Кеча Қашқадарё вилоятида сўнгги бемор соғайди. Бу қувончли хабар қандай ёқимли эшитилади! Ёки самарқандлик аёл тадбиркор 200 ҳамшаҳрига моддий кўмак берибди... 

 

Аслида, бундай азалий ва бардавом эзгу-амаллар тарихда қандай ифода этилган экан? Бу ҳақда аждодларимиз ўз битикларида нималарни ёзиб қолдирган? 

 

Бу саволларга жавоб топиш учун биз 1075-1144 йилларда яшаб ўтган атоқли файласуф Маҳмуд Замахшарий битикларига мурожаат этамиз. 

 

Аллома “Нозик иборалар” асарида “Хайру эзгуликдан бошқа инсонга кўркамлик берадиган ҳеч бир нарса йўқдир”, “Хайр-саховат ва фазилат соҳибининг фарзанди ҳурмат ва шону шарафга сазовор ва муносибдир, чунончи дур (инжу) садафга қараганда юқори даражададир” деб таъкидлаган. Яъни, саховат кишининг ёлғиз ўзига эмас, фарзандлари ва авлодларига ҳам ҳурмат ва эътибор олиб келиши таъкидланмоқда. 

 

Маҳмуд Замахшарийнинг “Олтин шодалар” асарида “Мурувват бир сифатки, Аллоҳнинг розилигига лойиқ. Саховат бир табиатки, у ҳақида қанча гапирилса, шунча муносиб”, дея қайд этилади. Бу эса куни кеча Президентимизнинг саховат эгаларини алоҳида китобларда ва кўрсатувларда тараннум эттирамиз, деган сўзларига айнан ҳамоҳангдир. 

 

Аллома атоқли кишилар сўзлари ва пандномаларидан тузилган “Яхшилар баҳори” асарида саховат қилишнинг вақти билан боғлиқ ўта қимматли фикрни беради. Унда ёзилишича, “Қийин шароит ва вазиятда ёрдам қўлини чўзадиган инсон сахий инсондир, кундалик, одатдаги давом этиб турган турмушда ёрдам берувчи инсон бой инсондир”. Эътибор қилинг, бугунги долғали кунлардаги кўмак инсоннинг энг улуғ фазилатини кўрсатади. Оғир ва синовли кунларда халқимизга кўрсатилаётган барча хайрли амаллар сахийлик ва эзгуликдан далолат беради. 

 

Маҳмуд Замахшарий ушбу манбада яна бир ўгитни келтиради: “Сахийликдан кечманг, у обрў-эътибор, ҳурматнинг бошланишидир”. Бу билан инсон ҳурмат-эътиборни сахийлик ортидан топишига ишора қилади. 

 

“Яхшилар баҳори” асарида келтирилишича, Анушервондан барчага бирдек сахийлик қилиш деганда нимани тушунасиз, дея сўрашганда “Бу барчага яхши тилакларни билдириш ва уларга табассум қилиш” деб жавоб берган экан. Бугунги муайян қийинчиликларни бошимиздан кечираётган кезларда инсонларга нафақат моддий, балки руҳий кўмак бериш, яхши истаклар билдириш ва уларга табассумли бўлиш ҳам сахийликдан далолатдир. 

 

Мазкур асарда ҳазрат Алидан ривоят қилинади: “Ул киши (Али) яна айтдики, кам беришдан уялманг, шуни беришдан ҳам маҳрум эмассизку”. Бу ибрат биринчидан, эҳсон улашишда миқдорнинг аҳамияти йўқлиги, иккинчидан, оз бўлса-да, бериш имконияти борлигига шукр, қаноат қилишга чақиради. 

 

Алломанинг қимматли фикрларидан хулоса шуки, меҳр-мурувват, саховат сингари фазилатлар кишини юксакларга кўтаради, жамиятда обрў-эътиборини оширади. Қалби пок бўлган мурувватли ва саховатпеша инсонлар ўзга инсонлар дардини ҳам ўйлайди, эҳтиёжманд кишиларга ёрдам қўлини чўзади. Ўз навбатида, улардан яхшилик кўрган кишилар ҳам бошқаларга ёрдам улашишни, уларга ҳам саховат кўрсатишни истайди, Пировардида, жамиятдаги барча инсонлар ўртасида бир-бирларига бўлган меҳр-оқибат ришталари мустаҳкамланади. 

 

Азалий анъаналаримиз ҳақида яна бир муҳим таъкид: аллома Маҳмуд Замахшарийнинг гўзал пандлари, ибратли ўгитларига риоя этган ҳолда, хайрли ва савобли ишларни амалда кўрсатмоқлик учун ҳозирги синовли кунлар ҳамда қутлуғ Рамазон ойи энг қулай вақтдир. 

 

 

Динимиз оила қуришга, уни асраб-авайлашга, фарзандларни дин-диёнатли, иймон-эътиқодли этиб тарбиялашга тарғиб қилади. Исломда никоҳ – бу Аллоҳнинг амри, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннати билан, мўмин-мусулмонларнинг гувоҳлигида боғланадиган муқаддас алоқа воситасидир.

 

Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Рум” сураси 21-оятида марҳамат қилади: “Унинг аломатларидан (яна бири) – сизлар таскин топишингиз учун ўзларингиздан жуфтлар яратгани ва ўртангизда иноқлик ва меҳрибонлик пайдо қилганидир. Албатта, бунда тафаккур қиладиган кишилар учун аломатлар бордир”.

 

Жамият учун оиланинг мустаҳкамлиги муҳим саналади, чунки айнан мана шу оилада жамият аъзоси сифатида фарзанд вояга етади. Икки ёшнинг турмуш қуриб, умр йўлларини боғлаши бу оиланинг асоси ҳисобланади. Уларнинг бир-бирини тушуниб, ўзаро ҳамжиҳат бўлиб ҳаёт кечириши, келажак авлодларни дунёга келтириб, жамиятга, инсонларга наф келтирадиган шахс қилиб тарбия қилишлари оилада соғлом муҳит юзага келишида катта аҳамият касб этади. Зеро соғлом муҳитда вояга етган фарзанд эл-юрти манфаати ва ривожи, унинг тинчлиги ва фаровонлиги учун масъулиятли, ҳар томонлама етук ва комил инсон сифатида улғайиб, ўз Ватанининг шаънини, обрўсини ҳар доим ҳимоя қилади. Зеро, ўзбек адабиётининг ёрқин намояндаларидан бири Абдирауф Фитрат: “Ҳар бир миллатнинг саодати ва иззати, албатта, шу халқнинг ички интизоми ва тотувлигига боғлиқ. Тинчлик ва тотувлик эса шу миллатнинг интизомига таянади. Қаерда оила муносабати кучли интизом ва тарбияга таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва тартибли бўлади”, – деган эди.

 

Ҳозир дунёда глобаллашув жараёни юз бераётган бир даврда оилаларда ажримлар сони ҳам ортиб бораётгани ҳаммага маълум. Шу мақсадда, бундай мураккаб салбий жараёнларнинг олдини олиш, оилаларнинг мустаҳкамлигини таъминлаш, айниқса ёш оилаларни қўллаб-қувватлаш давлат сиёсатининг устувор вазифалари даражасига кўтарилди.

 

Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадисларининг бирида: “Мўминларнинг иймон жихатидан комилроғи хулқи яхши бўлганидир. Сизларнинг яхшиларингиз – аёллар билан яхши бўлганингиздир”, – дея марҳамат қилади. Пайғамбаримиз биз эркакларга нозик ҳилқат соҳиби бўлмиш аёлларимизга яхши, хушмуомалили бўлишимизга буюрмоқда.

 

Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродаси билан эркаклар кучли ва бақувват, аёл зоти эса, нозик ва латофатли қилиб яратилган. Баъзи эркаклар аёлларнинг шундай нозик ҳилқат соҳиби эканлигни унутиб қўядилар ва натижада оилада арзимаган нарса устида уруш-жанжаллар келиб чиқади. Бинобарин, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам биз – эркакларни аёллар билан муомала қилишда муҳим бир жиҳатга аҳамият беришга чақиради:

 

Аллоҳ таоло ҳамма нарсани ҳикмат билан яратган. Агар аёллар ҳам эркаклар сингари қўпол, кучли қилиб яратилганда, улар фарзандларга оналик қилишни ўз зиммасига олмаган бўлар эди. Ана шундан келиб чиқиб, оилавий ажримларнинг олдини олишда, биринчи навбатда, оиланинг ҳамда турмуш қураётган аёл унинг давомчиси бўлмиш фарзандларининг онаси эканлигини ҳар бир эркак англаб етмоғи лозим.

 

Чунки, ажралишлар фақатгина битта оиланинг муаммоси эмас, балки бутун жамиятнинг муаммоси ҳамдир. Мазғабимизнинг мўътабар манбаларидан “Дуррул мухтор” китобининг “Никоҳ фасли”да ёзилишича: “Одамзодга никоҳ ва иймондан бошқа ҳатто жаннатда ҳам давом этадиган ибодат йўқ. Оила шундай саодатбахш бир боғки, у ҳатто жаннатда ҳам давом этади. Ҳар қандай шартнома маълум муддатдан сўнг кучини йўқотади, аммо бир-биридан рози бўлган умр йўлдошларнинг биргаликдаги ҳаёти ўлим билан ҳам тугамайди”.

 

Шундай экан, эр-хотин бир-бирига хушмуомалали бўлиб, яхши хулқимизни намойиш этиб, арзимаган гина-кудратларга аҳамият бермасдан, эртага жаннатда ҳам бирга бўладиган умр йўлдошимизга ширин сўзимизни, яхши муомаламизни аямайлик. Ҳозир юртимизда карантин сабаб кўпчилигимиз уйдамиз. Келинг, умр йўлдошимиз билан биргаликда ушбу вақтларни ғанимат билиб, фарзандларимизнинг таълим-тарбиясига, ҳаётдаги қизиқишларига ҳам эътибор берайлик. Чунки инсон ўз фарзандига тарбиядан кўра яхшироқ нарса бера олмайди. Бу борада Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадисларининг бирида: “Кишининг ўз фарзандини чиройли одоб-ахлоқ билан тарбиялаши кўп миқдорда қилган нафл садақасидан яхшироқдир”, – деганлар.

 

Мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий тараққиётни таъминлаш билан биргаликда юксак маънавиятли баркамол авлод тарбиясига алоҳида аҳамият берилаётган бир даврда оилаларимизни янада мустаҳкамлашга, фарзандларимизни ҳам “Оила муқаддасдир” деган тучунча билан тарбиялашга эътибор қаратайлик.

 

Инсон ўзлигини анлаганидан, ўзини таниганидан бошлаб, ўзича “бахт”ни излаб яшайди. Ҳақийқий бахт эса оилада, оила бағрида. Юртбошимиз таъкидлаганидек: “Энг катта бахт, мен буни минг марта қайтаришдан чарчамайман, оиламиз тинч бўлсин! Оила кичик ватан, оила тинч бўлса, бахтли бўлса, ватан тинч бўлади. Ўша бахтли кунларни, ватанимизнинг, ёшларимизнинг камолини ҳозир ният қилаётганимиз каби кўриш ҳаммамизга насиб этсин!”

 

 

 

 

Ухламоқчи бўлган киши, аввало, уйининг эшикларини маҳкамлайди, идиш-товоқларнинг устини ёпади. Тўшагини уч марта силкитади, ўчоғи ва чироғини ўчиради. Буларнинг барчаси суннат амаллардир.

 

Ухлаш жойига юмшоқ нарсаларни қалин тўшамайди ва таҳоратли ҳолда юзини қиблага қилиб, ўнг қўлига бироз суяниб ётади. Бу ҳам суннатдир.

 

Яхши туш кўрса, уни яқинларига изҳор қилади ва шукр айтади. Ёмон ва паришон туш кўрса, чап тарафига уч марта пуфлаб, ёмон туш таъсиридан паноҳ беришини Аллоҳдан сўрайди. Ёмон тушини ҳеч кимга айтмайди. Ҳар икки ҳолда ҳам садақа бериш фазилатлидир.

 

 

Иккинчи фасл либос кийиш одоблари баёнидадир. Бунинг етти одоби бор.

 

Биринчи одоб. Кўнгил бирор либосга боғланиб қолмаслиги керак. Қайси кийимни олишга муяссар бўлса, ўшани кийиш лозим.

 

Иккинчи одоб. Либосда такаллуф қилмагай ва аксарият вақт қўпол кийим кияди.

 

Учинчи одоб. Кўйлак ва либоснинг енги қўл бандигача бўлиши керак. Енг бармоқларгача ва бармоқлар учигача бўлса ҳам жоиз. Бундан узуни макруҳ ва суннатга ҳилофдир. Кийимнинг енгини кенг қилиш суннатдир. Танг қилиш эса бидъатдир. Кўйлак ва иштоннинг узунлиги почанинг ярмигача ва тўпиққача бўлиши ҳам жоиз. Ундан узуни бидъатдир.

 

Тўртинчи одоб. Оқ либос кийиш суннатдир.

 

Бешинчи одоб. Либосни покиза тутиш керак. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Поклик имоннинг ярмидир” (Имом Муслим ривояти), деганлар. Ушбу муборак ҳадис барча нарсани тоза тутмоқни тақозо этади, шу жумладан, кийимни ҳам.

 

Олтинчи одоб. Бадавлат кишилар бойлигини кўз-кўз қилиш, ғурурланиш ва кибру ҳавога берилмаслик шарти билангина яхши либослар кийиши мумкин. Тариқат улуғлари: “Латиф либос кийиши фақат қинғир нафс чоҳидан қутулган ва ҳавойи нафсини ўлдирган кишигагина жоиз”, дейишган.

 

Еттинчи одоб. Янги либос кийгандан сўнг эскисини садақа қилиш мақсадга мувофиқдир.

 

 

Учинчи фасл кўча одоблари баёнидадир.

 

Киши уйидан бирор иш учун чиқмоқчи бўлса, ушбу дуони ўқийди: “Бисмиллаҳи таваккалту ъалаллоҳ. Вала ҳавла вала қувват илла биллаҳ”. Маъноси: Аллоҳнинг исми билан бошлайман ва Унга таваккал қилдим. Аллоҳдан бошқа куч ҳам, қувват ҳам йўқдир.

 

Иккала оёққа ҳам пойабзал кийиш лозим. Узрсиз бир оёққа калиш, маҳси ёки этик кийиб олиш ярамайди. Бу макруҳдир. Оёқ кийимни нажосатдан сақлаш керак.

 

Кўча лой бўлса, йўлда бирор кишига дуч келса, ўзининг ва рўпарадаги кишининг кийимига лой сачратишдан эҳтиёт бўлиш зарур. (Бу ҳолат бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Автоуловларни бошқараётган кишилар ёғингарчилик кунлари пиёдаларга эҳтиёткорона муносабатда бўлишлари, уларга сув, лой сачратмаслиги керак. Муқаддас динимиз бировга зиён-заҳмат, зарар етказишни қаттиқ қоралайди. Ҳадиси шарифда: “Ҳақиқий мусулмон шундай кишики, унинг на қўлидан ва на тилидан бошқа мусулмонлар азият кўрмайди” (Имом Бухорий ривояти), дейилган.

 

Миллий қонунчилигимизда ҳам пиёдаларга лойқа сачратган кишиларга маъмурий чоралар кўрилган. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг 1281-моддасига кўра, ҳайдовчиларнинг йўловчиларга лойқа сачратишга нисбатан энг кам иш ҳақининг иккидан бир қисми миқдорида жарима солиниши қайд этилган).

 

Йўлда кўзини қадам босишдан узмайди, ҳар ёнга беҳуда қарамайди ва ҳушёрлик билан юради.

 

Бировга азият етказмаслик мақсадида эҳтиёт бўлиб йўлида давом этади. Хусусан, бозор ва аҳоли гавжум жойларда бировга азият етказишдан жуда эҳтиёт бўлиш шарт. Тиқилинч жойларда бировни туртмаслик, оёғини босмаслик керак. Йўлда гуруҳ бўлиб келаётган кишиларнинг орасига суқилмаслик керак. Айниқса, шундай ҳолатда юриб кетаётган аёлларга яқинлашмаган маъқул.

 

Йўлда ёши улуғ кишиларни эҳтиром қилиб, уларнинг орқасидан юриш керак. Агар йўлда устоз ёки пир билан биргаликда кетаётган бўлса, албатта, уларнинг ортидан юриш лозим.

 

Йўлда ҳамроҳлари билан баб-баравар юриш керак. Улардан илдамлаб ҳам, ортда қолиб ҳам кетмаслик зарур. Худди сувда балиқлар тизилиб юрганидек интизомга қатъий риоя қилиш керак.

 

Йўл бўйида бирор танишини учратиб қолса, у билан рисоладагидек саломлашиб, яна йўлида давом этиш керак. Мабодо, зарур гапи бўлса, танишини четга тортиб, йўловчиларга халақит қилмайдиган ҳолатда угаплашиш зарур. Уйда ёки бирор гўшада бўлса, таниши билан хоҳлаганича гаплашиш мумкин.

 

Йўлда йўловчиларга азият берадиган тош ва бошқа нарсаларни олиб ташлаш керак. Зеро, ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салам: “Йўлдан азият ерказовчи нарсаларни олиб ташлаш садақадир” (Имом Байҳақий ривояти), деб марҳамат қилганлар.

 

Мабодо, йўл-йўлакай бурун қоққиси ёки тупургиси келиб қолса, бу ишни бир чеккада амалга ошириш, тупуги ва балғамини тупроқ билан беркитиб кетиш керак. Олд ва ўнг тарафга эмас, балки чап тарафга тупурган маъқул.

 

Йўлда мазлум кишиларни кўриб қолса, уларга ёрдам бериш керак. Йўлда қўлидаги идишини синдириб қўйган ёш болани ёки кекса аёлни кўрса, имкони бўлса, уларга идиш олиб бериш лозим.

 

Кўча бўйида, маҳалла-кўй кунжакларида бекор ва беҳуда ўтирмаслик керак. Мабодо, шундай ҳолат юзага келса, кўчанинг ҳаққини адо этиш зарур. Чунончи, Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: ““Кўчаларда беҳуда ўтиришдан эҳтиёт бўлинглар”, дедилар. Шунда кишилар: “Биз ўзаро гаплашиб ўтирибмиз. Бунинг нимаси ёмон?” дейишди. Пайғамбаримиз: “Кўчада ўтирсанглар, унинг ҳаққини адо этинглар”, дедилар. Ҳалиги кишилар: “Кўчанинг ҳаққи нималардан иборат?” деб сўрашди. Расулуллоҳ: “Кўзни тийиш, одамларга азият етказадиган нарсаларни кўчадан олиб ташлаш, саломга алик олиш ва амри маъруф ҳамда наҳйи мункар қилиш”, дедилар”.

 

 

Тўртинчи фасл улов миниш одоблари баёнидадир.

 

От (улов)да кетаётган ҳарчанд улуғ ва мартабали киши бўлса-да, пиёдага, гарчи у фақир ва оддий инсон бўлса-да, салом беради.

 

Уловни йўлда эҳтиёт қилиб ҳайдаш керак. Ҳеч кимга озор бермаслик, иши жуда зарур бўлса ҳам одамлар орасида уловни тез ҳайдамаслик керак. Айниқса, кечки пайт уловда жуда эҳтиёт бўлиб юриш мақсадга мувофиқдир. (Чунончи, бугунги тезкор замонда ҳам аксарият автоҳалокатлар тезликни ошириш оқибатида содир бўлмоқда. Тезликни ошириш туфайли маъсум инсонларнинг умрига зомин бўлиш динимизда қаттиқ қораланади. Аллоҳ таоло ояти каримада: “Бирор жонни ўлдирмаган ёки Ерда (бузғунчилик ва қароқчилик каби) фасод ишларини қилмаган инсонни ўлдирган одам худди ҳамма одамларни ўлдирган кабидир. Унга ҳаёт бахш этган (ўлимдан қутқариб қолган) одам эса барча одамларни тирилтирган кабидир” (Моида сураси, 32-оят). Бу оят нозил бўлишининг сабаби Имом Бухорий ривоят қилган ҳадисда айтилганидек, Укл ва Урайна қабилаларидан бир гуруҳ одамлар Мадинага келиб, Расулуллоҳ ҳузурида ёлғондан имон келтирадилар. Сўнгра Мадина ҳавоси ёқмай, қорин оғриқ касалига учраганларини айтгач, Расулуллоҳ шаҳар ташқарисига чиқиб, ўзлари учун садақага келган туялар сутидан ичишга рухсат берганларида, улар бориб туякаш чўпонни ўлдириб, туяла рни ҳайдаб олиб кетадилар.

 

Диндан қайтган бу мунофиқлар ортидан бир гуруҳ мусулмонларни юбориб уларга жазо беришни буюрадилар. Бориб, уларнинг қўл-оёқларини кесиб, кўзларини ҳам ўйиб чалажон ҳолларида шаҳардан ташқаридаги Ҳарра деган жойда қолдириб кетадилар. Қатода айтади, шундан кейин Расул (а.с.) кўз ўйиш, қулоқ ва бурунни кесиш каби қийноқларни тақиқлаб, садақа ва эҳсон беришга тарғиб этдилар).

 

Отлиқ хизматкорнинг, агар уловнинг юганидан тутиб кетаётган бўлса, ҳақига риоя қилиши керак. Юган ушлаб кетаётганлар ҳориб қолмаслиги учун уловни тез ҳайдамаслик лозим. Манзил йироқ бўлса, хизматкорларга ҳам улов бериш керак. Бунинг иложи бўлмаса, хизматкорлар билан уловни алмашиб миниб бориш зарур.

 

Уловнинг боши ва юзига чўп ёки қамчи билан урмаслик, отни бир жойда бемақсад тўхтатиб турмаслик лозим. От устида ухлаш, пинакка кетиш ярамайди. Уловни оч қолдирмаслик зарур. Борар жойи узоқ бўлса, баъзан пиёда юриб, уловга ҳам дам бериш керак.

 

Уловга минилганда ушбу дуо ўқилади: “Субҳаналлазий саххоро лана ҳаза вама кунна лаҳу муқринийн. Ва инна ила Роббина мунқолибун”.

 

Яъни: “Бизларга бу (улов)ни бўйсундириб қўйган зотга тасбеҳ айтамиз. Бизлар ўзимиз бунга қодир эмас эдик. Албатта, бизлар (барчамиз) Раббимиз (ҳузури)га қайтувчидирмиз” (Зухруф сураси, 13–14-оятлар).

 

Бугунги замонавий автомобилларни ёки бошқа уловларни бошқарганда ҳам, албатта, йўл қоидаларига қатъий риоя этиш мусулмон кишининг одобларидандир.