Албатта, сиз бу аллома, олим, уламолар ҳақида биласиз, улар ҳаёти, ижоди, фаолияти ҳақида кўплаб китобларда ўқигансиз. Биз қуйида уларнинг биз, авлодларига қолдирган маънавий мероси ҳақида мухтасаргина маълумот беришни маъқул кўрдик.

Имом Бухорий (810-870) Ислом таълимотига оид 20 дан ортиқ асарлар ёзди. Унинг биргина “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” асарига 7275 та ҳадис киритилган. 1998 йил октябрь ойида буюк мутафаккир Имом Бухорийнинг 1225 йиллик таваллуд куни кенг нишонланди. Самарқанд яқинидаги Хартанг қишлоғида Имом Бухорий ёдгорлик мажмуаси барпо этилди. 4 жилдли “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” китоби илк бор ўзбек тилида нашр этилиб, китобхонларга тақдим этилди.

Абу Мансур ал-Мотуридий (870-944). Калом илми равнақига улкан ҳисса қўшган буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида туғилган. Ал-Мотуридий исломий одоб қоидалари, маънавий-ахлоқий камолот сирларидан таълим беришга мўлжалланган қатор асарлар ёзган. Улардан “Китоб ат-Тавҳид” (“Аллоҳнинг бирлиги”) ва “Таъвилот аҳл ассунна” (“Суннийлик анъаналари шарҳи”) номли асарларигина сақланиб қолган. Уларда диний таълимот, исломий урф-одатлар, инсоннинг камол топишида дунёқарашининг шаклланиш моҳияти талқин этилган.

Ал-Мотуридий 944 йилда Самарқандда вафот этган. Мустақиллик шарофати билан диний қадриятларимиз тикланаётган ватанимизда 2000 йил ноябрда Имом ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги нишонланди. Самарқандда Мотуридий хотирасига бағишланган ёдгорлик мажмуи барпо этилган, асарлари ўзбек тилида нашрдан чиққан.

Бурҳониддин ал-Марғиноний машҳур фиқҳ (ҳуқуқшунос) олими. У 1123 йилда Риштонда (Фарғона водийси) таваллуд топган. Ал-Марғинонийнинг энг нодир китоби тўрт жилдли “Ҳидоя” асаридир. “Ҳидоя” ислом ҳуқуқшунослиги бўйича мукаммал асардир.

Бу асар ҳозирги кунда ҳам муҳим манба сифатида фойдаланиб келинмоқда. Шу сабабли аллома нафақат уламолар, балки оддий халқ орасида ҳам “Ҳидоят йўлининг сарбони” дея катта ҳурмат-эътибор топган. Бурҳониддин валмилла (Ислом динининг далили, исботи) деган шарафли номга сазовор бўлган. 2000 йилда ал-Марғинонийнинг таваллуди кенг нишонланди. Шу муносабат билан Марғилон шаҳри марказида Бурҳониддин Марғиноний ёдгорлик мажмуи бунёд этилиб, шу ерда унинг рамзий мақбараси ўрнатилди.

Абу Лайс Самарқандий. Абу Лайс куняси билан машҳур бўлган Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Самарқандий 911 йилда Самарқандда туғилган, шу ерда шайхулисломлик қилган. Замонасининг етук фиқҳ ва тафсир олими, фозил ва нуфузли кишиси бўлган.

Мир Сайид Барака. Саййид Барака, Мир Саййид Барака Амир Темурнинг пири. Шарафиддин Али Яздийнинг ёзишича, асли Макка шаҳридан бўлиб, Амир Темур билан дастлаб Термиз шаҳрида учрашган.

Хожа Аҳрор Валий (1404-1490 йй) ХV аср иккинчи ярмида ижтимоий-сиёсий, маданий ва тафаккур ривожида муҳим ўрин тутган. Нақшбандия тариқатини ривожлантирган. Ҳижрий 806 йил рамазон ойида (1404 йил, март) Шош – Тошкент ҳудудидаги Боғистонда дунёга келган. Она тарафидан Хожа Аҳрор машҳур Шайх Хованди Таҳурга бориб уланади.

Хожа Аҳрор қаламига мансуб уч рисола бизгача етиб келган. Улардан бири — “Фақарот ул-орифин” (“Орифлар сўзларидан парчалар”) бўлиб, унда Хожа Аҳрорнинг ва баъзи бошқа тасаввуф намояндаларининг тариқатга оид фикрларидан намуналар келтирилган. “Волидия” деб номланган иккинчи рисоласини Хожа Аҳрор ўз отаси илтимосига кўра ёзган. Унда тариқат йўлига кирган кишининг ахлоқ-одоби, фақр ва фано тушунчалари ҳақида сўз боради. Бу рисола ўз даврида машҳур бўлиб, Жомий ва Алишер Навоийлар у билан яқиндан танишганлар. Заҳириддин Муҳаммад Бобур эса уни форсийдан ўзбек тилига шеърий таржима қилган. Учинчи рисола “Ҳавроийя” деб аталиб, машҳур мутасаввуф шоир Абу Саъид Абулхайрнинг ушбу “Ҳавро” (“Ҳурлар” ёки “Фаришталар”) сўзи билан бошланувчи бир рубоийсини шарҳлашга бағишланган.

Хожа Аҳрор Валий 1490 йилда вафот этган ва Самарқандда дафн этилган.

Али Қушчи (1404-1474 йй) ХV асрда илмий фаолият кўрсатган фақиҳ, математик ва астроном олим. Унинг тўлиқ исми – Алоуддин Абулҳасан Али ибн Муҳаммад Самарқандий эди.

Аллома 806/1404 йили Самарқандда туғилган. Отаси Мулло Муҳаммад темурийлар хонадонига яқин бўлиб, кўп вақт Шоҳруҳ (1409-1447) саройида хизмат қилган. У ов қушларига қарайдиган ходимларга бошлиқ бўлган. Али Қушчи отаси сингари ёшлигидан овга қизиқади, Улуғбекнинг қарчиғайларини тарбия қилади ва ниҳоят моҳир овчи бўлиб етишади. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Қушчининг ўғли Али “Қушчи” деган лақаб билан танилган.

Али Қушчи Самарқанд мадрасасини битиргач, Улуғбекнинг рухсати билан бир неча йил Эроннинг Кирмон вилоятида истиқомат қилди ва ижод этди. Бу ердаги олимлар ва шоирларнинг илмий мажлисларида иштирок этиб, кўпгина китобларни мутолаа қилди, шарҳлар ва мустақил асарлар ёзди.

Унинг «Рисолаи фатҳия», «Рисолаи Муҳаммадийя», «Тарихи ҳоқони Чин», «Рисолаи муфрадийя», «Шарҳи рисола ал-фиқҳ», «Рисолату фи мавзуъот ул-улум», «Маҳбуб ул-ҳамойил фи кашф ул-масойил» каби илмий асарлари машҳур. Ҳижрий 879 (милодий 1477) йили Истанбулда вафот этган ва Абу Айюб Ансорий қабристонига дафн қилинган.

Алишер Навоий (1441-1501 йй). Алишер Навоий 1441 йил 9 февраль куни Хуросон давлатининг пойтахти - ҳозирги Афғонистон ҳудудидаги Ҳирот шаҳрининг Боғи Давлатхона мавзесида туғилди.

Алишер Навоий Самарқандда 1465 йилдан 1469 йилнинг баҳоригача яшади, Фазлуллоҳ Абу Лайс мадрасасида ўқиб, турли фанларга оид билимларини янада чуқурлаштирди. Ўзидан жуда катта маънавий-маданий мерос қолдирди.

Манба

Шу йил 29 май куни Наманган вилоятидаги 100 нафардан зиёд имконияти чекланган (эшитиш ва гапиришда нуқсони бор) ҳамюртларимиз иштирокида маърифий суҳбат ўтказилди.

Тошкент шаҳри "Ислом ота" жоме масжиди имом хатиби Йўлдошали домла Каримов, Дин ишлари бўйича қўмита  мутахассиси Қодиров Муқимжон бошчиликларида Наманган шаҳридаги "Маҳдум Эшон" жоме масжидида 100 нафардан зиёд имконияти чекланган (эшитиш ва гапиришда нуқсони бор) ҳамюртларимизга маърифий суҳбат ўтказилди.

Маърифий суҳбатда бугунги куннинг долзарб мавзуларидан бўлмиш ёшларнинг тарбияси, одоб-ахлоқи бўйича, бағрикенглик, ва шукроналик мавзуларида маъруза қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Наманган вилояти вакиллиги Матбуот хизмати

“Хива – 2024 йилда Ислом дунёсининг туризм пойтахти”

2022 йил Боку шаҳрида бўлиб ўтган Ислом ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар туризм вазирларининг XI сессиясида икки ярим минг йиллик тарихга эга қадимий Хива шаҳри 2024 йилда “Ислом дунёсининг туризм пойтахти” деб эълон қилинган эди. 

Шу муносабат билан жорий йилнинг 31 май – 2 июнь кунлари Хоразмда қатор халқаро тадбирлар ўтказилиши режалаштирилган. 

Айни кунларда ушбу нуфузли анжуманга тайёргарлик ишлари давом этмоқда. Ўзбекистон мезбонлик қилаётган навбатдаги нуфузли тадбирлар доирасида ИҲТга аъзо давлатлар туризм вазирларининг ХII сессияси ўтказилади. Халқаро анжуманда 57 та давлатнинг туризм вазири, халқаро нуфузли туристик ташкилотлар раҳбарлари, хорижий ОАВ вакиллари иштирок этади. 

Унда ИҲТга аъзо мамлакатларнинг туризм салоҳияти тақдимотлари ўтказилади, амалга оширилган ишлар натижалари таҳлил қилинади, истиқболдаги режалар кўриб чиқилади. 

2023 йил 12 июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Хива – 2024 йилда Ислом дунёсининг туризм пойтахти” халқаро тадбирига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилиниб, шу кунга қадар кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилди. 

– Халқаро тадбирлар ўтказиладиган манзилларда сайёҳлар учун янада қулайликлар яратишга аҳамият қаратилмоқда, – дейди Туризм қўмитаси бўлим бошлиғи Муҳайё Ҳайитова. – Масалан, “Ичанқалъа”даги тарихий Жума масжидида ҳам ибодатларни эркин адо этиш учун шароит ҳозирланган. Муқаддас Қуръони Карим китоблари, ислом динига оид бошқа турли асарлар жойлаштирилган. Бу каби шароитлардан шаҳарга ташриф буюраётган хорижлик, айниқса, мусулмон давлатларидан келаётган меҳмонлар мамнун. 

– Хивалик инсонлар меҳрибон. Бизни жуда ҳурмат қилишяпти, – дейди туркиялик сайёҳ Ҳава Орду. – Турк тилида деярли барча аҳоли билан суҳбатлашяпмиз. Келганимга бир кун ҳам бўлмади. Жуда гўзал шаҳар экан. Мени мафтун этди. Бу сингари масжид, мадраса, мақбара ва музейларни бошқа шаҳарларда учратиш қийин. Уларнинг барчаси жуда қадимий, лекин уларни кўз қорачиғи каби асраб келаётган ўзбекистонликлар келажак авлодга бой мерос ва улкан туристик имконият қолдирмоқда.  

Маълумки, Хива шаҳридаги зиёрат туризми объектларидан бири бу Паҳлавон Маҳмуд мақбараси ҳисобланади. Бу ерга нафақат хоразмликлар, Ўзбекистон аҳолиси, балки бутун дунёдан зиёратчилар келади. 

– Биз йигирмадан зиёд дугоналар Андижондан келдик, – дейди меҳнат фахрийси Раъно Боқиева. – Мақсадимиз – Хоразм, Хивадаги муқаддас жойларни зиёрат қилиш. Ичанқалъадаги меҳмон уйларга жойлашдик. Шароитлари жуда яхши экан. Қадимий, лекин барча замонавий қулайликларга эга, шинамгина хонадон бизни мамнун этди. Ибодат қилувчилар учун барча жойда ҳамма шароит яратилганидан хурсандмиз. Юртимизга, Ватанимизга, халқимизга тинчлик-тотувлик тилаб дуолар қилмоқдамиз. 

Таъкидлаш лозимки, Хива шаҳрига Ислом оламининг туристик пойтахти мақомини бериш шаҳарни халқаро туризм бозоридаги энг яхши сайёҳлик марказларидан бирига айлантириш имкониятини беради. ЮНЕСКО мутахассислари ҳатто Хивани қадимги Афина, Рим ва Қоҳира билан солиштиришади. 

– Мен Хоразм тарихини анчадан буён ўрганаман, – дейди АҚШлик тарих ихлосманди Жек Карлсон. – Кўп йиллар шу ерга келиб Хоразмшоҳлар тарихини ўрганишни орзу қилганман. Мана ниятимга етдим. Музейларда мадраса ва инфомарказларда маълумотларни ҳеч қийналмай топиш мумкин. Маҳаллий тарихчилар ҳам ҳар доим биз билан мулоқот қилишга тайёр. Ташрифим давомида бутун дунё ислом дунёсининг тарихий ва нуфузли анжуманига гувоҳ бўлишимдан мамнунман. 

– Хоразм ва Франция ўртасида минг йиллик тарихга эга бўлган алоқа мавжудлиги тарихдан маълум. – дейди франциялик сайёҳ Эвелине Превост. – Хива шаҳрини бемалол шарқ меъморчилигининг бешиги ва илм-маърифат тамаддунининг пойдевори десак ҳам бўлади. Бу ерда гўзал маданият шаклланган. Мустаҳкам қадриятлар мавжуд. Айниқса, меҳмондўст хиваликларнинг таомларини еб тўймайсиз. Мен шу ерда эканлигимдан жуда мамнунман.

Бу йилги саёҳат ва зиёрат мавсуми қизғин паллага кирган шу кунларда Хива шаҳри, хусусан, “Ичанқалъа” мажмуаси кўчаларида кўплаб маҳаллий ва хорижий сайёҳларни учратасиз. Воҳа меҳмонлари тарихий меъморий обидаларни томоша қилиш асносида аждодларимизнинг улкан бунёдкорлик салоҳиятига эга эканига гувоҳ бўлишади. Демак, нуфузли анжуман доирасида жаҳоннинг 60 га яқин давлатидан нафақат туризм соҳаси вакиллари, балки дунёнинг турли бурчакларидан келган сайёҳлар Хивада жам бўлишади. Бу эса мамлакатимизда туризм имкониятининг янада кўтарилишига хизмат қилади. 

Аҳмаджон Шокиров, ЎзА мухбири

#29may #uzbekiston24

Faxritdin Xudoynazarov,
Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi