. Биз Аллоҳ (розилиги)гагина рағбат қилувчилармиз, – десалар эди (ўзларига яхши бўлур эди)» (Тавба сураси, 59-оят).

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: “Бойлик мол-мулкнинг кўплигида эмас. Балки   бойлик кўнгил тўқлигидир (Имом Муслим, Термизий, Ибн Можа ва Аҳмад ривояти).

Аллоҳнинг берган неъматига шукр қилиш неъматнинг зиёда бўлишига сабаб бўлади. Ва аксинча, неъматга шукр қилмаслик, неъматнинг завол топишига олиб келади. Аллоҳ бундай марҳамат қилади: «Яна Раббингиз эълон қилган (бу сўзлар)ни эслангиз: Қасамки, агар (берган неъматларимга) шукр қилсангиз, албатта, (уларни янада) зиёда қилурман. Борди-ю, ношукрчилик қилсангиз, албатта, азобим (ҳам) жуда қаттиқдир» (Иброҳим сураси,7-оят).

Чиндан ҳам, бугун юртимиз тинч, турмушимиз фаровон. Бироқ бу неъматларнинг қадрига етмай, янада кўпроқ даромад топиш мақсадида фарзандлар, яқинларни ҳам унутиб хорижга кетаётган миллатдошларимиз яхши тушуниб олишлари лозимки аслида ота-она, фарзандлар билан бирга борига шукр, йўғига сабр қилиб, чиройли тарзда умргузаронлик қилиш, фарзандларини ўз юрти, халқи тараққиёти йўлида хизмат қиладиган авлод қилиб тарбиялаш ҳақиқий бойликдир.

Даврон НУРМУҲАММАД

тайёрлади

2018-йилдан бошлаб "Одоблар хазинаси" кўрсатуви янгича шаклда тасвирга олиниб, эфирга узатилмоқда. Кўрсатувнинг мазкур сонида энг муҳим исломий аҳкомлардан бири тавба қилиш масаласида юртимизнинг етакчи уламолари сўз юритганлар. Кўрсатув мобайнида Қуръони карим оятлари ва Ҳадиси шарифларнинг туб маънолари тушунтириб берилган.

 

XIII-XIV асрлар давомида Мовароуннаҳр замини мўғуллар ҳукмронлиги билан боғлиқ тарзда жуда мураккаб жараёнларни ўз бошидан кечирди. Шундай бўлса-да, унинг кўҳна маданияти ва илм-ирфони анъанавий равишда ўзига йўл топиб, ривожланишда давом этди. Бу эса, шубҳасиз, ўлка маънавий мероси ва қадриятларининг мазмунан бойиб, юксалишига ижобий таъсир кўрсатди.

Бу даврда диний ва дунёвий илмлар ривожининг бутунлай тўхтаб қолмагани, муайян вақтдан сўнг мўғул ҳукмдорларининг ислом динини қабул қилиши натижасида таназзулга юз тутган минтақанинг маданий-маърифий жиҳатдан юксалиб борганини кўриш мумкин. Мўғул ҳукмдорларининг ўз давлат бошқаруви тартибини жорий этишда ислом ҳуқуқшунослигига эътибор беришлари минтақада фиқҳ илми ривожида ижобий роль ўйнайди. Олимлар томонидан минтақада мавжуд муаммоли масалалар ечимига бағишланган кўплаб фиқҳий асарлар ёзила бошлади. Шундай манбалардан бири Алоуддин Бухорийнинг “Ҳайрат ул-фуқаҳо” асари ҳисобланади. Муаллиф ушбу асарни 1356-1358 йилларда ҳукмронлик қилган Насруллоҳ Ботухон сулоласидан бўлган Олтин Ўрданинг сўнгги хони Наврўзбекка[1] бағишлаган[2]. Олим ўша даврда мавжуд бўлган муаммоларга катта эътибор қаратган ва уларнинг ечимини топишга ҳаракат қилган.

Қуйида турли давр ва минтақада ёзилган  икки асар, яъни Алоуддин Бухорийнинг  “Ҳайрату-л-фуқаҳо”[3] (XIII–XIV асрлар) ва Абу Музаффар Муҳйиддин Муҳаммад Аврангзебнинг (ваф. 1118/1707 й.) буйруғи билан Шайх Низомиддин Балхий бошчилигида йигирма уч нафар фақиҳ томонидан ёзилган “Фатовойи Оламгирий” ёки “Фатовойи Ҳиндий”[4] (XVII) асарларининг қиёсий таҳлили келтирилди. Бу асарларнинг танлаб олинишига сабаб, турли вақтларда битилган фиқҳий манбаларни қиёслаш жараёнида ўша даврда  халқ орасида фиқҳнинг қайси соҳаларидаги масалалар долзарб ва аҳамиятли бўлганини аниқлаш имконияти туғилади.

“Ҳайрат ул-фуқаҳо” асарида манба сифатида олинган китобларнинг тартиби ва фиқҳий асарларнинг анъанавий тузилишига кўра, биринчи навбатда, ибодатга доир масалалар кўриб чиқилган. Асарнинг аввалида бевосита ислом рукнларига тегишли масалалар ҳамма фиқҳий асарларда бўлгани каби анъанавий тартибда берилган. Аҳамиятли жиҳати шундаки, ибодат масалалари бу асарнинг қарийб учдан бирини ташкил қилади. Муаллиф масалалар ечимига келганда кўплаб манбаларга мурожаат қилади. Алоуддин Бухорий фойдаланган манбалардаги мавжуд фикр ва далилларни келтириш билан кифояланиб қолмасдан, уларни ҳанафий фиқҳи билан қиёслайди. Ана шундан кейин муаммоли масалаларни ҳанафийлик нуқтаи назаридан ҳал қилади. У бирор масалани ҳал қилишда оят, ҳадислардан далил келтиргач, мазҳаб эгалари – мужтаҳидларнинг ҳужжат-далилларини баён этади. Асарда жами 29 та оят, 199 та ҳадис истифода этилган.

Асар таҳлили муаллифнинг кўпроқ Имом Абу Ҳанифа, Имом Молик ва Имом Шофиъийларнинг ҳужжат-далилларига мурожаат қилганини, ҳанбалий мазҳаби вакиллари фикрига умуман мурожаат қилмаганини кўрсатди.

Китобнинг бошқа фиқҳий манбалардан фарқли жиҳати шундаки, унда келтирилган масалаларни муаллиф 103 та турли хил ривоятлар билан бойитади. Мазҳаб уламоларининг ҳаётига боғлиқ ривоятлар ва фатволарни ҳам келтиришни эътибордан четда қолдирмайди. Бундан ташқари, Алоуддин Бухорий ўз асарида нафақат ислом дини масалаларини, балки ўрни келганда, аҳли китобларга оид масалаларни ҳам келтиради.

Асарда муаллиф 21 та турли хил ғариб масала ва ривоятлардан ҳам фойдаланган. Маълумки, мўғуллар босқинидан сўнг Мовароуннаҳр нафақат иқтисодий-сиёсий соҳаларда, балки диний соҳада ҳам бошқа юртларга нисбатан орқада қолди. Етарли илмга эга бўлмасдан фатво ва ҳукм чиқарадиганлар кўпайди. Араб тилида ёзилган асарларни халқ тушунмагани сабабли Алоуддин Бухорий ушбу асарини ёзишга киришади ва халқни қийнаб турган масала ва муаммоларни ҳал қилишни мақсад қилади. Шу сабабли у халқ орасидаги амал қилиб келинган турли хил заиф фатво ва масалаларни аниқлаб, шу масалаларга  шаръий жиҳатдан тўғри илмий далиллар бериш йўлини кўрсатади[5].  

Тадқиқот жараёнида анъанавий фатволар “Ҳайрат ул-фуқаҳо” ва “Фатовойи Оламгирий” асарлари асосида қиёсланди. Унда тўрт мазҳаб имомлари, Имом Муҳаммад, Имом Абу Юсуфларнинг иттифоқлари, ихтилофлари  ҳамда шунга ўхшаш масалалар юқоридаги икки асар асосида қиёсий ўрганилди ва жадвал тузилди. “Ҳайрат ул-фуқаҳо” ва “Фатовойи Оламгирий” асарлари ҳажм жиҳатидан бир-биридан фарқли экани уларга алоҳида ёндашув зарурлигини талаб этди. Мазкур икки давр ичида фиқҳнинг қайси соҳалари долзарб муаммога айланганини, турли мазҳаб, шунингдек, ҳанафий  мазҳаби уламоларининг ўзаро иттифоқ ва ихтилофлари айнан фиқҳнинг қайси соҳасида яққол намоён бўлишини аниқлаш асосий мақсад қилиб олинди. Имом Абу Ҳанифа берган фатволар сонини нисбий олиб қарайдиган бўлсак, “Фатовойи Оламгирий” асарида 658 та, Имом Муҳаммад берган фатволар сони 710 та, Абу Юсуфники 422 та, шу уч имомнинг қилган иттифоқлари 195 та, уларнинг ихтилофлари эса, 102 та, Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммаднинг иттифоқи 279 та, Абу Ҳанифа ва Абу Юсуфнинг иттифоқи 246 та, Абу Юсуфнинг Абу Ҳанифа ва Муҳаммадга ихтилофи 108 та, Муҳаммад ва Абу Юсуфнинг иттифоқлари эса 273 та, Абу Ҳанифанинг икки имомга қарши берган фатволари 339 та, мазҳаб уламоларининг қилган иттифоқлари 110 та, Абу Ҳанифанинг бошқа мазҳаб уламоларига қилган ихтилофи 12 та, тўрт мазҳаб уламоларининг ихтилофлари 15 та экани аниқланди. Юқоридаги таҳлилий рақамлар имомлар, уларнинг фаолияти ҳақида нисбатан маълумотга эга бўлиш имконини беради.

 “Ҳайрат ул-фуқаҳо” асарида эса маҳаллий фатволарга алоҳида ўрин ва эътибор берилгани ҳам диққатга сазовор. Алоуддин Бухорий ўз асарида нафақат Бухоро ҳудудига тегишли фатволарни, балки Самарқанд, Хоразм, Туркия, Насаф, Хуросон ва Балх мактаби фатволарини ҳам келтиради.

Қиёсланаётган асарлар мавзуларини қиёсий ўрганиш даврнинг муҳим ижтимоий масалаларини аниқлашга хизмат қилади. “Ҳайрат ул-фуқаҳо” 37 китобдан, “Фатовойи Оламгирий” эса 59 китобдан иборат.  

“Фатовойи Оламгирий”да “Қозининг одоби”га 31 боб, “Ижара китоби”га 32 боб ва “Кароҳийят китоби”га 30 боб ажратилган. Бундан кўриниб турибдики, XVII асрда ҳинд ўлкаларида ҳуқуқий ва иқтисодий-молиявий мавзулардаги муаммолар кўп учраган. Шунинг учун фақиҳлар ушбу масалаларга кўп боб ажратишганини кўрамиз.

“Ҳайрат ул-фуқаҳо”да ибодат, одоб-ахлоқ каби масалаларга кўпроқ ўрин ажратилган. Асардаги 582 та масала ибодатга оид экани фикримизни далиллайди. 

Хулоса қиладиган бўлсак, икки манбани таҳлил қилиш натижасида ўша даврдаги муҳит ҳақида муайян маълумотларга эга бўлиш билан бирга, анъанавий ва маҳаллий фатволар шу асарлар асосида тўлиқ тадқиқ этилгани ҳам ҳар жиҳатдан эътиборни тортади.

Шунингдек, мазҳаб уламолари ўртасидаги иттифоқ ва ихтилофлар аниқланиб, рақамлар билан белгиланди. Бундан ташқари, юқорида берилган жадваллар орқали устоз ва шогирдлар ўртасидаги ўзаро фикр эркинлиги муносабати асосига қурилган муомалани ҳам яққол кўриш мумкин. Олиб борилган тадқиқотлар жараёнида тўрт мазҳаб уламолари ўртасидаги тафовутлар ва ихтилофлар у қадар фарқ қилмаслиги аниқланди.

Лобар АСРОРОВА,

Тошкент ислом университети тадқиқотчиси

 

[1] Босворт. К.Э. Мусулманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии. Перевод с английского и примечания Грязневича П.А. – М.: Наука, 1971. – С. 203.

[2] Алоуддин Бухорий. Ҳайрату-л-фуқаҳо. Ўзбекистон мусулмонлари идораси кутубхонаси. Қўлёзма. № 1124. – В. 4б. (Бундан кейин: ЎМИ кутубхонаси). 

[3] Қаранг: ЎзРФА ШИ, Асосий фонд. Қўлёзма. № 4842, № 5442, № 6031, № 6259, № 7734, № 8021, № 8482,          № 8728, № 10436, № 12245, № 12746.; ЎзРФА ШИ, Тошбосма. № 4447, № 6120, № 4448. Ношири: Мулло Муҳиддин Хўжандий. 1909 ва 1915 йиллари Бухоронинг Когон туманида нашр қилинган.; ЎзРФА ШИ, Ҳ.Сулаймонов фонди. Қўлёзма. № 3256, № 4674, № 3552.; Тошкент ислом университети Манбалар хазинаси. Қўлёзма. № 175.; ЎМИ. Қўлёзма. № 934, № 1124, № 1131, № 1175.; Бухоро Давлат Музейи қўриқхонаси. Қўлёзма. № 12179/II; Тошбосма. № 27858/II.; Абу Али ибн Сино номидаги Бухоро вилоят универсал илмий кутубхонаси. Тошбосма. № 666.

[4] Қаранг: ЎзРФА ШИ, Асосий фонд. Қўлёзма. № 5577, № 6187, № 1328, № 3000.

[5] Алоуддин Бухорий. Ҳайрату-л-фуқаҳо. ЎМИ кутубхонаси. Қўлёзма. №№ 1131. – В. 22а.;  934. – В. 3а.; 1124. – В. 4а.; 1175.  – В. 2б-3а

http://www.tiu.uz/sq/maqolalar/item/393-ajratu-l-fu-a-o-va-fatovoji-olamgiriya-asarlarining-ijosij-ta-lili.html

1-савол: Араб тилини яхши билган киши Қуръондан ўзича ҳукм чиқарса бўладими?

Жавоб: Йўқ. Қуръон ва ҳадисга маъно бериш ва ундан ҳукм чиқариш учун киши бир қанча илмларни билиши шарт. Жумладан, биринчи навбатда араб грамматикасини (наҳв, сарф), Қуръон ва ҳадис илмини, ундаги оятларнинг нозил бўлиш сабабларини билмоғи, носих-мансуҳ, мутлақ ва муқайяд, ом ва хос каби оятларни ажрата олиши лозим. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Қуръонни ўзича тафсир қилса, дўзахдан ўзига жой тайёрласин”, деганлар. 


 

2-савол: Намоз ҳали фарз бўлмаган бола Қуръони каримни таҳоратсиз ушласа бўладими?

Жавоб: Баъзи уламолар, ёш болалар Қуръони каримни таҳоратсиз ушласа бўлади, дейишган. Шундай бўлсада улар Қуръони каримни ҳурматлаш, эъзозлаш руҳида вояга етишлари учун уларга Қуръон одобларини, уни таҳоратсиз ушлаб бўлмаслигини, шунинг учун таҳорат билан ушлашлари лозимлигини ўргатиш зарур. 


 

3-савол: Бугунда жуда кўплаб газета ва журналларда Қуръони карим оятлари, ҳадиси шариф ёки Аллоҳнинг гўзал исмлари, шунингдек, ҳар хил ривоят ва ибратли ҳикоялар ёзилган. Албатта, бу ишлар ёшларимизнинг диний билимлари ошишига хизмат қилади. Лекин айрим кимсалар бу саҳифаларни нопок жойларга ташлашяпти. Ўша қоғозларни ўқиб бўлгандан сўнг, нима қилиш керак?

Жавоб: Жуда ўринли савол. Ҳақиқатдан ҳам бугунги кунда кўплаб газета ва журналларда Қуръони карим оятлари, ҳадиси шариф ва умуман динимизга доир мақолалар чоп этилиши олдингига нисбатан сезиларли даражада кўпайди. Бундай газета, журнал ва қоғозлар ўқиб бўлингач, уларни сақлаб қўйиш ёки одамлар босмайдиган ерга кўмиш лозим бўлади. Аммо зинҳор кўчага улоқтириш ёки у билан бирор нарсани ўраш ё ундан дастурхон ўрнида фойдаланиш мумкин эмас. Акс ҳолда, илоҳий калималарга нисбатан ҳурматсизлик қилинган бўлади. 


 

4-савол: Қуръон оятларидан ўқиб дам солиш мумкинми?

Жавоб: Ҳа. Аллоҳ таолонинг каломи жисмоний ва маънавий иллатларга шифо бўлишлигига шубҳа йўқ. Бунга аҳли сунна вал­жамоа ақидаси иттифоқдир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

“(Биз) Қуръондан мўминлар учун шифо ва раҳмат бўлган (оят)ларни нозил қилурмиз. (Лекин бу оятлар) золим (кофир)ларга фақат зиённи орттирур” (Исро).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтадилар: “Аллоҳ китобининг фотиҳасида (Фотиҳа сурасида) ҳар бир дардга шифо бор!” (Имом Доримий ва Байҳақий ривоятлари).

Саҳобаи киромлар ҳатто чаён чаққанга ҳам Қуръон ўқиб дам солганлари саҳиҳ ҳадисларда ворид бўлган. Дам солиш учун Қуръонни тўлиқ ўқиб чиқиш шарт эмас. Билган оятларини ўқиб, ихлос билан дам солса бўлади, худо хоҳласа, шифо беради. 


 

5-савол: Қуръон ўқиш одобларини ўрганмоқчи эдим. Илтимос, ёрдам беринг?

Жавоб: Қуръон ўқувчи қори буларга риоя этиши лозим:

Қорининг одоб-ахлоқи, феълу атвори ва сийрату шамоили юксак даражада, бошқаларга ўрнак бўлиши керак.

Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) айтар эдилар: “Қорилар қандайдир хусусиятлари билан бошқалардан ажралиб туришлари керак. Масалан, тунда одамлар ухлаганида, у Қуръон тиловати билан бедор, кундузи одамлар овқатланганида, у рўзадор, одамлар ўйин-кулги билан машғул бўлганида, у ғамгин, одамлар беҳуда гаплар гапиришганида, у сукутда бўлиши керак”.

Қори ўқиганига амал қилиб, ҳаром ва макруҳлардан тақво қилиши керак.

Қорилар Қуръон тиловатини тирикчилик манбаига айлантириб олмасликлари лозим. 


 

6-савол: Қуръони каримни хатм қилишда нималарга эътибор бериш лозим?

Жавоб: Қуръони каримни хатм қилишда энг муҳими, тўғри тажвид билан ўқилишига эътибор бериш керак. Бировга хатм қилдирганида ҳам унинг Қуръонни тўғри ўқишини билиш керак.

Қуръон тиловати мутлақо холис бўлиши керак. Пул таъмасида ёки бошқа дунёвий истаклар билан тиловат қилинса, тиловатга савоб берилмайди (Ибн Ҳумом, Ибн Обидин, Имом Баркавий).

Қуръонни хатм қилиш уч кун ёки ундан зиёда кунларда амалга оширилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кимки Қуръонни уч кундан кам муддатда ўқиса, ҳеч нарса тушунмайди”, деганлар.

Хатми Қуръон вақтида аҳлини чақириб, ҳам­малари биргаликда дуо қилса, иншоаллоҳ, ижобат бўлади (“Фатовойи Қозихон”). 


 

7-савол: Ҳурматли Муфтий ҳазратлари! Қуръони карим оятларининг сони китобларда ҳар хил айтилган. Баъзиларида 6666 га дейилса, бошқаларида ундан кам адад кўрсатилган. Оятларнинг сони қанча?

Жавоб: Қуръон оятлари сони ҳақида кўп ривоятлар келган. Кўфаликлар Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳу) ривоятига суянилиб 6236 оят, дейишган. Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) Қуръон 6218 оят деса, Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) 6216 оят дейди. Исмоил ибн Жаъфар Маданийга кўра 6214 оят, яна 6212, 6204 ва 6226 оятдан иборат деганлар ҳам бор.

Бу дегани Қуръон оятлари кўп ёки кам дегани эмас, балки баъзи уламолар Қуръоннинг оятларини бир-бирига қўшиб, икки оятни битта деб (маъносидан келиб чиқиб) ҳисоблаганлари учун уларнинг сони турлича ҳисоб қилинган. 

ЎМИ Матбуот хизмати

Top