Яқинда Москва жоме масжидига Қуръони карим бўлакларини топшириш тадбири бўлиб ўтди.

Ушбу Қуръони карим парчалари Иккинчи жаҳон уруши даврида Курск дўғасидаги жангда ҳалок бўлган мусулмон аскарига тегишли бўлиб, у қидирув-қазилма ишлари жараёнида топилган.

Қидирув отряди қўмондони Андрей Фетисовнинг айтишича: “Ашаддий жанг бўлиб ўтган Курск дўғасининг шимолий тарафида бизнинг қидирув отрядимиз 3 ой давомида иш олиб борди. Дастлаб, биз бу номаълум аскарнинг ёнидан топган қоғоз бўлакларини қандайдир ҳужжат деб ўйладик, кейин билсак, улар Қуръони карим вароқлари экан. Афсуски, биз бу аскарнинг исмини билмаймиз, лекин Аллоҳ барчани номини билади”, -деди Андрей Фетисов.

Моҳира Зуфарова, 
ЎМИ Халқаро алоқалар бўлими мутахассиси

1. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) инсонларнинг энг зоҳиди эдилар. У зотдаги фақирлик мажбурий эмас, балки ихтиёрий бўлганининг ўзи нақадар зоҳид бўлганларига далолат қилади. Чунки фатҳлар бўлаётган, мол-дунё оқиб келаётган пайтда ҳам мол-давлатдан тўлиқлигича юз ўгирдилар. Бўйра устида ухлаганларида муборак ёнбошларида унинг изи қолар эди. У зот (алайҳиссалом)га: “Остингизга юмшоқроқ нарса тўшаб қўйсангиз бўлмайдими?!” деб айтилганда, “Мен билан дунёнинг мисоли ёзнинг жазирама кунида сафарга чиққан йўловчи кабидир. Ўша мусофир дарахт остида мизғиб олади, сўнг дам олади, сўнг тарк этади”, деб жавоб берганлар.
2. Аллоҳ таоло у зот алайҳиссаломга Маккадаги Батҳо тоғини тиллага айлантириб беришни таклиф қилганда, “Йўқ. Эй, Раббим, мен бир кунимни ташна ўтказсам, бошқасида оч қоламан. Агар оч қолсам, сенга ҳамд ва шукур айтаман. Агар чанқасам, сенга тазарру қилиб, дуо қиламан”, деб жавоб берганлар.
3. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дунёдан оз нарсага ҳам қаноат қилар эдилар ва: “Аллоҳим, Муҳаммад оиласининг ризқини бир кунлик емак қил”, дердилар.
4. Ойша (розияллоҳу анҳо) айтадилар: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳеч қачон нонуштадаги таомни кечки пайт, кечки пайтдаги таомни нонуштада кўтариб юрмаганлар (яъни, емаганлар). Шунингдек бир нарсани иккитадан қилиб олмаганлар, у икки кўйлак ё икки ридо ё икки изор ёхуд икки жуфтдан иборат оёқ кийим бўлсин”.
5. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзлари учун ҳеч нарсани сақлаб қўймаганлар. Бирор нарса келганда, сақлаб қўйган бўлсалар, у оилалари учун эди. Уч кунлаб у зот ва аҳллари буғдой нонини еб, қоринлари тўймай юрарди. У зот шу ҳолда бу дунёни тарк этганлар” (Имом Аҳмад ва Муслим ривояти).
6. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) пайғамбар бўлганларидан то вафотларига қадар эланган ундан қилинган нон емаганлар.
7. Бир икки ойлаб вақт ўтса ҳамки, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг уйларида олов ёқилмасди, егуликлари фақат хурмо билан сув бўлган. Бир куни Фотима (розияллоҳу анҳу) бир бўлак нон олиб келдилар. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Бу бўлак нима?” деб сўрадилар. Фотима онамиз: “Нон пиширган эдим. Сизга буларни олиб келмагунча ейишга кўнглим бормади”, дедилар. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бу уч кундан бери отангизнинг оғзига кирган илк таом бўлади”, дедилар.
8. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафот этганларида бир яҳудий кишига совутларини гаровга қўйиб, оилаларига бериш учун ўттиз соъ арпа олган эдилар.
9. Жобир (розияллоҳу анҳу) айтадилар: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам0 ва асҳоблари хандақ қазиётган пайтларида уч кун туз тотишмади. Бир пайт: “Ё Расулуллоҳ, мана бу ерда катта харсанг тош бор экан”, дейишди. У зот (алайҳиссалом): “Унга сув сепинглар”, дедилар. Бошқа бир ривоятда келишича, Жобир (розияллоҳу анҳу): “Бир пайт қарасам, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қорниларига тош боғлаётган эканлар”, деганлар.
10. Ойша (розияллоҳу анҳо) айтадилар: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳеч ҳам қоринлари бир кунда икки таомга тўймаган ҳолда бу дунёдан ўтганлар. Агар хурмога тўйсалар, арпага тўймасдилар. Арпага тўйсалар эса, хурмога тўймасдилар”.
11. Утба ибн Ғазвон (розияллоҳу анҳу) айтдилар: “Ёдимда, мен Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан бирга ҳамроҳ бўлган етти кишининг бири бўлгандим. Бизда фақатгина самур дарахтининг барги бор эди. (Уни егамиздан) оғизларимизга яра тошиб кетганди”.
12. Ойша (розияллоҳу анҳо) айтадилар: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир кунда икки марта нон ва ёғга қоринлари тўймасдан вафот этдилар”.
13. Анас (розияллоҳу анҳу) айтадилар: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Раббиларининг ҳузурига кетгунларича юмшоқ нонни ҳам самит қўй гўштини ҳам ўз кўзлари билан кўрганларини билмайман. (Изоҳ: Самит қўй гўши дегани – жуни иссиқ сув билан шилиб олиниб, териси билан қовурилган қўй гўштидир).

Ғиёсиддин БАРАТОВ

“Кўкалдош” ўрта махсус ислом

билим юрти мударриси таржима қилди.

Ажабтовур маълумотлар

1. Инсон организми бир фоиз миқдорда сув йўқотганда, инсон кучли чанқашни ҳис қилади.
   
   
2. Кунига 8 соатдан кам ухлаш организмни тез қаришига олиб келади.
   
   
3. Одам организмидаги энг оғир ички аъзо бу жигар бўлиб, у тахминан 1,5 килограммдир.
   
   
4. Тиш кариеси дунёда энг кўп тарқалган инфекция касаллигидир.
   
   
5. Одам олтмиш ёшдан кейин таъм сезиш қобилиятини 50 фоизини йўқотади.
   
   
6. Қон таркибидаги лейкоцитлар 2-4 кун яшайди, эритроцитлар эса 3-4 ой яшайди.
   
   
7. Агар инсон мияси компьютер бўлганида, бир сонияда 38 минг триллион операция бажариши мумкин бўларди. Ҳозирги кундаги энг замонавий компьютер бу Blue Gene бўлиб, у юқорида айтилган кўрсатгични фақатгина 0.002 фоизини бажара олади.
   
   
8. Инсон юзи қизарганида, ошқозон шиллиқ қавати ҳам қизаради.
   
   
9. Инсон кимнидир ёқтириб, чин юракдан севиб қолганда, унинг мияси нейромедиатор ва гармонлардан ташкил топган коктейл ишлаб чиқара бошлайди. Бу юракни тез уришига, иштаҳа ва уйқуни йўқолишига ҳамда кучли безовталикка олиб келади.
   
   
10. Инсон ва банан ДНКси 50 фоизга бир-бирига ўхшаш.

Интернет маълумотлари асосида

Моҳира ЗУФАРОВА

 тайёрлади

Ислоҳот ишларини олиб борувчи барча даъватчи имомлар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг хутбаларидаги кўрсатма ва тавсияларга иқтидо қилиши, юксак одобларидан ўрнак олиб, ул зот тутган услубларидан намуна ва ибрат олишлари лозим.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) панду насиҳатларини тингловчиларга дона-дона ва равон ҳолда етказишга эътибор берганлар. У зот хутбаларини баланд жойда, юқори овозда ва тик турган ҳолда қилардилар. Шунинг учун ҳам Мадинадаги масжидларига минбар ясатилган.  Муборак сўзлари қалбларнинг туб-тубидан жой олиши учун ҳаммага тушунарли лафзлар, гўзал шаклдаги ёрқин маънолар ва ифодали иборалар билан хутба қилишни одат қилганлар. Баъзан панду насиҳатлар эшитувчилар қалбларига етиб бормай, бу қулоғидан кириб бу қулоғидан чиқиб кетишининг олдини олиш, энг муҳим жиҳатини билдириш мақсадида жумлаларни уч маротаба такрорлаганлар. Баъзан хутбаларида қофияли сўзлардан фойдалансалар, аксарият ҳолларда қофиясиз ва оддий сўзлар билан кифояланганлар. Чунки одатда доимий қофияли сўзлаш ортиқча машаққат талаб қилади. Бунинг натижасида эса маънолардаги равшанлик ва ойдинлик йўқолади. Яна у зот одамларга малол келишидан сақланиб, хутбани чўзиб юбормасдилар. Чунки бутун вужуди билан қулоқ тутган ҳолатда оладиган фойдани малолланган ва зериккан ҳолатларда олиб бўлмаслиги аниқ. Шунинг учун ҳам: “Кишининг намози узун ва хутбаси қисқа бўлиши унинг заковатига далолат қилади”, деб марҳамат қилардилар.

 Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хутбалари қисқа ва лўнда бўлишига қарамай, ҳикмат ва гўзал панду насиҳатларга бойлиги билан ажралиб турган. Зеро, бундай пурмаъно хутбалар балоғати ва мўъжазлиги борасида урфга айланган жумлалар ва ҳикматга бой сўзлар билан тўлиб-тошган эди. Гоҳида жума кунларидан бошқа вақтларда ҳам минбарга чиқиб хутба қилардилар. Баъзи кунларда хутбалари аср вақтидан то қуёш ботгунча давом этарди.

У зот хутбаларини Аллоҳ таолога ҳамду сано айтиш билан бошлаб, изидан шаҳодат калимаси – “Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур расулуллоҳ”ни айтардилар ва ундан сўнг: “Аммо баъд...”, дея бирор ҳикмат ё ваъз-насиҳатга ўтардилар. Баъзан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хутбанинг маъносини тасдиқлаш мақсадида унга мувофиқ ҳолда қўллари билан ишора қилардилар. Бир хутбаларида: “Мен билан Қиёмат мана шундай бўлган ҳолатда юборилдим”, дея икки бармоқлари – кўрсаткич ва ўрта бармоқларини бир-бирига бирлаштириб кўрсатадилар. Шунингдек, Расули Акрам (алайҳиссалом)нинг Аллоҳ таолони зикр қилган ва У зотга дуо қилиш вақтларида кўрсаткич бармоқлари ила ишора қилишлари ривоятларда келган. Баъзан ҳолат тақозосига қараб, ул зотда огоҳлантириш ва ғазаб аломатлари аниқ билиниб турарди. Баъзи вақтлардаги хутбаларида икки кўзлари қизариб, қаттиқ ғазабланганларидан худди аскарларни огоҳлантираётгандек ҳолга тушардилар.

Пайғамбаримиз баъзан хутба қилишдан олдин қавмга бир қараб олгандан кейин вазиятдан келиб чиққан ҳолда ваъз-насиҳатга ўтардилар. Бу вақтда риоя қилинмаётган бир яхшиликни қилишга буюрардилар ва мабодо қилиниши керак бўлмаган ишни қилишмоқчи бўлишса, ундан қайтарардилар.

Ҳақиқий даъват ҳужжат асосига қурилмоғи керак. Тўғри йўлга бошламоқчи киши барча ҳикмат йўлларидан воқиф бўлиб, гўзал одобларни қўллаган тақдирда, даъват илдизи мустаҳкам бўлади, шохлари бўй чўзиб, мева беради. Расулуллоҳнинг Ислом динига чорлашлари ҳам худди мана шундай услубда бўлганини айтиб ўтишга ҳожат бўлмаса керак.

Чунки ул зот ўз даъватларини ақл ва зеҳнга малол келмайдиган ҳамда мароқ билан эшитиладиган ҳикматлар билан бойитганлар. Пайғамбар (алайҳиссалом) панд-насиҳатларини талаб-тақозосини инобатга олган ҳолда сўзлардилар ва уни ўзига мос либослар билан зийнатлардилар. У зот ҳузурларида ўтирган турли тоифа кишиларнинг ақлларига мос ҳолда хутба қилардилар ҳамда қизиқишларини уйғотиб, гумроҳликдан қайтишлари учун ўзига жалб этувчи гўзал хулқ ила муомалада бўлардилар.

Расулуллоҳ (алайҳиссалом) доимо ҳақ йўлига чақириб, даъват асносида Қуръони каримдан ҳужжат-далилларни келтириб ўтардилар. Буни динга оид аслий қоидаларга тўхталсалар, албатта унга ёрқин ҳужжат келтириб, турли шубҳаларга ўрин қолдирмасдилар. Яна у зот даъват чоғида ҳужжат-далилга асосланиб, одамлар қалбига озгина бўлса ҳам шубҳа оралашига йўл қўймасдилар. Яна у зот Қуръони карим ва ҳадиси шарифлардаги гўзал ҳикматларни етказишни мақсад қилиб олган эдиларки, унга қулоқ тутган киши Ислом дини узил-кесил ҳал қилувчи дин ва ҳазил эмаслигини яққол билиб оларди.   

Даъват этишларидаги юксак ҳикматларидан яна бири, у зот Ислом динини кенг ёйиш йўлида қабилаларнинг обрўли кишиларига ҳадялар улашардилар. Бундай қилишлар ўз навбатида ўртадаги адоватларни бартараф этар ва узилган алоқаларни боғлашга хизмат қиларди. Қолаверса, ундай қалбларни даъватнинг рост эканини тасдиқ этишига ҳозирларди. Яқинда мусулмон бўлган қабила зодагонларининг имонлари турли фитналарга қалқиб кетадиган ва қалбларига мустаҳкам ўрнашмаганлигини билганлари сабаб бундай йўл тутганлар: “Албатта мен (фалон) кишига бошқаси ундан афзал бўлишига қарамай ҳадя бераманки, Аллоҳ таоло ўша кишини жаҳаннамга юз тубан ҳолда улоқтиришидан қўрқаман”.

Яна у зотнинг даъват этишларидаги одобларидан бири давъат олдидан сабр-бардош, юмшоқ ва мулойимлик каби юксак фазилатлар ила зийнатланиб олардилар. Даъватлари асосан юмшоқсўзлик билан амалга оширилган. Калтафаҳм, бефаросат кишилардан юз ўгирардилар. Феъл-атвори ёмон, ахлоқсиз кишиларни эса кечиримлилик ва меҳрибонлик ила қарши олардилар.

Дарҳақиқат, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Қурайш мушриклари, ахлоқсизлари ва калтафаҳмлари томонидан кўп зиён-заҳмат етган. Шунга қарамай, ул зот бундай азиятларни сабр ила қарши олиб, ўз навбатида даъватларидаги азму қарор, эркинлик ва ҳотиржамликдан бироз бўлса-да чекинмас эдилар. Айрим мунофиқлар ва қўрс бадавийлар у зотнинг шаънларига қанчадан-қанча тўҳмат ва бўҳтон тошларини ёғдирганларини биламиз. Лекин уларга кечириш ёки табассум қилиб қўйиш билан жавоб берганлар. Расулуллоҳ ножоиз ишни қилган кишига танбеҳ беришда ҳам одоб доирасида иш тутганлар. Ҳатто бирор кишидан хатолик содир бўлса, қайтариқни айни ўзига қаратмасдан умумий тарзда айтардилар. Бир куни уч киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг уйларига келиб Ойша (розияллоҳу анҳо)дан ул зотнинг кундалик амаллари ҳақида сўрашади. Жавобни олганларидан кейин Расулуллоҳдек зот кўп амал қилар эканлар бизлар ким бўлибмиз оз амал қиламиз, дея бири энди фақат рўза тутишга, яна бири умуман уйланмасликка ва яна бири эса кечалари умуман ухламасликка келишиб олишади. Бундан хабардор бўлган Расулуллоҳ: “Мен қиладиган амаллардан ўзларини тиядиган қавмнинг оқибати нима кечар экан? Аллоҳга қасамки, мен улардан кўра Аллоҳ таолони билувчироқ ва У зотдан қўрқувчироқман”, деб марҳамат қилганлар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг даъват услубида ўзига хос ҳикматлар жуда кўп. Шулардан бири ул зот ҳаммага ҳам ҳадеб панд-насиҳат қилмас эдилар, балки ваъз-насиҳатни истаган ва эшитишга иштиёқманд бўлган пайтларини бой бермасликка ҳаракат қилардилар. Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) айтган гаплари бунга очиқ-ойдин мисол бўлади: “Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизларда зерикиш пайдо бўлишини истамаганларидан баъзан панд-насиҳат қилиб турардилар”.

Яна ул зот подшоҳлар ва турли тоифадаги кишиларга мактуб юборишда қисқача баён этиш йўлидан борганлар. Мактубларни етказувчи элчиларга қандай даъват қилиш, қандай ҳужжат-далил келтириш ва қандай шак-шубҳаларни бартараф этишни ўргатганлар. Чунки бундай ишларни бажаришга саҳобалар ичида лаёқатли кишилар топилган.

Пайғамбар (алайҳиссалом)нинг савол сўровчиларга гўзал услубда жавоб берардилар. Ул зот саволга умумий шаклда жавоб айтардилар.  Ҳатто савол берган кишига “ҳа”, ёки “йўқ”, деб жавоб беришлари етарли бўларди.

Маҳориблик бир кишини илгари жоҳилият даврида қабилалар орасида даврага чиқиб ўзини-ўзи кўз-кўз қилиб юрган кунлари қийнар эди. Бир куни Маҳориб гуруҳлари билан Расулуллоҳ ҳузурларига келганида ўзини қийнаб келаётган ташвишини ошкор этди ва: “Менинг гуноҳларимни кечиришини Аллоҳ таолодан сўранг”, деди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ислом (мусулмон бўлиш) олдинги куфр амалларни ўчиради”, дедилар. Бундан у кишининг кўнгли кўтарилди.

Даъват услубларининг яна бир жиҳати шундаки, у зот даъват асносида ажойиб ўхшатишлар ва гўзал зарбулмасалларни келтириб ўтардилар. Чунки Ислом динига чорлашда ташбеҳлар ва мисоллар келтиришнинг кўпчиликка тушунарсиз ва номаълум маъноларни тушунарли тус олишига катта таъсири бор. Бу борада айтилган ҳадисларнинг энг гўзалларидан бири: “Сиз мўминларни ўзаро дўстлашишлари, бир-бирларига меҳр-шафқатли ва ҳамдард бўлишларида бамисоли бир жасад эканини кўрасиз. Агар жасаднинг бир аъзоси (касалликдан) шикоят қилса, бошқа аъзолари  ҳам бедор бўлишда, безгак тутишда ҳамдард бўлади”. Пайғамбар (алайҳиссалом)нинг исломга даъват этишдаги ўзига хос маҳоратлари ҳар бир қавмга ўзлари тушунадиган сўзлар билан гапирганларида ҳам намоён бўлади. Бирор кишига ақли етмайдиган сўзлар билан гапирмаганлар. Бу борада Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўзлари шундай марҳамат қилдилар: “Инсонларга тушунадиган сўзлар билан гапиринглар. Ахир сизлар Аллоҳ ва Расулини ёлғонга чиқарилишини истамайсизлар-ку?”.

Баъзида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобаларнинг таклифларига мувофиқ иш қилардилар. Албатта, ундай ишлар зарари йўқ одатий ишлардан бўлар эди. Бир куни айрим подшоҳларни исломга даъват қилиш мақсадида мактуб жўнатмоқчи бўлиб турганларида, ул зотга: “Улар муҳрланган мактубнигина очиб ўқийдилар”, деб айтилди. Шунда у зот муҳр қўйиш учун “Муҳаммадур расулуллоҳ” ёзуви нақшланган бир кумуш узукни тақдилар.

Айрим ҳолларда эса Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тарк қилинса, зарари йўқ ишларни фитнадан сақланиш мақсадида қилмай қўяверардилар. Бунга Каъбани бузиб, уни Иброҳим (алайҳиссалом) кўтарган пойдеворигача етказиб қўйиш масаласини мисол қилсак бўлади. Ул зот бу ишни энди Исломни қабул қилган қавм нотўғри тушунмасин, деб тарк қилганлар. Бу борада Ойша онамизга: “Қавмингиз энди исломга кирган бўлмаганларида эди, Байтуллоҳни қайтадан қуришни буюрардим. Кейин ундан чиқарилган нарсалар (қисмлари)ни қайта киргизиб (тиклаб) Иброҳим (алайҳиссалом)нинг пойдеворигача етказиб қўйган бўлардим”, деганлар.

Манбалар асосида

Ғиёсиддин БАРАТОВ

“Кўкалдош” ўрта махсус ислом

билим юрти мударриси таржима қилди.

“Шарҳи Мулло” ёки “Мулло Жомий” ёки “Шарҳи Мулло Жомий” номлари билан машҳур бўлган “Фавоидуз-Зиёийя” асари ўзига хос тарихга эга. Бу асарнинг тарихи ҳақида сўз юритишдан олдин унинг асоси бўлган “Кофия” ва унинг муаллифи ҳақида бир оғиз сўз.

“Кофия” китоби Ибн Ҳожиб номи билан машхур бўлган буюк тилшунос олим Абу Умар Усмон ибн Умар ал-Курдий (646 ҳ. в/э) томонидан ёзилган. У Мисрда яшаб ўтган. Отаси Миср амирининг ҳожиби, яъни қўриқчиларидан бири бўлгани учун “Ибн Ҳожиб” яъни, “Қўриқчининг ўғли” деган ном унга тахаллус бўлиб қолган. У ҳаёти давомида кўплаб илмларни, жумладан, наҳв илмини чуқур эгаллаб, бу борада кичик бир рисола яратди. Муаллиф ушбу китобини толиблар ёдлашлари ва эсда сақлашлари осон бўлиши учун   ихчам бўлишини инобатга олиб, кенг маънони ифода қиладиган сўзлар билан бойитди. Шу боис асар кўпчилик эътиборини қозонди. Китоб ўз замонасида араб тили дарсликлари ичида тенгсиз эди. Асар ўша пайтнинг ўзидаёқ мадрасаларда араб тили дарслиги сифатида ўқиладиган ва наҳв масалаларида манба деб эътибор қилинадиган бўлди. Китоб олимнинг ҳаётлик чоғидаёқ катта шуҳрат қозониб, унинг изоҳталаб ўринларини ёритиб бериш мақсадида ўша замон олимлари унга шарҳ ёза бошлади. Мисол тариқасида муаллиф билан асрдош бўлган буюк муҳаққиқ, тилшунос аллома Розийуддин Муҳаммад ибн Ҳасан Астрабодий (688 ҳ. в/э)ни айтишимиз мумкин. У “Шарҳур-Розий алал Кофия” (شرح الرضي علي الكافية)  номли тўрт жилдли асар ёзган. Аммо биринчилардан бўлиб муаллифнинг ўзи шарҳ ёзган, деган ривоятлар бор. Муаллиф сарф илми борасида ҳам кўпчилик эътиборини қозонган “Шофия” номли асар  ёзган. Разийуддин Астрабодий бу китобга ҳам мўжазгина бир шарҳ ёзган. Бу асар ҳам Кофия китоби билан бирга мадрасаларга сарф илмидан дарслик сифатида киритилган ва унга кўплаб шарҳлар ёзилган [1]. 

  “Кофия” китобига жуда кўплаб шарҳлар ёзилгани ривоят қилинади. Шундай шарҳлардан бири биз сўз юритмоқчи бўлган “Фавоидуз-зиёийя” асаридир.

Абдураҳмон Жомийнинг Зиёуддин Юсуф исмли ўғли бўлиб, у Ибн Ҳожибнинг “Кофия” асарини ўқиб, баъзи мужмал ўринларидан кўнгилдагидек тушунча ҳосил қилмади. Ўша кунгача ёзилган шарҳлардан қониқиш ҳосил қилмай отасидан “Кофия” асарига  шарҳ ёзиб беришини илтимос қилди. Жомий ўғли Зиёуддин Юсуфнинг таклифини инобатга олиб унга шарҳ ёзди. Жомий асарини ўғлининг номи билан, яъни “Фавоидуз-Зиёийя” деб номлади. Албатта, Жомий ушбу асарини нафақат ўғли, балки барча илм таҳсил қилувчиларга бошланғич қўлланма сифатида ёзганини  асарнинг кириш қисмида айтиб ўтди. Ушбу асарни Жомий вафотидан бир йил олдин, ҳижрий 897 йили 11 Рамазон, шанба куни ёзиб тугатди.

Бу асарга кўплаб ҳошиялар ёзилган. Котиблар китобнинг ҳошиясига ана ўша ҳошиялардан бирини келтириб, у кимга тегишли эканини билдириш мақсадида, аломат сифатида муаллифнинг исми ёки ҳошиянинг номини қисқартма шаклда келтиришган. Қуйида улардан баъзиларини келтириб ўтамиз:

Исомиддин ибн Ироҳим ибн Муҳаммад Асфароиний (ҳ.944, в/э).     

Муҳаммад Исматулло ибн Маҳмуд Бухорий. У зот китобнинг ярмигача ҳошия ёзган.

Абдуғафур Лорий (ҳ. 912, в/э), у зот Жомийнинг шогирдларидан бўлиб, “Мабнийёт” бобининг “Товушлар” бўлимигача ёзган.

Абдуҳаким ибн Шамсиддин Саёлкуний (ҳ. 1070 в/э). У зот Жомийнинг шогирди Абдуғафур Лорий  ҳошиясини охирига етказган.

Шайх Важиҳуддин Алавий (ҳ. 998 в/э).

Шайх Нурулҳақ ибн шайх Абдулҳақ Деҳлавий (ҳ. 1073, в/э).

Ҳофиз  Куҳакий Тошкандий. У зот “Марфуот” бўлимигача ёзган.

Муҳаммад Абдураҳмон ибн Маҳмуд Асфароиний.

Муҳаммад Содиқ Қобилий.

Абулбақо. 

Муҳрим Афанди.  

 Абдуллоҳ ибн Солиҳ Афанди Румийнинг  “Такмилатул муҳрим” асари.

Абдунабийнинг “Жомеъул ғумус” номли асари.

Саййид Алихон Кабир номи билан машҳур бўлган зотнинг “ал-Ҳадоиқун надийя шарҳул Фавоидис-сомадийя” асари.

Муҳаммад Али ибн Қози шайх Али Таҳонавийнинг “Кашшофу истилоҳотил фунун” номли асари.

Абулбақо Кафавийнинг “Куллиёт” асари. 

 Шиҳобиддин Ҳиндийнинг “Шарҳу Ҳиндий” номли асари. 

“Қомусул луғат” номли асар.

“Тожул луғат” номли асар.  

“Сироҳ” номли асар.

“Мунтаҳал араб” номли асар.

“Мунтахабул-луғат” номли асар.

“Нафоисул-луғат” номли асар.     

Бу китоб ўз замонасининг уламолари орасида катта нуфузга эга бўлиб,  бугунгача ўз обрўсини сақлаб қолган.  Уламолар бу шарҳ Жомийнинг ёзган шарҳлари ичида энг яхшиси дея эътироф этишган. Ушбу китоб Ибн Ҳожибнинг “Кофия” асарига шарҳ бўлгани учун у кишининг китобларидаги тартиб ўзгартирилмаган. Китобда кириш сўзидан сўнг калима ва Калом ҳақида сўз боради. Сўнг ғайрул-мунсариф, марфуот, мансубот, мажрурот, тавобеълар, мабнийёт ҳамда исмлар ва унинг лавоҳиқлари, феъллар ҳамда  ҳарф ҳақида сўз боради. Қуйида бу боблар ҳақида қисқача танишиб ўтамиз.

 المقدّمة – Кириш – муаллиф китобнинг кириш қисмида калима ва унинг турлари, калом, исм, ҳосил ва маҳсул, исмнинг хусусиятлари, мўъраб, мўърабнинг ҳукми, эъроб, омил, тақдирий эъроб ва лафзий эъроб ҳақида сўз юритган.

  غير المنصرف – Ғайрул-мунсариф – бу бўлимда исмнинг сарфланмаслигига сабаб бўладиган тўққизта иллат ва унга мисоллар, ғайри мунсариф бўлган исмнинг мунсариф бўлиши жоиз бўлган ўринлар ҳақида сўз боради. Сўнг ўша тўққизта иллат бирма-бир мисоллар билан айтиб ўтилади. Улар: адл, васф, таънис, маърифа, ужмат, жам, таркиб, алиф ва нун, вазни феъллардир.

  المرفوعات- Марфуот – бу бўлимда фоил ва унинг мафъулдан олдин  ва кейин келиш ўринлари, феълнинг ҳазф бўлиш ўринлари, икки феълнинг бир исм устида тортишуви, ноиби фоил, мубтадо, хабар, мубтадонинг ҳазф бўлиши жоиз ҳамда лозим бўлган ўринлари ва хабарнинг ҳазф бўлиши, жоиз ҳамда лозим бўлган ўринлари,  “إنّ” ва унинг шерикларининг хабари, жинсни инкор қилувчи “لا”нинг хабари, “ليس”га ўхшаш  “ما ва لا”нинг исми ҳақида сўз боради.

المنصوبات – Мансубот – бу бўлимда, мафъули мутлақ, мафъул биҳи, мунодо ва мунодонинг тобеълари, музоф бўлган мунодо, тархим, мандуб, таҳзир, мафъул фиҳи, мафъул лаҳу, мафъул маъҳу, ҳол, тамйиз, мустасно, “كان” ва унинг шерикларининг хабари, “إنّ” ва унинг шерикларининг исми, жинсни инкор қилувчи “لا” билан мансуб бўлиш ўринлари,  “ما ва لا”нинг хабари ҳақида сўз боради.

المجرورات – Мажрурот – бу бўлимда музоф илайҳ, маънавий изофа, лафзий изофа, изофанинг турли таркибий кўринишлари, мавсуф ва сифатдаги изофа ҳақида, олтита исмнинг изофа бўлишининг ҳукми ҳақида сўз боради.

  التوابع – Тавобеълар – бу бўлимда наът, мавсуф ҳолатининг сифати ва мутаъллиқи, атф, тавкид, бадал, атфул баён ҳақида сўз боради.

المبنيات – Мабнийёт – бу бўлимда, замирлар ва уларнинг турлари, исми ишоралар, мавсула, “الذي” билан хабар қилиб келтириш, исми феъллар, товушлар, мураккаб исмлар, киноялар, сўроқ ва хабар  учун ишлатиладиган “كم”, исми истифҳом ва исми шартлар ҳамда зарфлар ҳақида сўз боради.  

 الأسماء ولواحقها – Исмлар ва уларнинг лавоҳиқлари – бу бўлимда, маърифа, алам, накра, адад исмлар, музаккар ва муаннас, мусанно, мажмуъ, масдар, исми фоил, исми мафъул ва сифати мушаббаҳа ҳамда исми тафзил ҳақида сўз боради.

 الأفعال – Феъллар – бу бўлимда, мозий, музореъ, “ان” носиба тақдир қилинадиган ўринлар, мажозий калима, амр, ноиби фоил, мутаъаддий  феъллар, афъоли қулуб, ноқис феъллар, муқораба феъллар ва таажжуб феъллар ҳамда мадҳ ва зам феъллар ҳақида сўз боради.

  الحروف- Ҳарфлар – бу бўлимда, жар ҳарфлари, феълга ўхшаш ҳарфлар, атф ҳарфлари, танбиҳ ҳарфлари, нидо ҳарфлари, ижоб ҳарфлари, зоида ҳарфлари, тафсирия ҳарфлар, масдар ҳарфлари, таҳзиз ҳарфлари, таваққуъ ҳарфлари, истифҳомнинг икки ҳарфи, шарт ҳарфлари, “ان ولو” феъл учун лозимлиги, радъ ҳарфи ва муаннаснинг “تاء”си, танвин ҳамда тавкиднинг нуни ҳақида сўз боради.

Абдураҳмон Жомий ҳазратлари нафақат назм бўстонида, балки диний илмлар пешвоси ҳамдирлар. Айниқса у зотнинг ўз ўғилларига қилган шафқатлари, меҳрибончиликлари мол дунё бериш билан эмас, садақаи жория бўлмиш китоб ёзиш ила бўлган. Фарзандлари тарбиясига қайғурган ота-оналар Жомий ҳазратларидан ўрнак олсалар арзийди. 

Абдураҳмон Жомий “Кофия” асарига ёзган “Фавоидуз-Зиёийя” шарҳи нафақат илгари, ҳаттоки ҳозирги кунимизда мадрасаларимизда талабаларга ўқитилиб, севимли дарсликлар қаторидан жой олган.

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Фахриддин Муҳаммад Носир

[1]  رضي الدين محمد الأستربازي. شرح الرضي علي الكافية. مكتبة الشاملة. ج-1. ص-2-3.