1. Ҳар бир амални фақат Аллоҳ таолонинг розилигини кўзлаб бажариш. (ихлосли бўлиш).
2. Аллоҳ таолога тавба қилиш.
3. Янги чиққан ойни кўрганда дуо қилиш.
4. Иймон ва савоб умидида рўза тутиш.
5. Иймон ва савоб умидида кечаларини бедор ўтказиш.
6. Иймон ва савоб умидида қадр кечасида бедор бўлиш.
7. Охирги ўн кунида янада жидду жаҳд қилиш.
8. Умра қилиш.
9. Эътикофда ўтириш.
10. Рўзадорга ифторлик қилиб бериш.
11. Қуръони каримни тиловат қилиш.
12. Қуръони каримни ўрганиш ва ўргатиш.
13. Аллоҳ таолони зикр қилиш.
14. Истиғфор айтиш.
15. Таҳоратни мукаммал адо этиш.
16. Таҳорат олгандан кейин шаҳодат калимасини айтиш.
17. Доимо таҳоратли бўлиб юриш.
18. Мисвок ишлатиш.
19. Таҳорат олгандан кейин икки ракат намоз ўқиш.
20. Азон эшитандан кейин унинг дуосини ўқиш.
21. Азон ва иқомат орасида дуо қилиш.
22. Доимо беш вақт намозни адо этиш.
23. Намозларни ўз вақтида адо этиш.
24. Хусусан бомдод ва аср намозларининг вақтига янада риоя қилиш.
25. Жума куни дуолар ижобат бўладиган лаҳзаларни ўрганиб, шу вақтларда дуо қилиш.
26. Жума куни “Каҳф” сурасини ўқиш.
27. Доимо “Зуҳо” намозини адо этиш.
28. Кундалик ўқилиб бориладиган суннат намозларини қолдирмаслик.
29. Нафл намозларни уйда адо этиш.
30. Кўп сажда қилиш.
31. Ёш фарзандларни намоз ўқишга ўргатиш.
32. Ёшларни рўза тутишга ўргатиш.
33. Ҳар бир фарз намозидан кейин Аллоҳ таолони зикр қилиш.
34. Рўзадор оғиз очишини кечиктирмаслиги.
35. Оғиз очиш амалини шом намозидан аввал бажариш.
36. Агар топилса, хурмо билан оғиз очиш.
37. Доимо ифторлик дуосини ўқишга риоя қилиш.
38. Ифторлик пайтида дуо қилиш.
39. Бошқа пайтларда ҳам кўпроқ дуо қилиш.
40. Саҳарлик қилиш.
41. Овқат еб, ичимлик ичиб бўлгандан кейин Аллоҳ таолога ҳамд айтиш.
42. Закотни адо этиш.
43. Аллоҳ йўлида инфоқ-эҳсон қилиш.
44. Садақа бериш.
45. Бировларга ошкора қилмай садақа бериш.
46. Масжидлар қурилишига моддий ёки маънавий кўмак бериш.
47. Саломни кенг ёйиш ва мискину фақирларга таом едириш.
48. Йўлдан одамларга азият берадиган нарсаларни олиб ташлаш.
49. Ота-онага яхшилик қилиш ва уларга итоат этиш.
50. Аёл киши эрига итоат этиши.
51. Ҳалолдан касб қилиш.
52. Доимо аҳли-оила нафақасидан хабардор бўлиш.
53. Етимлар ва мискину бечоралар нафақасидан хабардор бўлиш.
54. Етимни ўз кафиллигига олиб, унинг нафақасига қараш.
55. Етимнинг бошидан силаб, унга меҳр-шафқат кўрсатиш.
56. Дўсту биродарларнинг эҳтиёжларини раво қилиш.
57. Аллоҳ йўлидаги дўстлардан ҳол-аҳвол сўраб туриш.
58. Касалларни ҳолидан хабар олиш.
59. Қариндош-уруғлар гарчи, алоқаларни узган бўлсалар-да, улар билан яхши муносабатда бўлиш.
60. Мусулмон кўнглини кўтариб, хурсанд қиладиган ишларни амалга ошириш.
61. Қийналиб қолган кишининг ишини енгиллатиш.
62. Заифҳол кишиларга нисбатан раҳм-шафқатли бўлиш.
63. Ўзаро низо чиққан, бир-бири билан юзкўрмас бўлиб кетган инсонларнинг орасини ислоҳ қилиш.
64. Гўзал хулқли бўлиш.
65. Ҳаёли бўлиш.
66. Ростгўй бўлиш.
67. Босиқ, кечиримли, мулойим бўлиш.
68. Кўришганда қўл бериб саломлашиш.
69. Очиқ юзли бўлиш.
70. Савдода бағрикенг бўлиш.
71. Аллоҳ таоло ҳаром қилган нарсалардан кўзни тийиш.
72. Яхшиликка чақириб, ёмонликнинг олдини олиш.
73. Солиҳлар, яхши инсонлар билан бирга бўлиш.
74. Тил ва бошқа аъзоларни номақбул ишлардан сақлаш.
75. Пайғамбар алайҳиссалом кўп салавот айтиш.
76. Яхшилик қилиш ва эзгу ишларга далолат қилиш.
77. Инсонлар Аллоҳ таолони танишига сабабчи бўлиш.
78. Инсонларнинг айбларини беркитиш.
79. Сабрли бўлиш.
80. Бирор бир гуноҳ иш содир этганда, икки ракат намоз ўқиб, тавба қилиш.
81. Ҳайвону жонзотларга ҳам шафқатли бўлиш.
82. Инсонлардан таъма қилмаслик.
83. Кўп таҳлил (яъни, “Лаа илааҳа иллаллоҳ”) ва тасбеҳ (Субҳаналлоҳ) айтиш.
84. Садақайи жория қилиш.
85. Савдо-сотиқда ростгўй бўлиш.
86. Мусулмонлар ғам-ташвишини аритиш.
87. Мусулмон ва бошқаларга зиён бермаслик.
88. Ўзгаларга ёрдам қўлини чўзиш.
89. Ота-онанинг дўстлари билан ҳам борди-келди қилиб алоқани узмаслик.
90. Ширин сўзли бўлиш.
91. Қўл остидаги ишчи-ходимларга шафқатли бўлиш.
92. Бир солиҳ амални оз-оз бўлса-да, бардавомлик ила бажариш.
93. Қўни-қўшниларга яхши муносабатда бўлиш.
94. Ота-онанинг ҳаққига дуо қилиш.
95. Дўсту биродарининг ҳаққига ғойибона дуо қилиш.
96. Мусулмонларнинг ҳаққига дуо қилиш ва Аллоҳ таолодан уларнинг гуноҳларини кечиришини сўраш.
97. Турмуш ўртоғи билан яхши муносабатда бўлиш.
98. Ўз аҳли-оиласига таълим-тарбия бериш.
99. Бирор кишига жабр қилган бўлса, ундан розилик олиш ва зиммасидаги ўзгаларнинг моддий ва маънавий ҳақларини адо этиш.
100. Ёмонлик кетидан уни ювиб юборадиган яхшилик қилиш.
101. Омонатга хиёнат қилмаслик ва аҳдга вафо қилиш.
102. Каттани ҳурмат, кичикни иззат қилиш.
103. Ўзгаларнинг ғам-қайғуси ва дардига шерик бўлиш.
104. Тилни ёмон сўзлардан сақлаб фақат яхши сўзларни айтиш.
105. Мусулмонлар обрўсини сақлаш.
106. Қалбни бахиллик ва ҳасаддан пок тутиш.
107. Инсонлар орасида адолат билан ҳукм қилиш.
108. Бошига кулфат ёғилган кишига ёрдам бериш.
109. Яхшиликка чақираётган кишининг чақириғига лаббай дейиш.
110. Яхши иш қилган кишига миннатдорчилик билдириш ва муносиб мукофотлаш.
111. Шаввол ойидан олти кун рўза тутиш.

Ғиёсиддин ҲАБИБУЛЛОҲ ,

“Муҳаммад ал-Беруний” ўрта махсус

ислом билим юрти мударриси.

1. Рўза тутган кишининг тақводорлиги зиёдалашади. Аллоҳ таоло Қуръони каримда рўзани олдинги умматларга фарз қилганидек, ушбу уммати Муҳаммадийяга ҳам фарз қилганини айтиб, оятнинг сўнгида албатта тақводор бўласизлар деб таъкидлади. Рўза туфайли инсонда Роббисини кўриб турганлигини ҳис қилиш кучи, У зотдан қўрқиш ҳисси янада зиёдалашади. Рўза тутиш билан банда Роббисига бўйсуниб, буйруғига “лаббай”, деб итоат қилган бўлади.
2. Рўза кўзни номаҳрамларга назар солишдан сақловчи, ёмонликларга ундовчи шайтоний нафсини сусайтирадиган асосий омиллардандир. Чунки унинг ёрдамида инсон нафсининг ҳар қандай хоҳиш-истакларига ғолиб келади. Бу билан инсоннинг қийинчилик, машаққатларга бардош бериш, сабр қилиш тажрибаси ошади. 
3. Рўзанинг яна бир ҳикмати ночор, мискин, фақирларни ҳолатини эслатишдир. Киши оч, чанқоқ бўлмас экан, фақирлар чекадиган қийинчиликларни қаердан билсин! Рўза тутган инсон очлик, чанқоқлик аламини тотиб кўриб, бечора ҳолдагиларни қандай кун кечираётганини ҳис этади. Турмушимизда тўкин-сочин, фаровон ҳаёт кечирар эканмиз, кўп ҳолатларда, қариндош-уруғ, қўни-қўшни, атрофимиздаги инсонларнинг ҳолати қай даражада кечаётганини, лоақал бир маротаба эслаб қўйиш ёдимиздан кўтарилиб қолади. Кўча-кўйда, автобусда, метрога тушганимизда бозорга борганимизда, умуман олганда кўплаб ўринларда ибрат олишимиз керак бўлган ҳолатларга дуч келамиз-у, аммо эътибор бермасдан ўтиб кетаверамиз. Шунинг учун ҳам халқимизда “Қорни тўқнинг қорни оч билан нима иши бор” деган ибора бежиз айтилмайди. Ҳақиқатдан ҳам баъзида бечораҳол кишиларнинг олдидан ўтиб кетадиган бўлсак, улар ҳам биз каби инсон, улар ҳам биз каби фаровон ҳаёт кечиришни исташларини, уларнинг олдиларидаги жажжи фарзандлари, бизнинг фарзандларимиз каби ота-онанинг меҳрига, атрофдагиларнинг эътиборига лойиқ эканларини унутиб қўямиз. Ҳа, инсон унутувчан ва баъзан ношукр бўлади, чунки кеча яқинда ўзининг ҳолати ҳам шундай бўлганини, ўзи ҳам бошқаларнинг кўмагига муҳтож бўлганида: “Мен ҳам қачон ўзгаларга ўхшаб кўнглим тусаган нарсани ейман”, деб Аллоҳ таолога дуо қилиб ёлворганини эсидан чиқаради. Ёки бўлмаса, умри давомида тўқчиликда яшаб, тақдири илоҳий билан ўзининг бошига ҳам шундай кунлар тушиб қолиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмайди. Шунинг учун ҳам юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, рўза инсонни мурувватга, ўзгаларга, хусусан бечора ҳолларга эътибор қаратишга ундайди. Ким ўзида раҳм-шавқат сифатини шакллантириш ва мустаҳкамлашни хоҳласа рўза тутсин! 
4. Яна бир ҳикмати – узоқ-яқиндаги барча мусулмонларни Рамозон ойида рўза тутишга бирлаштиришдир. Бир вақтда рўзани ният қилиб, бир вақтда рўзаларини очадилар. Шу билан ҳам маънан, ҳам ҳиссан барча умматнинг якдиллиги рўёбга чиқади. 
5. Рўзанинг навбатдаги ҳикмати, рўза бадан учун сиҳат-саломатлик гаровидир. Рўзадор рўза тутиши сабабли, ўз соғлиғини тиклаб олади. Бугунги кунга келиб бутун дунёда рўза нафақат соғлиқни сақлаш учун, балки беморларни даволаш учун ҳам ўта зарур омил эканлиги ошкора айтилмоқда. Яқинда Россия олимлари рўза тутиш йўли билан даволанган беморлар рўйҳатини эълон қилишди. Натижа кишини ҳайратга соладиган даражада муваффақиятли эди. Ҳатто саратон касалига мубтало бўлганлар ҳам мана шу йўл билан шифо топишибди. Рўза турли касалликларга даво бўлиши билан бирга бадандаги ёмон, кераксиз ёғларни, холерик-сафро, флагматик-балғам, сангвиник-қон, меланхолик-қора ўтларни кетказади. Қонни мусаффо қилади, ошқозонни яхшилайди. Натижада рўзадор анча енгиллашиб қолади, зеҳни ўткир, хотираси кучли, иродаси мустаҳкам бўлади. Кўплаб тиббиёт мутахассислари: “Рўза тутиш баданнинг соғлом ва қувватли бўлишига сабаб бўлади”, деб таъкидлайдилар.
6. Рўза тутган кишининг гуноҳлари тутган рўзаси сабабли мағфират қилинади. 
7. Рўза тутган киши ўз рўзаси сабабли фаришталар сифати ила сифатланади. Маълумки, емаслик, ичмаслик ва жинсий яқинлик қилмай, доимо тоатда бўлиш фаришталарга хос сифатдир. Рўза тутган инсон ўзининг рўзадорлиги билан айнан ана шу сифатларга соҳиб бўлади.

Ғиёсиддин ҲАБИБУЛЛОҲ ,

“Муҳаммад ал-Беруний” ўрта махсус

ислом билим юрти мударриси.

Бандаларнинг амалларига эътиқодий жиҳатдан назар

Бандалар тарафидан содир бўладиган барча амалларни умумий қилиб ўрганилганда уларни уч қисмга ажратиш мумкин:

1. Бандаларнинг барча амаллари уларнинг касби бўлиб, барчасининг яратувчиси Аллоҳ таолодир. Яхши ва ёмон барча амаллар Аллоҳ таолонинг хоҳиши, илми, қазоси ва қадари билан вужудга келади;
2. Бандаларнинг зиммаларига юклатилган амалларнинг барчаси Аллоҳ таолонинг буйруғи, яхши кўриши, ризоси, илми, хоҳиши, қазоси ва тақдири билан вужудга келади;
3. Гуноҳ-маъсиятларнинг барчаси Аллоҳ таолонинг илми, қазоси, тақдири ва хоҳиши билан вужудга келади, лекин яхши кўриши, ризоси ва буйруғи билан вужудга келмайди.

Бутун борлиқда содир бўладиган яхши-ю ёмон ишларнинг барчаси Аллоҳ таолонинг хоҳишига кўра бўлишига иймон келтириш вожиб бўлади. Қуръони каримда барча иш Аллоҳ таолога оид экани баён қилинган:

قُلۡ إِنَّ ٱلۡأَمۡرَ كُلَّهُۥ لِلَّهِۗ

“Айтинг: “Барча иш Аллоҳга (оид)дир”. (Оли Имрон сураси, 154-оят). Яъни эй Муҳаммад алайҳиссалом анави мунофиқларга айтинг: ишларнинг барчаси Аллоҳнинг измидадир. У зот уларни хоҳлаганича тасарруф қилади.

Қазою қадарга шак-шубҳасиз ишониш кишини мўминлик мартабасига кўтарадиган иймон рукнларидан биридир. Қадар деганда яхшилик, ёмонлик, манфаат, зарар, қайси замон ва қайси маконда вужудга келиш каби махлуқотларда бўладиган барча ишларни Аллоҳ таолонинг олдиндан билиши тушунилади. Қазо деганда эса Аллоҳ таолонинг Ўзи олдиндан билган нарсасини вужудга келтириши тушунилади.

Қазо ва қадарнинг маънолари

Қазо ва қадарнинг луғавий ва истилоҳий маъноларини ўрганиш ўта муҳим бўлиб, уни яхши англаш кўпгина тушунмовчиликларга барҳам беради.

Қадар луғавий жиҳатдан “миқдор белгиламоқ”, “тақсимламоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда:

اَلْقَدَرُ: عِلْمُ اللهِ تَعَالَى بِمَا يَكُونُ فِى خَلْقِهِ

Аллоҳ таолонинг келажакда махлуқотларида бўладиган нарсани билиши – қадар дейилади.

Яъни Аллоҳ таолонинг махлуқотларининг ризқларини ва барча ҳолатларини олдиндан тақсимлаб қўйганлиги, шунга кўра улар дуч келадиган барча нарсалар У зотга олдиндан маълум экани қадар ҳисобланади.

Қазо луғатда “амалга оширмоқ”, “юзага чиқармоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда:

اَلْقَضَاءُ: اِيجَادُ اللهِ تَعَالَى مَا سَبَقَ فِى عِلْمِهِ أَنَّهُ يُوجَدُ

Аллоҳ таолонинг илмида вужудга келиши олдиндан аниқ бўлган нарсани вужудга келтириши – қазо дейилади. (Абу Ҳафс Сирожиддин Умар ибн Исҳоқ Ғазнавий. Шарҳу ақидати Имом Таҳовий. – Қоҳира: “Даротул Караз”, 2009. – Б. 171.)

Яъни Аллоҳ таолонинг махлуқотларига олдиндан тақсимлаб қўйган нарсасини Ўзи белгилаб қўйган вақтида юзага чиқариши қазо ҳисобланади.

Қазо ва қадарга иймон келтириш тушунчаси

Қазо ва қадарга иймон келтириш деганда қуйидаги нарсаларга шак-шубҳасиз ишониш тушунилади.

– Аллоҳ таоло бандаларнинг ҳали қилмаган амалларини ҳам олдиндан билади;

– Бандаларнинг қиладиган барча амаллари олдиндан “Лавҳул маҳфуз”га ёзиб қўйилган;

– Содир бўлган барча нарсалар Аллоҳ таолонинг хоҳишидир;

– Пайдо бўлган барча нарсаларни Аллоҳ таоло яратгандир.

Мазҳаббошимиз Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ “Фиқҳул акбар” асарида борлиқда содир бўладиган ҳар бир иш Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасига кўра амалга ошиши ҳақида шундай ёзган:

كَانَ اللهُ تَعَالَى عَالِمًا فِي الأزَلِ بِالأشْيَاءِ قَبْلَ كَوْنِهَا وَهُوَ الَّذِي قَدَّرَ الأشْيَاءَ وَقَضَاهَا وَلاَ يَكُونُ فِي الدُّنْيَا وَلاَ فِي الآخِرَةِ شَيْءٌ إِلاَّ بِمَشِيئَتِهِ وَعِلْمِهِ وَقَضَائِهِ وَقَدَرِهِ وَكَتْبِهِ فِي اللَّوْحِ المحْفُوظِ وَلَكِنْ كَتَبَهُ بِالْوَصْفِ لاَ بِالْحُكْمِ

Аллоҳ таоло нарсаларни мавжуд бўлишларидан олдин ҳам азалда Билувчи эди. У нарсаларга тақдир тайин қилган ва уларга ҳукмини жорий қилган Зотдир. Дунё ва охиратдаги ҳар бир нарса Унинг хоҳиши, илми, ҳукми, ўлчови ҳамда “Лавҳул маҳфуз”га ёзганидек бўлади. Лекин уни васф билан ёзган, буйруқ билан эмас.

Шарҳ: Аллоҳ таоло ўзининг азалий ва абадий илми билан барча махлуқотларининг тақдирини олдиндан белгилаб, уларга Ўз ҳукмини жорий қилган. Аммо бу бандалар ўша амалларни қилишга мажбур, деган маънони эмас, балки бандаларнинг келгусида қиладиган ишлари Аллоҳ таолога азалдан маълум, деган маънони билдиради. Яъни бандаларга жузъий ихтиёр берилган бўлиб, ўша ихтиёрларини қайси тарафга йўналтирганларига кўра жазо ёки мукофот оладилар. Аллоҳ таоло “Лавҳул маҳфуз”га барча нарсаларни узун-қисқа, чиройли-хунук, тоат-маъсият ва ҳоказоларни васф билан “шундай бўлади”, деб ёзган. Лекин “шундай бўлсин” деб буйруқ билан ёзмаган. Масалан, “фалончи мўмин бўлсин”, “фистончи кофир бўлсин”, деб буйруқ билан ёзмаган. Яъни қадар буйруқ эмас, балки Аллоҳ таолонинг илмидир. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло “фалончи ўз ихтиёри билан мўмин бўлади, иймонни хоҳлайди, куфрни хоҳламайди, фистончи ўз ихтиёри билан кофир бўлади, куфрни хоҳлайди, иймонни хоҳламайди”, – дея ёзиб қўйган. Бандаларининг қайси бирини хоҳлаш-хоҳламаслигини эса, Ўзининг азалий ва абадий илми билан олдиндан билган ҳолда “Лавҳул маҳфуз”га битиб қўйган.

Қазою қадарга иймон келтирган ҳар бир мўмин киши ўзига етган мусибатларнинг ҳам, хурсандчиликларнинг ҳам олдиндан битиб қўйилганлигига аниқ ишониши лозим бўлади. Аллоҳ таоло бандага етадиган ҳар бир мусибат олдиндан битиб қўйилган бўлишини, унга олдиндан битиб қўйилмаган бирор мусибат етмаслигини хабар берган:

مَآ أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِيٓ أَنفُسِكُمۡ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مِّن قَبۡلِ أَن نَّبۡرَأَهَآۚ

“Хоҳ ерга ва хоҳ ўзларингизга бирор мусибат етса, Биз уни пайдо қилишимиздан илгари Китобда (Лавҳул-маҳфузда битилган) бўлур”. (Ҳадид сураси, 22-оят).

Агар ер юзида қаҳатчилик, зилзила ёки экин-тикинларга офат етиши каби мусибатлар содир бўлса, бирор инсонга касаллик, муҳтожлик, фарзандларидан айрилиб қолиш каби турли мусибатлар етадиган бўлса, буларнинг барча-барчаси ҳали юзага келмасдан олдин “Лавҳул маҳфуз”га битиб қўйилганига кўра амалга ошган ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ориф зотлардан бири: “Кимки Аллоҳ таолонинг қадар тўғрисидаги сирини таниган бўлса, унга мусибатларни енгиш албатта, енгил бўлади”, – деган.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу мусибатга учраганларга таскин бағишловчи сўзларни айтган: “Менга бирор мусибат етса, ундан учта неъматни топдим:

1. Ушбу мусибат динимда бўлмади;
2. Ушбу мусибат содир бўлганидан кўра каттароқ бўлмади;
3. Аллоҳ таоло ушбу мусибат сабабли улкан ажр-мукофотлар беради”.

Ҳадиси шарифларда ҳам инсонга етадиган нарса олдиндан битиб қўйилган бўлиши, олдиндан битилмаган бирор нарса унга етмаслиги баён қилинган:

عَنْ أَبِى حَفْصَةَ قَالَ قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ لاِبْنِهِ يَا بُنَىَّ إِنَّكَ لَنْ تَجِدَ طَعْمَ حَقِيقَةِ الإِيمَانِ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَكَ وَمَا أَخْطَأَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَكَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمَ فَقَالَ لَهُ اكْتُبْ قَالَ رَبِّ وَمَاذَا أَكْتُبُ قَالَ اكْتُبْ مَقَادِيرَ كُلِّ شَىْءٍ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ يَا بُنَىَّ إِنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ مَنْ مَاتَ عَلَى غَيْرِ هَذَا فَلَيْسَ مِنِّى. رَوَاهُ اَبُو دَاوُدَ

Абу Ҳафсадан ривоят қилинади: “Убода ибн Сомит ўғлига: “Эй ўғилчам, то сенга нима етган бўлса, янглишиб сенга етмасдан қолиши мумкин эмаслигини ва нима сенга етмаган бўлса, янглишиб сенга етиб қолиши мумкин эмаслигини билмагунингча иймон ҳақиқати таъмини асло тота олмайсан. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Аллоҳ дастлаб қаламни яратган ва унга: "Ёз", – деган. У: “Роббим нимани ёзаман”, – деган. Унга: “То қиёмат қоим бўлгунча бўладиган барча нарсаларнинг миқдорларини ёзгин”, – деган”, деяётганларини эшитганман. Эй ўғилчам, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Ким ушбудан бошқада (бошқа тушунчада) вафот этса, мендан эмасдир”, –деяётганларини эшитганман”, – деди”. Абу Довуд ривоят қилган.

Шунингдек, қазою қадарни рўкач қилиб дангасалик қиладиганларга кўрсатма ўлароқ Қуръони каримда: “Агар Аллоҳ хоҳлаганида биз ҳам, ота-боболаримиз ҳам ширк келтирмас эдик”, деган кимсаларнинг сўзлари ва уларга Аллоҳ таолонинг берган жавоби шундай баён қилинган:

﴿سَيَقُولُ ٱلَّذِينَ أَشۡرَكُواْ لَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَآ أَشۡرَكۡنَا وَلَآ ءَابَآؤُنَا وَلَا حَرَّمۡنَا مِن شَيۡءٖۚ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ حَتَّىٰ ذَاقُواْ بَأۡسَنَاۗ قُلۡ هَلۡ عِندَكُم مِّنۡ عِلۡمٖ فَتُخۡرِجُوهُ لَنَآۖ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا تَخۡرُصُونَ١٤٨﴾

“Ширк келтирган кимсалар: “Аллоҳ хоҳлаганида биз ҳам, ота-боболаримиз ҳам мушрик бўлмаган ва бирор (ҳалол) нарсани ҳаром қилмаган бўлур эдик”, – дейишади. Улардан олдингилар ҳам, то азобимизни тотмагунларича, (пайғамбарларни) худди шундай ёлғончига чиқарганлар. Айтинг: “Сизларда бизга чиқарадиган (кўрсатадиган) илм (ҳужжат) борми? (Сизлар) фақат гумонга эргашмоқдасиз ва сизлар фақат ёлғон сўзламоқдасиз”. (Анъом сураси, 148-оят)

Қазою қадарга иймон келтирган мўмин киши Аллоҳ таолонинг барча нарсаларни билгувчи Зот эканига, барча нарсаларнинг яратувчиси эканига, У хоҳламаган бирор нарса бўлмаслигига, Унинг одиллигига, ҳеч кимга зулм қилмаслигига, Унинг ҳар бир ишни ҳикмат билан қилишига ва ҳеч бир ишни беҳуда қилмаслигига қатъи ишонган бўлади.

Уламоларнинг қадар ҳақидаги сўзлари

 Қадарга иймон келтирган ҳар бир мўмин киши бандаларнинг билишлари керак бўлган нарсаларни Аллоҳ таолонинг Ўзи баён қилиб берганини ва У зотнинг бандалардан сир тутган нарсалари тўғрисида баҳс қилмаслик кераклигини ҳам билиши лозим. Бу ҳақиқатни уламолар турли ўхшатишлар билан осон қилиб тушунтириб қўйганлар.

Али розияллоҳу анҳудан қадар ҳақида сўрашганида: “Қадар қоронғи йўл, унга қадам босмагин”, – деган. Ҳалиги сўровчи яна: “Менга қадарнинг нима эканини билдиринг”, деганида, “қадар чуқур денгиздир, унга кира кўрма”, – деган. Бояги сўровчи яна хиралик билан: “қадарнинг нима эканини менга билдириб қўйинг” деганида, “қадар Аллоҳ таолонинг махфий тутган нарсасидир қўй, ўзингни қийнама”, – деб жавоб берган.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан қадар ҳақида сўрашганида: “Қадар Аллоҳ таолонинг чуқур кирмасликларингизни ирода қилган нарсасидир. Аллоҳ таолонинг сизларга рухсат бермаган нарсасини билишга уринманглар”, – деб жавоб берган.

Ваҳб ибн Мунаббиҳ: “Қадар тўғрисида тафаккур қилиб кўрдим-у эсанкираб қолдим, сўнгра яна тафаккур қилдим-у тағин довдираб қолдим. Шундан билдимки, инсонларнинг қадарни энг яхши билувчироғи у ҳақида тафаккур қилишдан энг тийилувчироғи экан, қадар тўғрисида энг билимсизроғи эса, у ҳақида энг кўп гапирувчироғи экан”, – деган.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг олдиларига бир киши қадар ҳақида баҳслашмоқчи бўлиб келганида, у зот: “Қадар тўғрисида тафаккур қилиш худди қуёшнинг кўзни қамаштирадиган нурига қарашдек гап, киши унга қанча кўп қараса, шунча кўп довдираб эсанкирайверади”, – деб жавоб берган.

 Имом Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳ қадар ҳақида қуйидагиларни ёзган:

أَصْلُ القَدَرِ سِرُّ الله تعالى في خَلْقهِ لمْ يَطَّلعْ عَلى ذَلِك مَلَكٌ مُقرَّبٌ ولا نَبيٌّ مُرْسَلٌ والتَّعمُّقُ والنَّظَرُ في ذلكَ ذَرِيعَةُ الخِذْلاَنِ وَسُلَّمُ الحِرْمَانِ ودَرَجَةُ الطُّغْيَانِ فالحذَرَ كُلَّ الحذَرَ مِنْ ذَلِكَ نَظَراً وفِكْراً وَوَسْوَسَةً فإن الله تعالى طَوَى عِلْمَ القَدَر عَنْ أنَامِهِ ونَهَاهُم عَنْ مرامِهِ كما قال تعالى في كتابه: ﴿لَا يُسۡ‍َٔلُ عَمَّا يَفۡعَلُ وَهُمۡ يُسۡ‍َٔلُونَ٢٣﴾ فَمَنْ سَأَلَ لِمَ فَعَلَ فَقَدْ رَدَّ حُكْمَ الكِتَابِ وَمَنْ رَدَّ حُكْمَ الكِتَاب كانَ مِنَ الكافِرين.

“Қадарнинг асли Аллоҳ таолонинг махлуқотлари тўғрисидаги сиридир. Ундан бирор улуғ фаришта ҳам, юборилган бирор пайғамбар ҳам хабардор эмас. Чуқур кетиш ва у ҳақида тафаккур қилиш хорликка олиб борадиган восита, маҳрум бўлиш нарвони ҳамда ҳаддан ошиш даражасидир. У нарса ҳақида тафаккур қилиш, фикр юритиш ва васвасага тушишдан ниҳоят даражада ҳазар қилинг! Чунки Аллоҳ таоло бандаларидан қадар илмини ўраб қўйгандир ва у ҳақида баҳс қилишдан қайтаргандир. Аллоҳ таоло Ўзининг китобида айтгани кабики: “У қилган нарсасидан сўралмас. Ҳолбуки, улар сўралурлар” (Анбиё сураси, 23-оят). Ким: “Нима учун бундай қилди”, – деб сўраса, Китобнинг ҳукмини рад этган бўлади, ким Китобнинг ҳукмини рад этган бўлса, кофирлардан бўлади”.

Дуо тақдирни ўзгартирадими?

Қазою қадар ҳақида сўз борар экан, дуонинг қазони қайтариши ҳақидаги ҳадиси шарифлар ва қадарнинг олдиндан белгилаб қўйилгани ҳақидаги ҳадиси шарифлар ҳам қўшиб ўрганилса, қазою қадар ҳақидаги умумий маълумотлар янада тўлиқроқ бўлади:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلَّا الدُّعاءُ وَلَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Салмон Форсий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қазони фақатгина дуо қайтаради, умрни фақатгина яхшилик зиёда қилади”, – дедилар”. Термизий ривоят қилган.

Шарҳ: “Қазони фақатгина дуо қайтаради” дейилди. Ушбу ҳадисни ўқиганда кишининг хаёлига бирдан қадарнинг тайин қилиб қўйилгани маъносини англатувчи ҳадислар билан ушбу ҳадис ўртасида қандай мувофиқлик мавжуд деган фикр келиши табиий ҳолдир. Қуйидаги ҳадис қадарнинг олдиндан белгилаб қўйилганига очиқ-ойдин далилдир:

 عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ كَتَبَ اللَّهُ مَقَادِيرَ الْخَلاَئِقِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَالاَرْضَ بِخَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ وَعَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ. رَوَاهُ مُسْلِمُ

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Аллоҳ таоло халойиқнинг миқдорларини осмонлару ерни яратишидан эллик минг йил олдин битиб қўйган ва Арши сувнинг устида бўлган”, – деяётганларини эшитганман”. Муслим ривоят қилган.

Шарҳ: Келтирилган ҳадисларнинг бирида “Қазони фақатгина дуо қайтаради” дейилмоқда, иккинчисида эса “Аллоҳ таоло халойиқнинг миқдорларини осмонлару ерни яратишидан эллик минг йил олдин битиб қўйган” дейилмоқда. Ушбу икки ҳадиснинг маъноларига кўра, дуо осмонлару ер яратилишидан эллик минг йил олдин тайин қилиб қўйилган нарсани қайтарадими, деган савол пайдо бўлиши табийдир. Бу саволга қуйидагича жавоблар берилган:

“Мазкур иккала ҳадис бир-бирига зид эмас. Ҳа, Аллоҳ таоло халойиқнинг миқдорларини осмонлару ерни яратишидан эллик минг йил олдин битиб қўйган, Унинг битиб қўйганида асло ўзгариш бўлмайди. Лекин У зот рўй берадиган ушбу нарсаларга азалий сабабларни тайин қилган. Яъни солиҳ амаллар саодатга эришиш учун қўйилган азалий сабаблар бўлса, ёмон амаллар бадбахт бўлиш учун азалий сабаблардир. Шунингдек, яхшилик, гўзал хулқли бўлиш ва қариндошлик алоқаларини боғлаш каби амаллар ҳам азалий сабаблар қаторига киради” (Ҳофиз Абул Қосим Лалкоий. “Шарҳу эътиқоди аҳли сунна” 3-жуз. “Мактабатуш шомила”. – Б. 18.).

Шу ўринда дуо ва сабабият қонунларининг бир-бирига алоқасини ҳам ўрганиб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Дуо ва сабабият қонунлари

Дуо луғатда “илтижо”, “ўтинч” каби маъноларни англатади. Истилоҳда “ банда ўзининг фақирлигини, ҳожатмандлигини ва мутелигини ҳамма нарсага қодир бўлган Аллоҳ таолога изҳор қилиб, манфаатларни жалб қилишни ва зарарларни даф қилишни сўраши, дуо деб аталади”.

Дуо мусулмон кишининг ҳаётида ўта муҳим аҳамиятга эга бўлган улкан ибодат ҳисобланади. Бу ибодатнинг қанчалар катта аҳамиятга эга эканини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай баён қилганлар:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَيْسَ شَىْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الدُّعَاءِ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таолога бирор-бир нарса дуодан кўра қадрлироқ эмасдир”, – дедилар”. Термизий ривоят қилган.

Чунки дуо қилувчи ўзининг ожиз банда эканини изҳор қилиш билан биргаликда, Роббисининг кўплаб сифатларини эътироф этаётган бўлади:

1. Борлигини, чунки йўққа дуо қилиб ундан бирор нарса сўралмайди;
2. Бойлигини, чунки ҳожатларни раво қилиш фақирдан сўралмайди;
3. Эшитувчилигини, чунки карга дуо қилиб ундан бирор нарса сўралмайди;
4. Сахийлигини, чунки бахилга дуо қилиб ундан бирор нарса сўралмайди;
5. Раҳматини, чунки бераҳмга дуо қилиб ундан бирор нарса сўралмайди;
6. Қодирлигини, чунки ожизга дуо қилиб ундан бирор нарса сўралмайди.

Дуога беэътибор бўлиш Аллоҳ таолонинг мазкур сифатларига эътиборсиз қараш билан баробардир. Шунинг учун мўмин киши доимо дуога ҳаракат қилиши лозим бўлади.

Шунингдек, банда ўзига манфаатларни жалб қилиш ва зарарларни даф қилишда имкониятидаги зоҳирий сабабларни, яъни сабабият қонунларини юзага чиқаришга уриниши лозимлиги ҳам шариат талаби ҳисобланади. Демак, имкониятидаги сабабият қонунларини юзага чиқариш ҳам, ортидан дуо қилиб натижани Аллоҳдан сўраш ҳам шариатнинг талабидир.

Шунга кўра сабабият қонунлари ва дуонинг бир-бирига алоқасини уч турга ажратиш мумкин:

1. Сабабларга суяниб дуони тарк қилиш беодобликдир.

Масалан, мўл ҳосил олмоқчи бўлган деҳқон ерини шудгорласа, уруғларнинг яхшисини танласа, экинларини ўз вақтида суғорса, қўйингки мўл ҳосил олишга сабаб қилиб қўйилган барча нарсаларни амалга оширса-ю, дуога бепарво бўлса, мўл ҳосилни фақатгина тайин қилиб қўйилган сабаблар яратади, деган ваҳм юзага келиб қолади. Бу эса барча нарсаларнинг тадбиркори бўлган Аллоҳ таолога нисбатан беодоблик бўлади.

2. Сабабларни юзага чиқаришга уринмасдан дуо қилиб ўтириш шариатни тушунмасликдир.

Масалан, модомики мўл ҳосил Аллоҳ таолонинг бериши билан бўлар экан, ҳосилга сабаб қилиб қўйилган ишларни амалга ошириш ўрнига У зотга дуо қилишга “зўр бериш” керак, бу ёғи Аллоҳга таваккал, деган тушунчада бўлиш, шариатнинг кўрсатмаларини тушунмаслик бўлади. Чунки дуо қилишга буюрган шариат сабабларни юзага чиқаришга ҳам буюргандир.

Бу ҳақида Саҳл Тустарий раҳматуллоҳи алайҳнинг ажойиб сўзлари бор: “Ким ҳаракатга (сабабларни рўёбга чиқаришга) бепарво бўлса, суннатга бепарво бўлибди, ким (Аллоҳга) таваккал қилишга бепарво бўлса, иймонга бепарво бўлибди. (Аллоҳга) таваккал қилиш Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳоллари (доимий сифатлари)дир, касб (сабабларни рўёбга чиқариш) у зотнинг суннатларидир. У зотнинг ҳолларига амал қилган киши асло суннатларини тарк қилмасин”.

3. Сабабларни юзага чиқариб натижани Аллоҳдан сўраш шариат талабидир.

Масалан, мўл ҳосил олмоқчи бўлганларга аввал мўл ҳосил олишнинг сабабларини юзага чиқариш, сўнгра мўл ҳосилни Аллоҳ таолодан сўраш шариат талаби ҳисобланади.

Демак, дуо қилувчи сабабларга суяниб ҳам қолмайди, уларни бекорга ҳам чиқармайди, балки имкониятида бор сабабларни бажариб, натижани Аллоҳ таолодан сўраб, дуо қилиб боради.

Сабаблар қазонинг даракчилари экани

Ҳар бир ишга сабаблар тайин қилинган бўлиб, ўша сабаблар юзага чиқарилган пайтда унга боғланган ишлар ҳам юзага чиқаверади. Масалан, чанқаган киши сув ичса, сув ичишга боғланган чанқоқнинг қониши юзага чиқади. Шу маънода Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қариндошлик алоқаларини боғлашга тарғиб қилиб, бу ишга қандай натижалар боғлангани ҳақида шундай хабар берганлар:

 عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ أَخْبَرَنِى أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ مَنْ أَحَبَّ أَنَّ يُبْسَطَ لَهُ فِى رِزْقِهِ وَيُنْسَأَ لَهُ فِى أَثَرِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ. رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ

Ибн Шиҳоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, менга Анас ибн Молик хабар берди: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким ризқи кенг бўлишини ва ажали^[1] кечиктирилишини (умри узун бўлишини) яхши кўрса, қариндошлик алоқаларини боғласин”, – дедилар”. Бухорий^[2] ривоят қилган.

Шарҳ: Дунёда ҳар бир вужудга келадиган нарса учун унинг сабаблари ва йўл йўриқлари Аллоҳ таоло томонидан тайин қилиб қўйилган бўлади. Бирор нарсанинг сабаби рўёбга чиқарилмас экан, ўша сабабга боғланган нарсалар ҳам рўёбга чиқмай қолиши сабабият қонуни сифатида жорий қилинган. Шу маънода кишининг бирор манфаатли ишни қилиши, бошқаларнинг уни яхши кўришларига сабаб қилиб қўйилганидек, қариндошлик алоқаларини боғлаши умрининг зиёда бўлишига ва ризқининг кенг қилинишига сабаб қилиб қўйилган. Уламолар сабаблар ҳақида қуйидаги ажойиб гапларни айтганлар: Дунёда бирор нарса вужудга келиши учун қўйилган сабаблар иккитадир:

1. Ҳис этиладиган;
2. Ҳис этилмайдиган.

 Ҳис этиладиган сабаблар – ақл билан билинадиган, ҳис қилиш аъзолари орқали идрок этиладиган нарсалардир. Ҳис этилмайдиган сабаблар эса ақл билан билиб бўлмайдиган, ҳис қилиш аъзолари идрок эта олмайдиган нарсалардир. Ҳар иккаласини ҳам барча нарсага қодир бўлган Зот сабаб қилиб қўйгандир.

Яъни инсон тоза ҳавода юриши аъзоларининг соғлом бўлиши учун зарур эканини ҳамда бу нарса аъзоларининг узоқ муддат ишлашига сабаб эканини ҳис эта олади. Аммо қариндошлик алоқаларини боғлашнинг соғлом бўлишга ва аъзоларнинг узоқ муддат ишлашига нима алоқаси борлигини ҳис эта олмайди. Охиратга аниқ ишонган мўмин банда ҳар иккаласини ҳам барча нарсага қодир бўлган Зот сабаб қилиб қўйган ва бу бўлиши аниқ, аммо инсоннинг ҳис қилиш аъзолари идрок эта олмайдиган нарсалардандир, деган тушунчада бўлади.

 Ушбу ҳадисда ҳам қариндошлик алоқаларини боғлаш, ризқнинг кенг қилинишини ва ажалнинг кечиктирилишини юзага чиқарувчи сабабларидан бири экани баён қилинган. Аллоҳ таоло барча нарсаларни билгувчи Зотдир, шунга кўра дуо қилувчини ҳам, исён қилувчини ҳам, итоат қилувчини ҳам, яхши амал қилиб бахтли бўлувчини ҳам – барча-барчасини азалдан битиб қўйгандир. Аллома Тафтазонийнинг сўзлари бу тушунчани янада ёрқин ифодалаб беради:

“Аллоҳ таоло банда бу тоатни қилмаганда унинг умри қирқ йил бўлишини, лекин тоатни қилиб умри етмиш йил бўлишини олдиндан билган. Аллоҳ таолонинг илмига кўра бу тоат бўлмаганида мазкур зиёдалик ҳам рўёбга ошмаслиги эътиборидан бу зиёдалик ўша тоатга нисбат берилган”^[3].

Шу маънода ҳамма нарса олдиндан ҳал бўлган экан, тақдиримда борини кўраман, дея қўлидан келадиган ишни тарк қилишга ҳам ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Чунки ҳеч ким ўз тақдирига нима ёзиб қўйилганини билмайди, билиш имкони ҳам йўқ. Унинг биладигани, билишга имкони бор нарсаси Аллоҳ таолонинг яхши ишларни қилишга буюриб, ёмон ишлардан қайтарганидир. Шунга кўра у бор имкониятидан фойдаланиб буйруқни бажариш ҳаракатини қилиши лозим. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларнинг: “Амални қўйиб, тақдиримиз ёзувига суянмайликми”, – деган саволларига: “Амал қилинглар...”, – деб жавоб берганлар. Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عَنْ عَلِيٍّ قَالَ كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي جَنَازَةٍ فَأَخَذَ شَيْئًا فَجَعَلَ يَنْكُتُ بِهِ الْأَرْضَ فَقَالَ مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ وَقَدْ كُتِبَ مَقْعَدُهُ مِنْ النَّارِ وَمَقْعَدُهُ مِنْ الْجَنَّةِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ أَفَلاَ نَتَّكِلُ عَلَى كِتَابِنَا وَنَدَعُ الْعَمَلَ قَالَ اِعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ أَمَّا مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ فَيُيَسَّرُ لِعَمَلِ أَهْلِ السَّعَادَةِ وَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ فَيُيَسَّرُ لِعَمَلِ أَهْلِ الشَّقَاوَةِ ثُمَّ قَرَأَ: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦﴾ رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ

Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жанозада эдилар, бир нарсани олдилар-да, у билан ерга чиза бошладилар ва: “Сизлардан бирор кимса йўқки, унинг дўзахдаги ва жаннатдаги жойи тақдирига ёзилмаган бўлса”, - дедилар. Саҳобалар: “Эй Аллоҳнинг Расули! Амал қилишни қўйиб, тақдиримиз ёзувига суянмайликми?”, дейишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Амал қилинглар, ҳар ким ўзи учун яратилган нарсага мослаштирилгандир, ким саодат аҳлидан бўлса, албатта, саодат аҳли амалига муваффақ қилинади, ким бахтсизлик аҳлидан бўлса, албатта, бахтсизлик аҳли амалига муваффақ қилинади”,  – дедилар. Сўнгра: “(Бас, кимки (закот ва садақотларни) берса ва (Аллоҳдан)  қўрқса, ҳамда гўзал (нарса)ни тасдиқ этса)”^[4], – оятини ўқидилар”. Бухорий ривоят қилган.

Яъни банда “тақдиримда битилгани бўлади”, дея амални ташлаб қўймаслиги, балки “тақдиримнинг белгилаб қўйилгани маълум, аммо қандай белгилангани номаълум, менга юклатилган вазифа эса тақдирга суяниб ўтириш эмас, шариат кўрсатмаларига риоя қилишдир”, деган тушунчада бўлиши ва бунинг тақозосига кўра ҳаракат қилиб бориши лозим.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Бандаларнинг амалларига эътиқодий жиҳатдан назар;

Қазо ва қадарнинг маънолари;

Қазо ва қадарга иймон келтириш тушунчаси;

Уламоларнинг қадар ҳақидаги сўзлари;

Дуо тақдирни ўзгартирадими?

Дуо ва сабабият қонунлари;

Сабаблар қазонинг даракчилари экани.

^[1] Ажал луғатда: “Кейин келмоқ”, “Чегара” каби маъноларни англатади. У тирикликдан кейин келгани ва унинг чегараси бўлгани учун шундай номланган.  

^[2] Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброҳим ибн Муғийра Бухорий ҳижрий 194 йилда Бухоро шаҳрида туғилган. Имом Бухорий ҳижрий 210 йилда 16 ёшида ҳадис йиғиш мақсадида узоқ ва машаққатли сафарга отланган ҳамда Хуросон, Бағдод, Басра, Шом, Миср ва Ҳижоз каби диёрларни кезиб чиққан. Сафар давомида 1000 га яқин устозлардан ҳадис тинглаган. Имом Бухорийнинг энг машҳур асари “Саҳиҳул Бухорий” номи билан машҳур бўлган “Жомиус саҳиҳ” китобидир. Бундан ташқари “Тарих” ва “Зуафо” каби кўплаб китоблари бўлган. Ҳижрий 256 йилда Самарқанднинг Хартанг қишлоғида 62 ёшида вафот этган.

^[3] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид.  – Миср: “Мактабатул Азҳарияту лит турос”, биринчи нашр 1421ҳ. – Б. 92.

^[4] Лайл сураси, 5, 6-оятлар.

Қуръони Карим суралардан, суралар эса оятлардан иборатдир. Уларнинг ўзига яраша тартиби бор. Оят ва сураларнинг тартиби ҳақида батафсил сўз юритишдан аввал бу икки иборанинг луғатдаги маъноси ва таърифи билан яхшилаб танишиб олайлик.

«Оят» сўзининг маънолари

«Оят» сўзининг бир неча луғавий маъноси бор:

1. «Мўъжиза».

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

«Бану Исроилдан уларга қанчадан-қанча очиқ-ойдин оят(мўъжиза)ларни берганимизни сўра» (211-оят).

2. «Белги-аломат».

Аллоҳ таоло яна Бақара сурасида марҳамат қилади:

«Албатта, унинг подшоҳлигининг ояти (белгиси) -сизларга ичида Роббингиздан сакина ва Оли Мусодан ҳамда Оли Ҳорундан қолдиқ бор сандиқ келишидир» (248-оят).

3. «Ибрат».

Аллоҳ таоло Ҳижр сурасида марҳамат қилади:

«Албатта, бунда мўминлар учун оят (ибрат) бордир» (77-оят).

4. «Ажойиб иш».

Аллоҳ таоло Муъминун сурасида марҳамат қилади:

«Ибн Марямни ва унинг онасини оят (ажойиб иш) қилдик» (50-оят).

5. «Бурҳон, далил».

Аллоҳ таоло Рум сурасида марҳамат қилади:

«Ва осмонлару ернинг яратилиши дамда тилларин-гиз ва рангларингизнинг турлича бўлиши Унинг оят (бурҳон)ларидандир» (22-оят).

6. «Жамоат».

Арабларда «Қавм ояти – жамоаси билан чиқди» деган гап бор.

7. Қуръон ояти.

Уламолар истилоҳида оят шундай таърифланади:

«Оят Қуръон сурасига кирган, бошланиши ва тугаши белгили бўлган сўзлар мажмуасидир».

Шу билан бирга, Қуръони Каримнинг ҳар бир ояти юқоридаги луғавий маъноларни ўз ичига олган бўлади. Ҳа, Қуръони Каримнинг ҳар бир ояти мўъжиза, ибрат, ажойиб иш, белги-аломат, бурҳон, далил, ҳарф ва сўзлар мажмуаси ҳамда Аллоҳ таолонинг қудрати далилидир.

Қуръони Каримнинг ҳар бир ояти, унинг аввали ва охири ҳақидаги илмни Аллоҳ таолодан Жаброил алайҳиссалом ўрганган. У кишидан Набий алайҳиссалом, у зотдан эса мусулмонлар ўрганганлар.

Оятларни бир-биридан ажрата билиш, уларнинг бошланиш ва тугаш жойларини англаб етиш маъноларни яхши тушуниб етишда ва бошқа бир қанча ишларда ёрдам беради.

Қуръони Каримда «оят» сўзи кўп марта такрорланган. «Оят» сўзи баъзи бир жойларда юқорида зикр қилинган маъноларнинг ҳаммасини, иккинчи бир жойда икки-учтасини, учинчи жойда эса фақат биттасини ифода этиб келган. Ушбу нозик фарқ англаб етилгандагина маъно тўғри тушунилади.

Оятларнинг тартиби ҳақида

Қуръоннинг жамланишида оятларнинг тартиби Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ишораларига мувофиқ ва Аллоҳ таолонинг тавқифи – белгилаб беришига асосан бўлган. «Тавқиф» сўзи бизнинг тилимизда «юқоридан тасдиқланган» деган маънони англатади. Яъни Қуръони Карим оятларининг тартиби Аллоҳ таолонинг Ўзи тарафидан белгилаб, тайин қилиб берилган. Бу ишда бандаларнинг ҳеч қандай дахли йўқдир.

Ҳар бир сурадаги оятларнинг ўрни ва басмалаларни сураларнинг бошига қўйиш тартиби шаксиз ва хилофсиз, тавқифийдир. Шунинг учун унга хилоф қилиш жоиз эмас.

Қуръони Карим оятлари тартиби тавқифий эканининг далили қуйидаги ривоятда келган.

Ибн Абу Мулайкадан ривоят қилинади:

«Иби Зубайр деди: «Усмонга: «Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганларнинг...»ни бошқа оят насх қилган. Нимага уни ёзасан ёки тарк қиласан?» дедим. «Эй биродаримнинг ўғли, ундан ҳеч нарсани ўз ўрнидан ўзгартирмайман», деди».

Бухорий ривоят қилган.

Демак, Усмон розияллоҳу анҳу оятларнинг ўрнини ўзгартиришга журъат қилмаганлар. Гарчи оятнинг насх қилингани собит бўлиб турса ҳам, уни олиб ташламаганлар. Чунки у киши ўзларида ҳам, бошқаларда ҳам Қуръон оятларининг тартибига аралашиш ҳуқуқи йўқлигини яхши билар эдилар. Жаброил алайҳиссалом Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга оятларнинг тартибини Аллоҳнинг амрига мувофиқ айтганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз даврлари-да ваҳий котибларига ушбу тавқифий илмни етказганлар.

Имом Аҳмад Усмон ибн Абул Оссдан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида ўтирған эдим. Тўсатдан у зот кўзларини юқорига қаратиб, сўнгра тўғриладилар-да, кейин бундай дедилар:

«Менга Жаброил келиб, мана бу оятни сурадаги мана бу ўрнига қўйишимни буюрди: «Албатта, Аллоҳ адолатга, яхшилик қилишга, яқин қариндошга (ҳақини) беришга амр этур ва фаҳшдан, мункардан ҳамда тажовузкорликдан қайтарур. У сизларга ваъз қилур. Шоядки, эслатма олсангиз».

Ҳадис китобларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ваҳий котибларига Қуръонни имло қилиб, сўнгра уларга оятлар тартибини кўрсатиб берганларини тасвирлайдиган кўплаб ҳадислар мавжуддир. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча сураларни оятлари тартиби билан намозда ёки жума хутбаларида кўпчилик саҳобалар гувоҳлигида ўқиганлар. Мана шу ҳолат оятларнинг тартиби тавқифий эканига очиқ-ойдин далилдир.

Саҳобалардан бирор киши оятларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам белгилаб берган тартибига хилоф қилмаган. Ҳатто бу масала мутавотир даражасига етган.

«Сура» сўзининг маънолари

«Сура» сўзи луғатда «қўрғон», «манзил» ва «шараф» деган маъноларни англатади.

Уламоларимиз истилоҳида эса «Сура Қуръон оятларининг бошланиши ва тугаши белгиланган мустақил мажмуасидир».

Бошқача қилиб айтсак, Қуръон оятларининг қўрғон билан ўралгандек бир тўплами «сура» дейилади.

Қуръони Каримдаги энг қисқа сура Кавсар сураси бўлиб, уч оятдан, энг узун сура эса Бақара сураси бўлиб, 286 оятдан иборат.

Қуръонда 114 та сура бўлиб, улардан ҳар бирининг ўз номи бор. Баъзи сураларнинг номи суранинг аввалидаги сўздан олинган. Баъзилариники эса ўша сурада зикри кўпроқ келган нарсаларнинг номига қўйилган.

Сураларининг тартиби ҳақида

Сураларнинг тартиби ҳам тавқифийдир. Эътибор берадиган бўлсак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари қуръоний сураларнинг барчасини ўз ичига олади. Бунинг акси бўлиши мумкин ҳам эмас. «Сураларнинг тартиби саҳобалар ижтиҳоди билан бўлган» ёки «Баъзи суралар тартиби ижтиҳодий ва баъзилари тавқифий бўлган» каби фикрлар ҳеч қандай асосга эга эмас.

Шу маънода имом Заркашийнинг қуйидаги сўзи бир оз мулоҳазалидир:

«Баъзи сураларнинг тартиби Аллоҳ вожиб қилган иш юзасидан эмасдир. Балки у саҳобаларнинг ижтиҳоди ва ихтиёрига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ҳар бирларининг ўзлари хоҳлаган тартибдаги мусҳафлари мавжуд бўлган».

Заркаший келтирган сабабга таслим бўлиш жоиз эмас. Чунки саҳобаларнинг ўзларига тегишли хос мусҳафларидаги суралар тартиби уларнинг шахсий ихтиёрлари билан бўлган. Лекин ушбу тартибга бошқа бирор кишини мажбур қилмаганлар ҳамда бунинг акси ҳаромдир, деган даъвони ҳам олға сурмаганлар. Зеро, улар ушбу мусҳафларни омма учун эмас, балки ўзлари учун ёзганлар. Усмон розияллоҳу анҳунинг мусҳафлари тартибини уммат ижмоъ билан қабул қилгач, ёлғиз ҳолдаги мусҳафларни тарк қилганлар. Агар суралар тартиби ўзларининг ижтиҳодига ташлаб қўйилганлигига, бу нарса ўз ихтиёрларига боғлиқ эканига эътиқод қилганларида, албатта, Усмон розияллоҳу анҳунинг мусҳафлари тартибини эмас, балки ўз мусҳафлари тартибини маҳкам ушлаган бўлар эдилар. Сўнгра Заркашийнинг ўзи ҳам суралар орасидаги тартибни тавқифий, дейдиганлар билан ижтиҳодий, дейдиганлар орасидаги ихтилоф фақатгина лафзда эканини айтади.

«Сураларнинг тартиби икки қисмга кўра бўлган – тавқифий ва ижтиҳодий» деган фикрни олға сурувчилар иккинчи қисм, яъни «ижтиҳодий бўлган» деган фикрларида саҳиҳ далилга суянмайдилар. Ҳар қалай, бу иккинчи фикр тарафдорларининг сони ниҳоятда оз бўлиб, муваффақият қозонмаган. Қози Абу Муҳаммад ибн Атийя шундай дейди:

«Сураларнинг аксари – ас-сабъ ат-тивал (етти узун сура), «Ҳаа-Миим»лар ва муфассалларнинг тартиби Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлик чоғларида маълум бўлган».

Абу Жаъфар ибн Зубайрнинг фикрича, «Суралар тартиби тавқифийдир», дейдиганлар «Улар ижтиҳодий», дейдиганлардан кўпроқ.

Тавқифий, деган қавлга хилоф қилган озчилик кишилар ниҳоятда заиф ҳадисга суянишади. Балки, бу ҳадиснинг асли йўқ бўлиши ҳам мумкин. Унинг барча ривоятларидаги исноди Язид Форсийга бориб тақалади. У Ибн Аббосдан, деб ривоят қилади. Имом Бухорий Язид Форсийни заифлардан, деб зикр қилган. Унинг ўзи ёлғиз ровий бўлганда, ушбу каби муҳим ҳадислар ундан қабул қилинмайди. Ушбу ҳадисда Қуръон сураларининг маърифати, қироати ва мусҳафларга ёзилиши қатъий мутавотир йўл билан собит бўлганлиги ҳақидаги хабарларга шубҳа билдириш бор. Яна унда сураларнинг аввалидаги «басмала»нинг собитлигига ҳам шак билдирилган. Гўёки Усмон розияллоҳу анҳу уларни ўз фикри билан қолдирган ва ўз фикри билан ўчирган. Бундай туҳматдан у зотни Аллоҳнинг Ўзи асрасин. Шунинг учун ҳам бу ҳадиснинг асли йўқ, дейишга мажбурмиз. Бу ботил ҳадисни зикр қилиб, гапни чўзиб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Балки ундаги Усмон розияллоҳу анҳунинг Ибн Аббос розияллоҳу анҳуга берган жавобига ишора қилиб ўтамиз. Қуръони Каримда Тавба ҳамда Анфол суралари кетма-кет жойлашган бўлиб, улар орасида «басмала»нинг йўқлиги хусусида Усмон розияллоҳу анҳу:

«Анфол Мадинада нозил қилинган аввалги суралар-дан эди. «Бароат» эса Қуръондаги охирги суралардандир. Ундаги қиссалар Анфолдаги қиссалар билан ўхшаш бўлиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларга «Бароат» Анфолданми, йўқми, баён қилмай, қабз қилиндилар. Мен ундан деб гумон қилдим ва шунинг учун уларнинг орасини яқинлаштирдим», дейди.

Демак, бу мавзуда ихтиёр қилинган ва кучли фикр шуки, биз бугунги кундаги мусҳафларда кўриб турган сураларнинг тартиби худди оятлар тартиби каби тавқифий бўлиб, бу мавзуда ижтиҳодга ўрин йўқдир.

Қуръони Каримнинг суралари ва оятлари ҳақида баъзи маълумотлар

Қуръони Карим суралари тўрт қисмга бўлинади.

1. Тивол (Узун суралар).

Бу қисмдаги суралар еттита: Бақара, Оли Имрон, Нисо, Моида, Анъом, Аъроф суралари, Анфол билан Тавба биргаликда ёки бу иккисининг ўрнига Юнус сураси тивол гуруҳига киради.

2. Миъун (Юзталиклар). Оятлари юздан зиёд ёки шунга яқин бўлган суралар.
3. Масааний (Қироати кўп такрорланадиган).

Бу қисмдаги суралар аввалги қисмдагидан кейин келади. Улар уч турдан – узун, ўртача ва қисқа суралардан иборатдир.

4. Муфассал (бўлинган суралар). Бу қисмдаги сураларнинг
   ораси «басмала» билан кўп бўлингани учун шундай номланган. Уларнинг узунлари «Қоф»дан «Набаъ»гача, ўртачалари «Набаъ»дан «Зуҳо»гача, қисқалари «Зуҳо»дан охиригача.

Қуръони Карим сураларининг сони 114 та.

Қуръони Каримдаги энг қисқа оят «Йа сиин» бўлиб, икки ҳарфдан иборат. Энг узун оят эса Бақара сурасидаги «дайн» («қарз олди-бердиси») оятидир.

Қуръони Карим оятлари сонининг олти минг икки юзтадан ортиқ эканига иттифоқ қилинган, ундан тепаси ҳақида ихтилоф қилинган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, оятлар адади хусусида юзага келган ихтилоф баъзи оятларни қўшиш ёки олиш билан эмас, айрим оятларни баъзилар битта оят деб қараган бўлса, бошқаси иккига бўлиб, иккита оят деб қараганидан келиб чиққан.

Қуръони Каримнинг сура ва оятларга бўлиниши уни ёдлашни осонлаштиради. Шунингдек, ўқувчига ўз дини ва шариатининг маълум бир қисмини ўрганиб бўлганини ҳис қилдиради.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

Қуръоннинг етти ҳарфда нозил бўлиши

Рамазоннинг энг қизғин палласи, энг буюк кечасига етиб келдик. ҚАДР кечаси айнан шу кеча эканлигини қатъий айта олмасак-да, ҳадиси шарифларга таянган ҳолда, ЛАЙЛАТУЛ ҚАДР бугун эканлигига умид қиламиз.
Буюк саҳобий Убай ибн Каъб ҚАДР кечаси Рамазоннинг 27 кечаси эканлигига қасам ичиб, ўша тонгда қуёш қизғиш, нури, шуласи заиф ҳолда чиқишининг хабарини берган ҳадис жуда машҳур.
Қанча ҳаёт кечиришимиз бизга номаълум. Балки 40, балки 50, 60, 70 ёки 80 йил...

Фараз қилинг, сиз 80 йил умр кўрдингиз. Бир суткада 24 соат деб ҳисобласак, шунинг қанчасини ибодатга ажратдингиз, 80 йилнинг қанчасини ибодат билан ўтказдингиз?!
Бор-йўғи беш йил ёки ундан ҳам камроқ ибодат қилганингиз келиб чиқади. Буни бир кун – 24 соатга тақсимлангчи! Энди масаланинг яна бир аҳамиятли жиҳатига эътибор берайлик. Хўш, шу 5 йиллик қилган ибодатларимиз тўлиқ ихлос билан адо қилинганми?! Аллоҳ таоло бу ибодатларимизни қабул қилганлигини ишонч билан айта оламизми?!

Ана энди Аллоҳ таолонинг “Қадр кечаси 1000 ойдан яхшироқ”, деб марҳамат қилган оятига диққат қилинг. 1000 ой 83 йилдан салгина кўпроқ дегани. Бу 83 йил умр кечирмасак-да, 83 йилнинг 24 соатида тинмай ибодат қилдик ва айни пайтда ушбу ибодатлар қабул қилиниб, улкан ажру савобларга эришдик демакдир!

Агар 83 йил ибодат қилганлик савобини ҳаётимизга таққосласак, биз ё 1500 ёки 2000 йил яшашимиз лозим бўлади!

Ояти каримага эътибор беринг-а, унда 1000 ой дейилмаяпти, балки 1000 ойдан яхшироқлиги таъкидланмоқда. Унинг миқдори сир сақланмоқда, балки 100, 200, балки ундан ҳам кўпроқ йил тўлиқ ибодат қилганлик савоби берилади. Аллоҳ таоло ҳаммма нарсага қодирдир!

Модомики, Қадр кечаси минг ойдан яхшироқ экан, агар ёз фаслида шомдан тонггача бўлган муддат бор-йўғи 10 соатни ташкил этишини ҳисобга олсак, Қадр кечасидаги 1 соатлик ибодат – бошқа пайтдаги 100 ойлик ибодатдан яхшироқдир.
ҚАДР кечаси 1 соат ибодат қилишингиз – бошқа пайт тўлиқ 8 йил ибодат қилишингиздан афзалроқдир.

ИБОДАТ – зикр, намоз ўқиш, Қуръон тиловат қилиш, Аллоҳ таолони ёд этиш, эътикоф, Умра зиёрати, Каъбани тавоф этиш, қўйингки, Аллоҳ розилигини истаб қилинган барча солиҳ амаллардир .
Аллоҳ таолонинг бундай ғанимат фурсатларни бизга туҳфа қилгани – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматига кўрсатган буюк фазли, марҳамати, карами, эҳсонидир. Шу сабаб аҳли солиҳлар бу кечада ибодатга енг шимариб, қаттиқ киришишган. Расули Акрам алайҳиссалом ҳам ҚАДР кечаси, яъни Рамазоннинг 27 кечасида бошқа кечаларга нисбатан кўпроқ ибодат қилар, бедор бўлардилар. ҚАДР кечасида ибодатларга шўнғиш – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашишдир.

Азизлар, ким мана шу кечани топса, буюк савобларни қўлга киритади. Бу кечада Аллоҳ таолонинг раҳмат эшиклари очилади, бандалар Роббисига яқин бўлади, гуноҳлари мағфират қилиниб, ёмонликлари арийди.
Обид бандалар бу кечани бутун йил давомида интиқлик билан кутадилар. ЛАЙЛАТУЛ ҚАДР итоатгўй бандаларнинг орзуси, тавба қилувчиларнинг умиди ушаладиган кечадир. Зеро, ким бу кечани буюклигию фазлига ишониб, савоб умидида қоим бўлса, гуноҳлари кечирилади. ҚАДР АЛЛОҲнинг раҳмати, мағфирати ёғиладиган кечадир!

Шундай экан, шомдан бошлаб то тонггача ҳар бир лаҳзани ғанимат билайлик! Бекорчи, охиратимизга фойдасиз нарсалар вақтимизни ўғирлаб қўймасин! Аҳлимизга, оила аъзоларимизга ҳам имконият яратишга ҳаракат қилайлик, ахир улар билан ЖАННАТда жам бўлишни истаймиз-ку!

ҚАДР кечасининг ҚАДРИНИ топиш барчамизга насиб этсин!

Уламолар маърузаларидан
ҒИЁСИДДИН ҲАБИБУЛЛОҲ
эркин таржимаси