Ҳанафийлик мазҳабида тўрт мўътабар фиқҳий матн – китоб бор бўлиб, улар “Мухтасари Қудурий”, “Виқоя”, “Канзуд дақоиқ” ва “Мухтор” деб аталади. Улар “Тўрт матн” номи билан машҳур.  Айрим олимлар булар сафига “Мажмаъул баҳрайн” асарини ҳам қўшадилар. Шу билан улар “Мутуни хамса” (“Беш таматн”) деб номланади.

1. “МухтасариҚудурий”.Абул Ҳусайн Аҳмад ибн Муҳаммад Қудурий Бағдодий (972–1037) асари бўлиб, у ҳанафийлик мазҳабидаги фиқҳий матн китоблари ичида энг эътиборлисидир. Асарда 12 000 та фиқҳий масала зикр қилинган. “Мухтасари Қудурий ”га жуда кўп шарҳлар, ҳошиялар битилган.
2. “Виқоя”.Ушбуасарнинг тўлиқ номи “Виқоят ар-ривоя фи масоил ал-Ҳидоя” бўлиб, у “Мухтасари Виқоя” соҳибининг бобоси Бурҳонуш шариъа Маҳмуд ибн Садруш шариъа Аҳмад Маҳбубий (ваф. 1232) қаламига мансуб бў либ, мусанниф бухоролик бўлган. “Виқоя” асари Убайдуллоҳ ибн Масъуд Маҳбубий томонидан қисқартирилиб, “Мухтасари Виқоя” номли асар битилган. “Мухтасари Виқоя” ҳозиргача аҳамиятини йўқотмаган.
3. “Канзуд дақоиқ”.Ҳофизиддин Абул Баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Насафий (1232– 1310) қаламига мансуб ушбу китобнинг тўлиқ номи “Канзуд дақоиқ фи илм ал-фуруъ” бўлиб, фиқҳий китоблар орасида ўзига хос ўринга эга. “Канзуд дақоиқ”да бошқа фиқҳий матн китобларида учрамаган мавзулар, жумладан, фароиз – мерос ҳуқуқи кабилар ҳам бор. “Канзуд дақоиқ” асари асрлар давомида мадрасаларда дарслик сифатида ўқитиб келинган. Шунинг учун унга ўнлаб шарҳ, ҳошиялар битилган. “Канзуд дақоиқ” баъзи фиқҳий асарларда қисқартирилиб, “ал-Канз” деб юритилади.
4. “Мухтор”.Абул Фазл Маждиддин Абдуллоҳ ибн Маҳмуд Мўвсилий (1202–1284)нинг “ал-Мухтор фи фуруъ ал-ҳанафия” ёки “ал-Мухтор ли-л-фатво” номли асари. Муаллиф ўз асарини ўзи “ал-Ихтиё р ли-таълил ал-Мухтор” номи билан шарҳ қилган бўлиб, матн тузишда фақат Имоми Аъзам Абу Ҳанифанинг фиқҳий қарашларини ихтиёр қилганлиги сабабли шу номни танлаганини зикр қилади.
5. “Мажмаъулбаҳрайн”.Тўлиқ номи “Мажмаъул баҳрайн ва мултақий ан-наҳрайн фи фуруъ ал-ҳанафия” деб аталган асарни Музаффариддин Аҳмад ибн Али ибн Саълаб ибн Саотий Бағдодий Баълабаккий Ҳанафий (ваф. 1294) ёзган. Мазкур асар тўртта мўътабар фиқҳий матннинг бири сифатида ҳам қадрланган. “Мажмаъул баҳрай н” Абул Ҳусай н Қудурий нинг “Мухтасар” ҳамда Абу Ҳафс Насафий (1068– 1142) қаламига мансуб “Манзума” асарлари асосида тартиб берил ган ҳанафий ликдаги мўътабар фиқҳий матн китоби ҳисобланади5.

 Содда, мўъжаз, ёдлашга осон бў лгани учун унга аҳли илмлар катта эътибор бериб, ўнлаб шарҳлар ёзилган. Муаллифнинг Фотима исмли қизи отасидан илм ўрганиб, отасининг ушбу “Мажмаъул баҳрайн” асарига чиройли “таълиқот” (қўшимча изоҳлар) битган.

Беш мўътабар фиқҳий китобларнинг арабча матнлари дунё бўйлаб бир неча марта нашр қилинган. Ҳанафийлик фиқҳидаги энг асосий манбалар бўлмиш ушбу асарлар орасида бирортаси ҳозиргача ўзбек тилига тар жима қилинмаган.

Ҳамидуллоҳ АМИНОВ,

 тарих фанлари номзоди

“Ҳидоят” журналининг 4-сонидан

Олий Мажлис Қонунчилик палатасида “Миллий тикланиш” демократик партияси фракцияси ташаббуси билан “Ўзбекистонда ислом молия тизимини татбиқ этиш истиқболлари ва ҳуқуқий асосларни яратиш” масалаларига бағишланган давра суҳбати бўлиб ўтди. Қуйи палата депутатлари, тегишли вазирлик ва қўмита аъзолари, иқтисодчи олим, эксперт, соҳа мутахассислари иштирокида ўтган тадбирда Ислом молияси тарихи ва бугунги ҳолати, Ўзбекистонда ислом молиявий хизматларига бўлган эҳтиёж, унинг қонунчилик ва ҳуқуқий асосини яратиш зарурати билан боғлиқ масалалар муҳокама қилинди. Ўзбекистонда ислом молияси бўйича ўтказилган сўровнома натижалари билан таништирилди.

Маълумки, исломий молия фойда ва зарарни бўлишиш ҳамда реал активларга асосланган молиялаштиришни кўзда тутади. Яъни, у шерикчиликка асосланади. Улар мижоз талаби билан объектни қуриши, асбоб-ускуналар, товар, хом ашёлар олиб бериши ёки уларни ижарага бериши мумкин. Шериклик асосидаги молиялаш тизими эса дахлсизлик, шартнома мажбуриятларига риоя қилиш, таваккалчиликлар, фойда ва даромадларни адолатли тақсимлаш, иқтисодий фаровонлик ва ижтимоий адолатнинг мувофиқлик тамойилларига асосланади. Ахлоқий меъёрларга риоя қилиш, ижтимоий адолат, қонун доирасида ҳаракат қилиш, маблағларни меъёрида сарфлаш ва монополияга қарши курашиш мазкур тизимнинг фундаментал асоси ҳисобланади.

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси матбуот хизмати хабарига кўра, сўнгги йилларда жадал ривожланиб бораётган ва жаҳон молиявий маконини ишончли забт этаётган Исломий молия тизимига бўлган қизиқиш тобора кучаймоқда. Янги исломий банклар, суғурта ташкилотлари, инвестиция жамғармалари ташкил қилиниб, ҳатто ушбу тизим мусулмон бўлмаган мамлакатларда ҳам кенг ривожланаётгани эътиборга молик. Дунёвий давлат бўлса-да, аксарият фуқаролари насроний бўлган Буюк Британиянинг 20 дан ортиқ банкларида мижозларга ислом молияси маҳсулотлари ва хизматлари таклиф қилинмоқда.

Маълумотларга кўра, Бангладешнинг иқтисодий ўсиш суръати 5,57 фоиздан (2010 йил) 7,9 фоизга (2018 йил) етди. Тадқиқотларга кўра, ислом банклари кичик ва ўрта бизнес субъектларининг молиявий маблағларга бўлган талабини қондириш орқали Бангладешнинг иқтисодий ривожига катта ҳисса қўшди. Бугун ислом банклари ушбу давлат банк тизимида 24 фоиз улушга эга.

2012 йил Уммон давлатида ислом молияси тамойиллари татбиқ этилган бўлиб, ўтган йиллар мобайнида ислом молияси активлари ҳажми 12,6 млрд АҚШ долларга, банк тармоғидаги улуши эса 13,7 фоизга етган. Бу давлат ҳозирда ислом молияси бозори кўлами жиҳатдан дунёда 15 ўринда туради.

Умуман, бугунги кунга келиб, 300 дан зиёд ислом банки ва молия муассасаларининг ялпи активлари 2,5 триллион АҚШ долларидан ошиб, йилига 15-20 фоизга ўсмоқда. Шу маънода, мусулмон давлатлардаги фаолияти исломий молиялаштиришга асосланган ташкилотлар маблағини Ўзбекистон иқтисодиётига, хусусий секторини қўллаб-қувватлашга жалб этиш айни муддаодир.

Ушбу тадбирнинг “Миллий тикланиш” демократик партияси ташаббуси билан ўтказилгани бежиз эмас. Партиянинг 2020-2024 йилларга мўлжалланган Сайловолди дастурида дунёда жадал ривожланаётган анъанавий молия тизимига муқобил равишда банк ва тадбиркорнинг шерикчилигига асосланган кредитлаш механизмини жорий этишга қаратилган қонунчилик ташаббусларини амалга ошириш устувор вазифа сифатида белгиланган.

“Миллий тикланиш” демократик партияси Марказий кенгаши раиси Алишер Қодировга кўра, Ўзбекистонда аллақачон жорий этилиши керак бўлган бу тизимни амалиётга татбиқ этилиши афсуски қийин бўляпти. Ваҳоланки, бугунги кунда Ислом молиялаштириш тизими дунёнинг энг ривожланган давлатларида ҳам жорий этилмоқда. Ўзбекистон марказий Осиёда энг кўп мусулмон аҳолига эга давлат бўлишига қарамасдан бу масалаларда Қозиғистон, Қирғизистон ва Туркманистондан сезиларли орқада қолган.

Мамлакатимизда Исломий молиялаштириш ишлари 2004 йилда бошланган бўлиб, бу Ўзбекистоннинг Ислом тараққиёт банки (ИТБ) аъзолигига қўшилгани билан боғлиқ. Юртимиз учун янги йўналишга бугун бизнес вакилларида ҳам, аҳолида катта эҳтиёж мавжуд. Чунки мамлакатимиз аҳолисининг 90 фоизидан юқори қисми Ислом динига эътиқод қилади ва эътиқоди туфайли 15-20 фоизга яқин аҳоли анъанавий кредитлаш тизимидан фойдаланмаяпти. Муқобил кредитлаш тизими орқали эса мазкур қатлам ҳам тўлиқ қамраб олиниши мумкин. Бу ана шу қатлам омонатларини иқтисодиётга жалб этиш, улардан эса оқилона фойдаланиш учун катта имконият яратади. Яъни, бу орқали “заҳирадаги” ички инвестицияларни иқтисодиётимизнинг ўсишига жалб қилиш, хуфиёна иқтисодиёт салмоғини камайтириш, энг муҳими, тадбиркорликни ривожлантириш мумкин бўлади.

Изланишларга кўра, Ўзбекистондаги бизнес субъектларининг 80 фоизи ички манбалар ҳисобидан молиялаштирилади ва уларнинг чорак қисмигина кредит хизматидан фойдаланади. Банк активларининг 85 фоизи эса давлат банкларига тегишли ва уларда кичик ва ўрта бизнесни молиялаштириш учун саноқли маҳсулотлар мавжуд. Шу боис, аксарият корхоналар банкларни молиялаштиришнинг афзал манбаи ҳисобламайди. Бу эса бизнес субъектларининг молиявий ҳисоботларга етарли даражада эътибор бермаслиги, солиқ идораларига тақдим этадиган расмий ҳисоботларида эса аксарият ҳолатда ҳақиқий молиявий ҳолатни кўрсатмаслигига сабаб бўлмоқда. Тижорат банклари ҳам ўз навбатида бундай ҳисоботларга ишонч билдирмайди ва бу кўплаб субъектларни кредитлаш имкониятидан маҳрум қилади.

Давра суҳбатида Ўзбекистонда ислом молияси бўйича бизнес вакиллари ҳамда аҳоли иштирокида ўтказилган сўровнома натижалари ҳам эълон қилинди. Тўғридан-тўғри ва онлайн шаклда ўтказилган сўровда 2 235 нафар бизнес вакиллари, қарийб 5000 нафар жисмоний шахслар иштирок этган. Натижаларга кўра, бизнес субъектларининг 38 фоизи, жисмоний шахсларнинг эса 56 фоизи диний қарашлари сабаб анъанавий банк кредит хизматидан фойдаланмайди. Мос равишда иштирокчиларнинг 61 ва 75 фоизи Ўзбекистонда ислом молия муассасалари иш бошласа ёки ислом молия хизматлари таклиф этилса, танлашга тайёр эканлигини билдирган.

Сўровда банклар ҳам иштирок этган ва улардан Ўзбекистонда ислом молия тизимини жорий этишдаги энг катта тўсиқ ва муаммолар ҳақида сўралган. Маълум бўлишича, ислом молия маҳсулот ва хизматлари, жумладан, ислом суғуртаси бўлган “такофул”ни тартибга солувчи қонунлар йўқ. Шунингдек, амалдаги банк фаолияти ва солиқ бўйича қонунчилик ислом ҳуқуқи тамойиллари асосида ишлайдиган банклар учун мослаштирилмаган. Ҳозирча ислом молияси ва банки бўйича мутахассислар олий таълим тизимида тайёрланмайди. Шу боис мутахассислар кам, амалий тажриба эса йўқ. Шунингдек, аҳолининг ислом молияси ҳақида билим ва тушунчалари ҳам етарли эмас.

Тадбирда таъкидланганидек, Ислом молияси маҳсулотларидан фойдаланиш учун амалдаги банк қонунчилиги, солиқ ва фуқаролик кодекслари ҳамда бошқа қонуности ҳужжатларига ўзгартиришлар киритиш ёки алоҳида қонун қабул қилиш лозим. Шунингдек, бу соҳада кадрларни тайёрлаш ва аҳолининг саводхонлигини ошириш ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса ўрнида айтиш мумкин, айнан исломий молиялаш тизими аҳоли қўлидаги бўш маблағларни реал иқтисодиётга жалб қилиш орқали ҳам иқтисодиёт, тижорат ва аҳоли фаровонлигини сезиларли даражада фаоллаштиришга қўшимча имкон яратади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

ЎМИ матбуот хизмати

Ўзбекистоннинг Эрондаги элчихонасига Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Мубаййин» асари қўлёзмасининг фотонусхаси топширилди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА.

Ушбу фотонусхани Эрон форс тили ва адабиёти академияси раисининг ўринбосари Муҳаммад Ризо Носсирий ўзбек дипломатларига тақдим этди.

Маълумот учун, "Мубаййин" – фалсафий-диний мавзудаги асар бўлиб, унда Бобур Мирзо ислом динининг беш рукнини ҳанафий мазҳаби асослари доирасида қандай тўғри бажарилишини баён қилган. Қўлёзма эски ўзбек тилидаги энг гўзал ҳаттотлик йўналишларидан бири – насталиқ хатида кўчирилган. Шунингдек, у форс тилига таржима билан таъминланган. Ушбу қўлёзма бундан 400 йил аввал Ҳиндистонда қоғозга туширилган. «Мубаййин» қўлёзма нусхаси Эрон ҳудудига Кашмир орқали олиб келинган. Китоб сўнгги 120 йилдан ортиқ вақт давомида “Гулистон” саройи музейи коллекциясида сақланмоқда. “Мубаййин” асари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистонга оид хориждаги маданий бойликларни тадқиқ этиш маркази томонидан мамлакатимиз билан боғлиқ хорижий қўлёзмалар рўйхатига киритилган.

Давлатимиз раҳбари ўзбек халқининг тарихий ва маданий мероси намуналарини Ватанга қайтариш ҳақида топшириқ берган эди. Мамлакатимизнинг хориждаги дипломатия ваколатхоналари мазкур марказ билан ушбу йўналишда яқин ҳамкорлик қилмоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Абу Зарр розияллоҳу анҳу айтади: «Эй Аллоҳнинг Расули, ер юзида қайси масжид биринчи бўлиб қурилган?» дедим. У зот: «Масжидул Ҳаром», дедилар. «Кейин қайси?» дедим. У зот: «Масжидул Ақсо», дедилар. «Икковининг орасида қанча ўтган?» дедим. У зот: «Қирқ йил. Қачон бўлмасин, сенга намоз тўғри келса, дарҳол ўқиб ол, чунки фазилат шунда», дедилар» (Бухорий ривоят қилган).

Қуртубий айтади: «Байтул Мақдисни биринчи бўлиб ким қургани ҳақида ихтилоф бор. Ривоят қилинишича, биринчи бўлиб Байтни, яъни Байтул Ҳаромни Одам алайҳиссалом қурганлар. Байтул Мақдисни у кишидан қирқ йил кейин ўғиллари қурган бўлиши мумкин. Аллоҳнинг изни билан фаришталар пойдевор қургандан кейин Байтни қурган бўлишлари ҳам мумкин. Ҳаммасининг эҳтимоли бор. Валлоҳу аълам». («Жомеъ ли аҳкаамил Қуръан», 4-жилд, 138-бет).

Ибн Ҳажар «Фатҳул Борий»да шундай деган: «Масжидул Ақсони биринчи бўлиб Одам алайҳиссалом қурган. Фаришталар, Сом ибн Нуҳ алайҳиссалом, Яъқуб алайҳиссалом ҳам қурган дейишади. Мен «Одам алайҳиссалом иккала масжидни ҳам қурган» деганларни қувватловчи далилни топдим.

Ибн Ҳишом «Китобут-тийжон»да: «Одам Каъбани қургач, Аллоҳ унга Байтул Мақдис сари бориб, уни ҳам қуришга буюрди. У зот уни қуриб, унда ибодат қилдилар», деган».

Суютий «Сунану Насоий»нинг шарҳида шундай деган: «Масжидул Ақсони Одам алайҳиссаломнинг ўзи барпо қилган. Иброҳим ва Сулаймон алайҳиссаломлар эса уни янгилашган».

Иброҳим алайҳиссалом.

Ибн Ҳажар Асқалонийнинг айтишича, Ибн Жавзий Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Қирқ йил» деган сўзларининг шарҳида бу мантиқан тўғри кемаслигини айтган. Чунки Масжидул Ҳаромни Иброҳим алайҳиссалом қурган, Байтул Мақдисни Сулаймон алайҳиссалом қурган дейдиган бўлсак, ораларида минг йилдан кўп муддат бор. Кейин Ибн Жавзий бу номувофиқликка шундай жавоб берган: «Каъбани илк бор қурган зот Иброҳим алайҳиссалом эмас. Байтул Мақдисни илк бор қурган зот Сулаймон алайҳиссалом ҳам эмас.

Бизга ривоятларда етиб келишича, Каъбани илк бор Одам алайҳиссалом барпо қилганлар. Кейин у зотнинг авлодлари ер юзида тарқаб кетишган. Уларнинг бири Байтул Мақдисни қурган бўлиши мумкин. Кейин эса, Қуръонда айтилганидек, Иброҳим алайҳиссалом Каъбани қурганлар». («Фатҳул Борий», 6-жилд, 407-бет).

Қуртубий шундай деган: «Бу ҳадис Иброҳим ва Сулаймон алайҳимассалом биринчи бўлиб икки масжиднинг пойдеворига асос солганига далолат қилмайди, уларнинг ишлари бошқалар қурган масжидни янгилаш бўлган».

Аксар муфассирлар «Иброҳим алайҳиссалом Масжидул Ақсони рисолати ва даъватига иймон келтирган фарзандлари ва зурриётларидан иборат бўлган мусулмон умматига масжид бўлиши учун унинг биносини янгилаган», дейишади.

Масжидул Ақсога имом бўлиш Иброҳим алайҳиссаломнинг солиҳ зурриётлари қўлида давом этиб келган.

Ибн Касир шундай деган: «Яъқуб ибн Исҳоқ алайҳимассаломнинг даврида Масжидул Ақсонинг Иброҳим алайҳиссалом қуриб кетган биноси эскириб кетганидан кейин қайта қурилган». («Бидоя ван-Ниҳоя», 1-жилд, 184-бет).

Шиҳобиддин Мақдисий шундай деган: «Бу иш бинони янгилаш бўлган». («Мусийрул ғаром», 134-бет).

Мусулмонлардаги ишончли, собит шаръий далилларга кўра, Масжидул Ақсони Сулаймон алайҳиссалом қурганлар. Лекин у зот пойдеворга асос солмаганлар, балки масжиднинг биносини ибодат қилиш учун тайёрлаб, кенгайтириб, янгилаганлар.

Насоий, Ибн Можа ва бошқалар Абдуллоҳ ибн Амр ибн Осдан қилган ривоятда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: «Сулаймон ибн Довуд Байтул Мақдисни қуриб бўлгач, Аллоҳдан учта нарса сўраганлар: У Зотнинг ҳукмига тўғри келадиган ҳукмни, ўзидан кейин ҳеч кимга берилмайдиган салтанатни, бу масжидга фақат намоз ўқиш учунгина келган ҳар бир одамни гуноҳларидан худди онасидан туғилгандек (поклаб) чиқаришини. Менга иккитаси берилди. Учинчиси ҳам берилишини умид қиламан».

Имом Нававий «Саҳиҳ Муслим»нинг шарҳида шундай деган: «Бу икки масжиднинг пойдеворига асос солган зот Одам алайҳиссалом экани ворид бўлган. Шу билан бирга Иброҳим Масжидул Ҳаромни, Сулаймон Байтул Мақдисни қургани, орада қирқ йил ўтгани ҳақидаги бироз ихтилофлар бор. Демак, бу икки зот бинони фақат янгилаган, холос деган хулоса келиб чиқади».

Қуртубий «Жомеъ ли аҳкамил Қуръан»да шундай деган: «У Зотнинг «Эсла, вақтики, Иброҳим билан Исмоил Байтнинг пойдеворларини кўтараётиб…» деган ояти ҳамда Насоий ривоят қилган ҳадис Иброҳим ва Сулаймон алайҳимассаломнинг пойдеворга асос солганига эмас, балки бошқалар асос солган бинони янгилаганига далолат қилади».

Имом Бағавий ўз тафсирида шундай деган: «Байтул Мақдис Бухтанассир ғазот қилгунича Сулаймон қуриб кетган шаклда бўлган. У шаҳарни харобага айлантириб, масжидни бузиб, шифти ва деворларидаги тилла, кумуш, дур, ёқут ва бошқа жавҳарларни олиб, Ироқ еридаги ўз мамлакатига ташиб кетган, дейишади».

Кўриниб турибдики, Сулаймон Байтул Мақдисда қилган иши Ҳайкалнинг пойдеворига асос солиш бўлмаган, балки муборак Масжидул Ақсони янгилаш бўлган. Худди Иброҳим алайҳиссалом Масжидул Ҳаромни янгилагани каби. Масжидул Ақсо Сулаймон, Мусо, Яъқуб ва Иброҳим алайҳимуссаломлардан олдин ҳам бўлган.

Масжидул Ақсо: «Ҳақиқат ва тарих» китобидан

Муҳаммад Али Муҳаммад Юсуф таржимаси.