muslim.uz

muslim.uz

Оилаларимиздаги тартиб-қоидалар долзарб аҳамиятга эга. Умуман, оилаларимизда ўрнатилган ўзига хос қоидалар оила мустаҳкамлигини таъминлашда муҳим бўлиб келган. Масалан, Марказий Осиё ҳудудига Ислом дини ёйилгач, оилага доир қонун-қоидалар ушбу дин таълимоти асосида шаклланди. Яъни, оилада эрнинг мавқеи баландлиги, шу билан бир қаторда, хотин ҳам ҳақ-ҳуқуқларга эга экани, фарзандлар ота-оналари билан ўртада чегара борлигини ҳис қилиб, ҳурмат билан мулоқотда бўлиши кабилар.
Кузатувлар натижасида кўп йиллар давомида ота-боболаримиз қалбига сингиб кетган ушбу қадриятлар бугун юртдошларимиз орасида аҳамиятини бирмунча йўқотаётгандек кўринди. Хориж матбуотига кўра, бугунги кунда ғарб ўсмирлари орасида бошқа мамлакатлар ёшларига қараганда уюшган жиноятчилик ва зўравонликка берилиш ҳолати юқори. Бунга сабаб – болаларга керагидан ортиқ эркинлик берилгани экан. Уларни ҳозирдан айш-ишратга берилиб, турли ахлоқсиз хатти-ҳаракатларга ружу қўйишдан ҳеч ким қайтармайди. Оқибатда Британияда ўсмир қизлар орасида ҳомиладорлик даражаси Оврўпа мамлакатлари бўйича энг юқори кўрсаткичга етган. Яқинда хориж телеканалларидан бирида фарзандларнинг беҳаё суратлар ва фильмларни томоша қилишига ота-оналар муносабати тўғрисида дастур намойиш этилди.
Унда интервью берган бир аёл ўз қизининг шундай лавҳаларни кўришига қарши эмаслигини айтиб, қизим келгусида бошига тушадиган ҳолатлардан хабардор бўлиши керак, деб ғалати фикр билдирди. Маълумки, тижоратчилар ўз маҳсулотлари харидини оммалаштириш учун турли воситаларни ишга солишади. Бугунги кунда матбуот дўкончалари олд томонига осиб қўйилиб, бирор нашрни ёки маҳсулотни реклама қилаётган “соҳибжамол”лар кўпайгани ушбу фикрларимиз тасдиғидир. Инсон ҳаёти давомида бирор шахсни ўзига ўрнак деб билади, у каби ҳаёт кечиришни, у эришган ютуқлар каби муваффақиятларга эришишни, юксак чўққиларга чиқишни кўзлайди. Бугун жамиятнинг ёш аъзолари ўз ҳаётлари учун бошқа маданият вакилларининг фикрлаш ва ҳаёт тарзини ўрнак қилиб олишлари кўп муаммоларни келтириб чиқармоқда.
“Маърифат” газетасида келтирилган маътумотга кўра, ғарб ёшлари фарзанд дунёга келтириш ҳақида ўйламай қўйишган, йигитларга уйланмаслик, қизларга қирққа тўлса-да, турмушга чиқмаслик урф бўлган. Улар наздида, оила – барча ташвиш ва бахтсизликнинг асоси ва эркинликни бўғувчи ихтиёрий қуллик эмиш. Бундай қарашлар бизнинг жамиятимизга зиддир, бу каби салбий одатлар ёйилишининг олдини олишимиз керак. Ғарб турмуш тарзида ор-номус, эркаклик шаъни, аёллик иффати деган нозик тушунчалар емирила бошлаётгани, бундай ҳолатлар “эркин ҳаёт тарзи” сифатида ахборот воситаларидан тарғиб қилинаётгани боис, халқимиз орасида ушбу турмуш тарзидан таъсирланиш ҳолатлари учраши, бу эса инсон ҳаёти, оила мустаҳкамлиги ва ёшлар тарбиясига катта хавф солиши мумкинлиги барчамизни огоҳ этиб, ёшларимизни бундай маънавий хатарлардан сақлаш учун жидду жаҳд қилишимиз зарур.

Ғарбда инсоннинг эътиқоди, Яратганга муносабати унинг ўзигагина тегишли шахсий масалага айланди ва айнан шунинг негизида шахспарастлик асослари шаклланиб, гўё ғарб кишисининг фаоллиги ва эркинлиги учун кенг имкониятлар яратилди. Эндиликда кўплаб одамлар ҳаётнинг маъно-мазмунини эътиқод билан боғламайди, улар бошқа ҳаётий мақсадлар, эҳтиёж ва манфаатларни устун қўядиган бўлишади. Бу эса ғарб кишисида ҳаётдан мақсад – руҳий юксаклиш, тикланиш эмас, балки моддий фаровонликдан лаззатланиш ақидаси шаклланишига олиб келди. Кишилар онги мана шундай хато фикрлар билан йўғрилган ўтган асрда инсониятнинг маънавий ҳаётига қаттиқ таъсир қилган ҳаракатлар, айниқса, коммунизм ва фашизм мафкураси юзага келди. Бу эса инсониятнинг, хусусан, шундоқ ҳам диний-ахлоқий турмуш тарзидан бирмунча узоқлашган ғарб кишисининг руҳий- маънавий ҳаётида бўшлиқни вужудга келтирди. Шундай қилиб, ғарб жамиятида диннинг мавқеи пасайиши эътиқоднинг сусайишига жиддий таъсир қилганини инкор этмаган ҳолда, диний қадриятлар емирилишининг асл илдизларини барча тамаддунлар, айниқса, ғарб давлатлари ва халқлари тарихида ғоят муҳим ўрин тутган, юқорида зикр этилган сабаблардан изланса, мақсадга мувофиқ бўлади.
Бугунги кунда ғарб маданиятининг салбий жиҳатлари таъсирини халқимизнинг маънавий камолотини таъминлашга хизмат қилиб келган воситалар: санъат, адабиёт ва кийиниш одобида кўриш мумкин. Мисол учун, одобни энг кўп тарғиб қилувчи ҳисобланган адабиётларда ҳозирги кунда ахлоқсизлик белгиларининг учраши халқимизга хос шарм-ҳаё, ибо, номус, иффат, садоқат ва вафо каби тушунчаларга дарз солмоқда. Тинимсиз ахборот оқими вужудга келтираётган муҳитда миллий қадриятлар, ўзига хосликни ифодаловчи анъаналар завол топишининг олдини олиш мақсадида ахборот хавфсизлигини жорий қилиш; бунда, интернет тармоғи ҳамда сунъий йўлдош каналлари орқали намойиш этилаётган, юртдошларимизнинг дунёқараши бойишига хизмат қиладиган дастурларни бериб бориш билан бирга, кишиларда жаҳон ахборот тармоғидан нимани олиш керак, нимани олиш яхши эмас, деган кўникмаларни шакллантириш, телевидение, радио ва турли кўнгилочар тадбирларда миллий қадриятларимизга тўғри келмайдиган либосларда чиқишларнинг олдини олиш; матбуот ва бадиий асарларда ёшларимизни енгил-елпи ҳаёт кечиришга ва саёз дунёқарашга чақирувчи қисса ва ҳикоялар чоп этилишига йўл қўймаслик керак.
Ғарб турмуш тарзининг жамиятимизга таъсири сезиларли даражада экани ҳақида ўйлаганимизда, табиийки, ҳар биримиз ташвишга тушамиз. Шунда ёшлар таълим-тарбияси борасидаги ишларимизнинг самарадорлиги қанчалар муҳим аҳамиятга эга эканини тушуниб етамиз. Шу билан бирга, шукр қиламизки, халқимиз орасида соғлом эътиқодли, юксак одобли кишилар кўпчиликни ташкил қилиб келмоқда. Ҳақиқатан, юксак ахлоқ, аввало, ҳар бир инсоннинг одобини, халқнинг орзу-умидлари, ният-интилишларини намоён қилади. Шунинг учун эзгуликни қадрлаб, рағбатлантириб, маънавий-ахлоқий қадриятларимизни асраб, ривожлантириб, адашганларни тўғри йўлга солиб бориш барчамизнинг асосий вазифамиздир

 

Усмонхон АЛИМОВнинг
“Оилада фарзанд тарбияси” китобидан.

Ойша (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:

«Аллоҳ дуосида талабчан (бардавом) бўлган кимсаларни яхши кўради».

Мўмин банда Аллоҳнинг ҳабиби. У қанчалик кўп сўраган сари Аллоҳ таолога ёқади, унинг овози Аллоҳга суюмлидир.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:

«Аллоҳ таоло Жаброил (алайҳиссалом)га айтади: “Эй Жаброил, мен фалончининг ҳожатини раво қилдим, дуосини ижобат этдим, лекин уни бундан ушлаб тураман (яъни, унга бермай тураман). Чунки унинг
овозини яхши кўраман”».

Ваҳб (розияллоҳу анҳу) дедилар: «Аллоҳ таоло дейди: “Бандамга бало юбориб, ундан дуо-илтижо оламан”». Дуосида мунтазам (бардавом) одам дуоси ижобатини кўрмаса ҳам, умидини узмайди, умидсизликка ҳам тушмайди, дуо қилаверади. Шунинг учун Аллоҳнинг ҳабибига айланади. Чунки у Аллоҳни таниган, қалби пок (яъни дилида Аллоҳ ҳақида ёмон фикрларга бормайди), ибодатида ихлосли. Кимки Аллоҳга ибодатини сидқидилдан қиладиган бўлса, у дуони тилда қилади, дили эса Аллоҳнинг амрини кутиб интизор бўлади, сиқилмайди, тушкунликка тушмайди. Чунки қалби унинг амрига мунтазир, унга тикилиб туради. Унинг амрига мунтазир бўлиш банда Аллоҳга бериши мумкин бўлган энг афзал нарсадир. Бу энг соф ибодатдир. Тили билан дуо қилиши бу ибодат (яъни бандалик қилиш), чунки сўраганда, бу илтижоларнинг барчаси Унга эканлигини эътироф этишдир. Аллоҳнинг амрига мунтазир бўлиш ҳам ибодатдир. Энг афзал дуо кишининг бардавом дуо қилишидир.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:

«Ҳеч бирингиз дуо қилиб, кейин эса “мен сўраган эдим, лекин ижобат бўлмади”, деманглар».

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:

«Мўмин банданинг дуоси мустажобдир. Агар банда: “Ё Рабб!” деса, Аллоҳ таоло: “Лаббайка” дейди. Агар банда ҳожатини сўраса, Аллоҳ унга ёки тезда ижобат қилади, ёки ҳожатига яраша ундан бир балони даф этади ёки уни банданинг охиратига сўраганидан ҳам афзал қилиб сақлаб қўяди. Нима бўлганда ҳам, унинг дуоси ерда қолмайди».

Имон эгалари дуо қиладилар, қайта-қайта илтижо қиладилар, агар мустажоб бўлса, қабул қиладилар, агар кейинроқ берилса, сабр қиладилар, агар берилмаса,
рози бўладилар, Аллоҳ ҳақида ёмон фикрга бормайдилар. Улар хотиржам ҳолда Унинг амрига мунтазир бўлиб яшайдилар. Саховатпешалар инъом этмоқни олмоқдан яхши кўрадилар. Улар қилган саховат ва инъомлари билан
роҳатланадилар. Олган инъомидан севинган сўровчидан кўра, улар ўз саховатидан кўпроқ лаззатланадилар. Чунки олмоқлик фақирларнинг иши. Бермоқлик бойларнинг хулқи, жаннат аҳлларининг хулқи, у Аллоҳнинг хулқи. Суфён Саврий (розияллоҳу анҳу)нинг дуолари бундай эди: «Эй сўралишни яхши кўрадиган ва сўрамайдигандан ғазабланадиган зот, эй сўраган ва кўп сўрайдиган бандаларини суйган Зот, Сен каби бундай Зот бошқа йўқ, эй Карим. Эй сўрамаган ва талаб қилмаган бандаларини ёмон кўрадиган Зот, Сен каби бундай Зот бошқа йўқ, эй Карим. Эй улкан нарсаларни сўраган бандаларини суйган Зот, Сенга у нарсалар улкан эмас, қудратинг улкан, эй Азим».

Аллоҳ таоло Мусо (алайҳиссалом)га деди: «Мендан қўйингга хашак бўлса ҳам сўра, кичик нарсани сўрашга ҳаё қилма, бахиллик қилиб Мендан сўрашга қўрқма».
Аллоҳ билгувчироқдир.

“Маърифат манзиллари”

(Ҳаким Термизий асарларидан сайланма)дан

Асар “Мовароуннаҳр” нашриётида чоп этилган

Мусулмонларнинг тартибли равишда, ҳузур ва ҳаловатда муқаддас шаҳарларни зиёрат қилиб келишлари, у ердаги вазифларни шариъат қоидаларига мувофиқ, тўла-тўкис адо этишларини таъминлаш ҳар доим муҳим масала бўлиб келган. Ислом динининг беш устунларидан бири бўлган ҳаж борасида, Қуръони каримда 25 оят ва алоҳида бир сура ҳам нозил қилинган.

Ислом инсондаги эътиқодсизликни қанчалик қоралаган бўлса, жамиятдаги бўлиниш ва гуруҳбозлик оқибатида келиб чиқувчи фитналарни ҳам худди шундай мусулмонлар учун катта хавф, дея қарайди. Бирлик ва бирдамлик дини бўлмиш ислом дини тартибсизлик, интизомсизлик ва бўлинишдан қайтаради.

Ислом динига кўра, тартиб-интизом кичик бир жамоадан тортиб, бутун жамият учун муҳим саналиб келган. Шунинг учун Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар уч киши сафарга чиқса, улардан бирини бош қилиб олишсин” (Имом Абу Довуд ривояти), дея таъкидлаганлар. Ҳатто уч кишилик кичик бир жамоада ҳам мутлақо бир масъул шахснинг бўлиши динимизда буюрилган амаллардандир.

Милодий 630 йилда Макка шаҳри мусулмонлар томонидан фатҳ этилгач, ҳаж карвонининг хавфсизлиги ва эҳром ҳамда ҳарамдаги қоидаларга риоя қилинишини назорат қилиш, ўргатиш учун “амир ул-ҳаж” яъни ҳаж амири вазифаси жорий этилди. Маккада ушбу вазифага илк бор Аттоб ибн Асид (р.а.) тайинланган бўлса, 631 йилдаги ҳаж мавсумида 300 кишилик ҳаж карвони билан Мадинадан йўлга чиққан Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга ушбу вазифа юклатилган эди[1]. 632 йилга келиб, ҳаж амири вазифасини Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари бажарганлар ва ушбу йилги ҳаж тарихда “Видолашув ҳажи” сифатида қолгани маълум[2].

Ҳазрат Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг халифалик даврида, ҳаж амири вазифасини маълум бир вақт ўзлари, сўнгра ҳазрат Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу юритган. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу халифалик даврида халифанинг ўзи билан бир муддат Абдурраҳмон ибн Авф розияллоҳу анҳу ҳаж амири бўлган. Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг халифалик йилларида ҳам бир муддат Абдурраҳмон ибн Авф розияллоҳу анҳу ва Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ушбу вазифани ўз зиммасига олган[3]. Ҳазрати Алининг халифалик даврида 657 йилда Убайдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ҳаж амири этиб тайинланган ва шу билан бир қаторда, Шом волийси Муовия ибн Абу Суфён ҳам Язид ибн Шажара Руҳовийни ҳаж амири ўлароқ Маккага жўнатади. Икки амир Маккада учрашишгач, ўртада бироз келишмовчилик юзага келади ва охири Шайба ибн Усмон розияллоҳу анҳу ҳаж амири вазифасини юритишига келишиб олинган[4]. Шунингдек, 658 йилда Макка волийси Қусам ибн Аббос ва 660 йилда Шайба ибн Усмон ҳаж амири бўлган[5].

Турли ҳудудлардан келган зиёратчиларни Маккага олиб бориб, ибодатларини шариат қонун-қоидаларига мувофиқ адо этишларини таъминлашга масъул бўлган ҳаж амири вазифаси Умавийлар ва Аббосийлар даврида ҳам давом эттирилган. Жумладан, халифалар Муовия, Марвон ибн Ҳакам, Абдулмалик ибн Марвон, Валид, Сулаймон, Ҳишом ва бошқа умавий хонадони вакиллари ушбу вазифани ўз зиммаларига олган. Аббосийлардан Абу Жаъфар Мансур етти марта, ал-Маҳдий бир марта, Ҳорун ар-Рашид эса тўққиз марта ҳаж амири бўлган. Умавийлар ва Аббосийларнинг даврида ҳожилар тўпланадиган марказлар Шом ва Бағдод бўлган ва ҳаж амирлари ҳам ушбу шаҳарлардан Макка сари йўлга чиқишган. Мўғуллар босқинидан кейин Мамлук султони Бойбарс Аббосий халифа Зоҳир Биллаҳнинг ўғли Аҳмадни Қоҳирага келтириб, Мустансир Биллаҳ номи билан “халифа” деб эълон қилган[6]. Шу тариқа, Макка ва Мадина идораси Мамлук сулолалари қўлига ўтгач, ҳаж амирининг ҳаракат Маркази Қоҳирага ўтган. Мамлуклар даврида ҳаж амирининг вазифаси турли минтақалардан келадиган ҳаж карвонларини хавфсиз бир шаклда олиб келиш билан чекланган[7].

1517 йилда Миср ва Ҳижознинг Усмонийлар бошқаруви остига ўтиши натижасида ҳаж амирлари ҳам усмоний султонлар томонидан тайинлана бошлаган. Усмонийлар даврида бир вақтнинг ўзида икки киши ҳаж амири этиб тайинланган. Ҳаж амирларидан бири Шомда бўлса, иккинчиси Қоҳирада ўтирган. Шомдаги ҳаж амири Онадўли, Эрон, Марказий Осиё, Шом ва Ироқдаги ҳожиларни тўплаб, Маккага олиб борган ва Қоҳирадаги амир Шимоли Африка ва Миср атрофидаги зиёратчиларнинг ҳаж қилишларини таъминлашга масъул бўлган[8].

         Фиқҳий манбаларда ҳам ушбу ҳаж амири ва унинг вазифалари ҳақида батафсил тўхталиб ўтилган. Жумладан, олим Абул Ҳасан Мовардийнинг асрлар давомида мусулмон олами давлат ҳуқуқий тизими учун асосий манба бўлиб келган “Ал-аҳкам ас-Султонийя” асарининг “Ал-Вилояту ‘ала-ҳажж” (“Ҳаж бошқаруви”) бобида ҳаж амирининг вазифаларини икки қисмга бўлган:

Биринчиси, ҳаж сафарини ташкил этиш, бошқариш ва йўллардаги хавфсизликни таъминлашдаги амирлик. Ҳаж сафарини ташкил этиш, зиёратчиларни бошқариш ва йўлларда тартибни сақлаган ҳолда хавфсизликни таъминлаш вазифаси бу ўзига хос раҳбарликни талаб қилувчи вазифа саналади. Бу борада олим Абул Ҳасан Мовардий ҳаж амири қуйидаги хислатларга эга бўлиши кераклигини таъкидлаган:

а) Шижоатли, виқорли ва жиддий киши бўлиши;

б) Сезгир, фавқулодда ҳолатларда тез қарор қабул қила оладиган, тартибли сафар ташкил эта олувчи;

в) Ўзига ишонган, жасур киши бўлиши[9].

 Шунингдек, Мовардий ҳаж сафарларини ташкил этиш ва бошқаришда ҳаж амири қуйидагиларга эътибор беришини таъкидлаган:

  • Ҳаж карвонининг тарқалмаслиги ва турли муаммоларга дуч келмаслиги учун жамоа бўлган ҳолда ҳаракат қилишлари, тўхташ жойларида барчанинг тўпланиши;
  • Ҳар бир кичик гуруҳларда биттадан йўл кўрсатувчининг бўлиши ва йўл кўрсатувчилар бир-бирлари билан боғланган ҳолда ҳаракат қилишлари керак ҳамда барча зиёратчилар ушбу йўл кўрсатувчиларга эргашишлари лозимлиги;
  • Карвон учун энг хавфсиз йўлни аниқлаш, уловларнинг озиқ-овқати тугаган пайтда тезда сув ва озиқалар топиш имкониятига эга йўллардан юриши;
  • Сафар давомида йўловчиларга юмшоқ муносабатда бўлиши, касалланиб қолганларни қийнаб қўймаслиги керак ёки ярим йўлда қолдириб кетмаслиги кераклиги;
  • Сафар асносида ва тўхташ жойларида турли фитначилар зиёратчиларнинг орасига кириб, турли фитна ва фасодларнинг тарқалишига йўл қўймаслиги;
  • Ўғри ва киссавурлардан ҳожилар мол-мулкларини ҳимоя қилиши лозим. Керак бўлса, куч билан бўса-да, бунга йўл қўймаслик ва имкон бўлса, бу борада ҳожилардан ҳам ёрдам олиш, аммо ҳаж амирининг бу борада ҳожиларни мажбурлашга ҳаққи йўқлиги;
  • Ҳожилар орасида келишмовчилик ёки ихтилоф юзага келган тақдирда, уларни муросага келиштириш.
  • Итоат қилмаган ёки хиёнат қилган йўловчиларни огоҳлантириб, керак бўлса, жазолаш. Лекин жазолашда чегарадан чиқилмайди. Ҳаж амири йўлларда турли ихтилофли вазиятларни бартараф қилиш учун фатво бера оладиган даражадаги киши бўлиши кераклиги;
  • Ҳаж сафари учун қулай вақтни танлаш, ноқулай вақтда йўлга чиқариб, ҳожиларни овора қилмаслик лозимлиги;
  • Ҳаж сафарини бошқарувчи киши шундай вақтни танлаши керакки, ҳожилар Мийқотга етиб борганларида эҳромга кириб, суннатларни хотиржам адо эта олиши, Арафотга бемалол чиқиш имкониятига эга бўлишлари лозим. Ҳаж тугагач, ҳаж амирлари ҳожиларни қайтишга шошилтирмаслик ва уларга бир неча кун фурсат беришлари керак.

Шунингдек, Абул Ҳасан Мовардий ҳаж амири ҳожиларни Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в)нинг равзаларини зиёрат қилишлари учун Мадинага ҳам олиб бориши даркорлигини ҳамда Мадинада бир неча кун қолиб, ҳожиларга Масжиди набавийда намоз ўқишлари учун имконият берилиши кераклигини ҳам қайд этиб ўтган[10].

Иккинчиси, ҳаж ибодатини адо этиш жараёнидаги амирлик. Ҳаж ибодати маълум бир вақтда, шариатда белгиланган тартиб-қоидаларга мувофиқ амалга ошириладиган амаллардан иборат. Ҳажни тўла-тўкис адо этилишини назорат қилиб бориш учун ҳаж амирининг фиқҳий қоидалардан хабардор, билимли киши бўлиши талаб этилади. Ҳаж асносида ҳаж амири ҳожиларга имом ўтиши керак бўлган вақтлар ҳам бўлади, ушбу жиҳатдан унинг шариатда имомларга қўйилган маълум талабларга ҳам жавоб бериши керак. Ҳаж амирининг ҳаж пайтида қуйидагиларга амал қилиши лозим:

  • Ҳаж амири ҳожиларнинг қачон ва қаерда эҳромга киришларини, ҳажни адо этиладиган жойларда жамоа бўлиб ҳаракат қилишни таъминлаши, амалларда бошқарувчига итоат қилишни буюриши;
  • Шариатда буюрилган ҳаж амалларининг кетма-кетлик тартибига эътибор бериш. Зеро аввал қилиниши керак бўлган амални кейин қилиб бўлмайди. Ҳатто мустаҳаб ибодатларнинг ҳам тартибини назорат қилиши;
  • Ҳажда туриладиган жойлар (Арафот ва Муздалифа) ва вақтини билиши даркор;
  • Динда кўрсатилган амалларда ва дуо қилганда жамоатнинг “Амин” деб ҳаж амирига итоат қилиши;
  • Ҳожиларни хутба намозларда бир жойга жамлаш ва ҳаж хутбалари ўқиладиган вақтларда жамоатга имомлик қилишикерак[11].

Умуман олганда, ҳаж амирларидан ҳажнинг қоидалари ва ҳукмларини амалий ҳамда назарий жиҳатдан тўлиқ билиши талаб этилган.

ХVI асрдан бошлаб, ҳаж йўлларининг асосий қисми усмонийлар давлати назорати остига ўтиши натижасида ҳаж амирлари ҳам улар томонидан тайинланиб борилган. ХVIII асрнинг охирларига қадар ҳаж амирлари ҳаж сафарларини ташкил этишда фаол бўлишган, аммо кейинчалик қуруқликдаги ҳаж йўлларининг назоратсиз қолиши оқибатида ушбу вазифа амалий жиҳатдан ўз аҳамиятини йўқотган. Шу жумладан, ушбу ҳолат ўтган асрларда Ўзбекистон ҳудудидан борган ҳожиларнинг сафарларига ҳам таъсир этмасдан қолмаган.

ХIХ аср охири – ХХ аср бошларига келиб, денгиз йўлларининг ривожланиши, қатновларнинг қулайлашиб бориши натижасида мазкур ҳаж амири вазифаси билан боғлиқ тариб-қоидалар издан чиқа бошлаган. Ҳожилар ўз юртларидан маълум гуруҳларга бўлиниб, порт шаҳарлар бўлмиш Бомбей, Одесса, Истанбул, Яффа шаҳарлари қуруқликдан эса, Бағдодда тўпланган ҳолда сафар қилишган. Ҳаж йўллари мустамлакачи давлатлар назоратига ўтиши, дeнгиз йўлларининг очилиши ва пароходлар қатновининг йўлга қўйилиши натижасида ҳожилар турли йўлларда кичик гуруҳларга бўлиниб ёки ёлғиз ҳолда ҳаж сафарига чиқа бошлаган. Бу эса, ўз навбатида, назоратнинг йўқлиги, тарқоқлик натижасида турли юқумли касалликлар кeнг миқёсда авж олишига сабаб бўлган. Жумладан, Ҳижозда тарқалган вабо натижасида, биргина 1890 йилнинг 22 июль ва 22 август ойларига тўғри келган ҳаж мавсумида 2535 киши вабодан вафот этган. Шундан, 82 нафарини туркистонлик зиёратчилар ташкил қилган[12].

Ҳаж йўлларида ҳожиларга йўл кўрсатиш, таржимонлик хизматларини ташкил этиш учун Маккада мутаввифлар (тавоф қилдирувчилар) ҳам фаолият юритишган. Улар ҳожиларга йўл кўрсатиш билан бир қаторда ҳаж ибодатини адо этишлари учун ҳам ёрдам бериш. Кейинчалик мутаввифлар “далил” ёки “даллол” деб ҳам атала бошланган. Дастлаб даллоллар Макка волийсининг махсус фармони билан тайинланиб, улар асосан Маккада истиқомат қилган. Жидда, Истанбул ва Бомбей порт шаҳарларида эса, уларнинг вакиллари фаолият юритган[13]. Вақт ўитиши билан уларнинг фаолият доираси кенгайиб зиёратчиларга параход ва поездлар учун билетлар олиш, таржимонлик, мусофирхона, меҳмонхона ва такяларга жойлаштириш каби хизматларни кўрсатишган ҳамда йўлбошчилик ишларини ҳам улар бажаришган. ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида ҳаж йўлларидаги шаҳарларда “Бухоролик даллоллар”, “Доғистон даллоллари”, “Қирим даллоллари”, “Қозон даллоллари”дан иборат бир неча гуруҳ даллоллар фаолият юритган. Хусусан, булардан, “Қозон даллоллари” ва “Бухоролик даллоллар” Ўрта Осиёдан борган зиёратчиларга хизмат кўрсатган[14]. Лекин, мазкур асрларда ёзилган ҳажнома ва ҳаж зиёрати эсдаликларида даллоллар фаолияти қаттиқ танқид остига олинганини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Жумладан, 1891 ҳажга борган Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқат ўзининг ҳаж сафари эсдаликларида асли туркистонлик бўлган Сулаймонхўжа исмли бир фирибгар даллолнинг зиёратчиларга билет олиб бериш баҳонасида уларни пулларини алдов йўли билан олиб қўяётгани ва унга нисбатан Туркистон ҳукумати томонидан чора кўриш кераклиги ҳақида ҳам ёзади[15].

Шунингдек, Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳам ўзининг “Саёҳат эсдлаликлари”да ҳаж йўлларидаги даллоллар ҳақида ёзар экан, қуйидагиларни қайд этади: “Шоми шариф муҳаттасиға индим. Бир неча туркистоний, эроний ва араб даллол хизматчилар атрофимни олдилар. Ҳар бири тумшуқинг остиға суқулиб, ўз манзилига сени таклиф этиб, бошқасини манзилини ёмонлайдур. Чарчаган кишини яна кулфат бериб, номулойим ҳаракатлар билан асабинга тегадур… Дедим: Сиз мамлакатдан келиб, шу қадарми одамгарчиликдан чиқдингиз”[16].

Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, ҳаж йўлларидаги расмий даллол ва вакиллардан ташқари норасмийларининг фаолияти ҳам авж олган. Тил, йўл ва давлатлардаги қонун-қоидалардан бехабар содда ҳожилар ва зиёратчиларнинг мол-мулк, пуллари мазкур сохта даллоллар томонидан талон-тарож қилинган. Ҳатто, уларнинг домига тушган ҳожилар йиллаб, балки бир умр ўз ватанларидан олисларда ҳеч вақосиз қолиб кетишган.

 

Музаффархон Жониев,

Ўзбекистон халқаро Ислом академияси таянч докторанти.

 

 

[1] Ибн Асир. Ал-Камил фий ат-тарих. Қоҳира. 1348. Ж. 2. – Б. 291

[2] Абул Ҳасан Масъудий. Муруж уз-Заҳаб. Матбаъат ут-Тижорийя. – Қоҳира. 1965. Ж.9 – Б. 55

[3] Ибн Асир. Ал-Камил фий ат-тарих. Қоҳира. 1348. Ж. 3. – Б. 20, 38

[4] Абул Ҳасан Масъудий. Муруж уз-Заҳаб. Матбаъат ут-Тижорийя. – Қоҳира. 1965. Ж.9 – Б. 55

[5] Ибн Асир. Ал-Камил фий ат-тарих. Қоҳира. 1348. Ж. 3. – Б. 111, 575

[6] Ибн Асир. Ал-Камил фий ат-тарих. Қоҳира. 1348. Ж. 4. – Б. 296

[7] Münir Atalar. Emîr-i hac. www.islamansiklopedisi.org.tr  

[8] Ўша манба. www.islamansiklopedisi.org.tr   

[9] Абул Ҳасан Мовардий. Ал-Аҳком ас-Султонийя ва-л-валаят ад-динийя. Дор ул-ҳадис. – Қоҳира. 2006. – Б. 172.

[10] Абул Ҳасан Мовардий. Ал-Аҳком ас-Султонийя ва-л-валаят ад-динийя. Дор ул-ҳадис. – Қоҳира. 2006. – Б. 172-173.

[11] Абул Ҳасан Мовардий. Ал-Аҳком ас-Султонийя ва-л-валаят ад-динийя. Дор ул-ҳадис. – Қоҳира. 2006. – Б. 173.

[12] Қосим Иззиддин Пошо. Маккаи Мукаррамада Колера ва ҳифзусиҳҳа. Истанбул: Маҳмуд Бек Матбаъаси. 1327/1910. – Б. 55

[13] Яровой-Равский В.И. Паломничество (хадж) в Мекку и Медину // Сб. материалов по мусульманству. – 1899. – Т. 1. – С. 140-141.

[14] Sibgatullina, Elfine, “19. ve 20. Yüzyıl Başında Rusya Müslümanlarının Hacca Gidiş Yolları”, Uluslararası Türk-İslam Dünyasının İslamiete Katkıları Sempozyumu, Isparta 2007, S. 521-524.

[15] Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат. Саёҳат хотиралари. Туркистон вилояти газети. Тошкент. 1892. №10. – Б. 4

[16] Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар / Нашрга тайёрловчи ва тўпловчи: проф. Б.Қосимов. – Т.: Маънавият. 2006. – Б. 105

Она меҳри, заковати, фидойилиги… Бу фазилатлар ҳақида китоблар ёзилган, ашъорлар битилган… Бола парвариши, тарбияси, унинг билимли, интизомли, ҳунарли қилиш чоралари босқичма-босқич ўргатилган. Бугунги ахборот асрида бу мавзуда истаганча маълумот топиш мумкин: боланинг ривожланиш босқичи, кунма-кун, қадамма-қадам қандай парвариш қилинади, неча ёшида нима ўргатилади… Бола психологияси қандай? Унга нима дейиш мумкин-у, нимани айтмаслик лозим…
Бироқ, шунга қарамай, бир пайтлар – ўша қадим замонлардагидек зукко, одоби гўзал болаларни етиштириш ҳеч кимнинг қўлидан келмаяпти. Бухорийлар, Термизийлар, Ибн Синолар, Замахшарийлар… Нега ўзи эгаллаган соҳада карвоннинг энг бошида туриш билан бирга, комил мўминлик ҳаётини яшай оладиган, Аллоҳга чин бандалик қиладиган мукаммал шахсларни тарбия қилолмаяпмиз?! Бугун тарбия борасида кўплаб манбаларда болалар ҳамма пайт яхши кўрилиши, уларга ҳеч қачон жаҳл қилинмаслиги кераклиги, уларга кўпроқ диққат-эътибор қаратилиши даркорлиги айтилмоқда. Замонавий педагогика эса фарзандни шаҳзода ёхуд маликадек ардоқлашни, шароитлар яратилишини тарғиб этмоқда. Тан олиб айтиш керакки, бу тарбия услублари ўзини оқламади. Уларга амал қилинганда, ўзидан бошқани ўйламайдиган, худбин, манфаатлар ортидан чопадиган, жонини койитмай кун кўриш пайида бўладиган бир авлод етишиб чиқмоқда. Афсуски, исломий эътиқоддаги оилалар ҳам бу каби фикрлардан таъсирланмоқдалар ва мусулмонларнинг фарзандлари ҳам гўзал аҳлоқдан йироқлашмоқда.
Бироқ мазкур замонавий фикрлар, психологлик қарашлар ва педагогик тадқиқотлар ўзини оқлай олмади. Шундай экан, аждодларимизнинг тажрибадан ўтган, ўзини оқлаган тарбия усулларига, яъни болаларимизни Қуръони Карим ва ҳадиси шарифга кўра тарбиялашга қайтишимиз лозим.
Болаларни яхши кўриш, уларга шафқат кўрсатиш керак. Шу билан бирга бир имтиҳон воситаси эканликлари учун уларни назорат ҳам қилиш керак. Яъни, Аллоҳ Таоло бола тарбияси борасида ҳам биз учун бир мезон бўладиган ишоратларни кўрсатган. Қуръон билимларига суянган ҳолда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг бола тарбиясига қандай ёндашганларини ўргансак, инсон фитратини камол топтиришда хатога йўл қўймаймиз, инша Аллоҳ.


“Ислом нури” газетасининг 2020 йил, 7-сонидан

Top