muslim.uz

muslim.uz

lundi, 13 juin 2016 00:00

Истихора дуоси

Жобир ибн Абдуллоҳдан (розияллоҳу анҳумо) ривоят қилинади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизга барча ишларда истихорани худди Қуръондан бирор сура ўргатганлари каби ўргатардилар. У зот (алайҳиссалом) айтардилар: “Бирортангиз бир ишни қилмоқчи бўлса, икки ракат фарздан бошқа (нафл) намоз ўқисин. Сўнг бундай десин: “Ё Аллоҳ! Мен Сенинг илминг билан Сендан истихора этаман – яхшиликни сўрайман. Сенинг қудратинг билан Сендан қодирлик истайман. Буюк фазлингдан (ато этишингни) сўрайман. Сен куч-қудрат эгасисан, мен ундай эмасман. Сен (ҳамма нарсани) билувчисан, мен билмайман. Сен ғайбларнинг ҳам жуда яхши билимдонисан. Ё Аллоҳ! Агар мана шу ишни (ҳожатини айтади) мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида яхши деб билсанг, уни менга тақдир қил ва осон қил. Сўнг уни менга баракотли этгин. Агар бу ишни мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида ёмон деб билсанг, уни мендан, мени ундан узоқлаштир. Қаерда бўлса ҳам, менга яхшиликни насиб эт ва мени бу яхшилик билан хушнуд қил” (Имом Бухорий).

 

 Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир ишга қадам қўйиб, унинг оқибати яхши ёки ёмон, фойда ёки зарар эканлигини билмай, иккиланиб қолган кишини ушбу муборак дуони қилишга буюрдилар. Ислом мусулмонларни жоҳилият давридаги уйланиш, сафар, олди-сотди ва шу каби ишларга киришган одам амал қиладиган қуш учириб ёки камон ўқлари билан фол очиш каби хурофий ишлардан қайтариб, ўрнига ушбу муборак дуони жорий этди. Аллоҳ таоло бу билан бандаларини яхши ишларга ва икки дунё саодатига олиб боргувчи йўлни кўрсатди.

 

 Ушбу дуода Аллоҳ таолонинг борлиги, беқиёс илм, чексиз қудрат, ирода каби комил сифатлар соҳиби экани ҳамда банда барча ишларни Унга топшириб, Ундан ёрдам сўраб, Унинг Ўзига таваккал қилиши ва ўзининг заифлигини тан олиб, куч-қудратни фақатгина У Зот ато этишига қатъий ишониши кераклиги баён қилинган.

 

 “Истихора” Аллоҳга таваккал қилиб, Унга ўзни топширишдир. Бу даражага етмаган одам имон лаззатини билмайди.

 

 Парвардигорининг ҳамма нарсани қамраб олувчи илми билан Ундан яхшилик талаб қилган ва Унинг фазлидан умидвор бўлиб сўраган киши асло пушаймон бўлмайди.

 

 Жобирнинг (розияллоҳу анҳу) “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизга барча ишларда истихорани худди Қуръондан бирор сура ўргатганлари каби ўргатардилар”, деган сўзларидан у зотнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ушбу дуога қаттиқ аҳамият берганлари, унга риоя этишга катта эътибор қаратганлари тушунилади.

 

 “Бирортангиз бир ишни қилмоқчи бўлса”, деган сўзлари эса, сафарга чиқиш, уйланиш каби ишларнинг оқибати қандай бўлишини билмаса, деганидир. Аммо фарз амалларни бажаришда, ҳаром амалларни тарк этишда истихора қилинмайди.

 

 “Фарздан бошқа икки ракат намоз ўқисин”. Яъни, икки ракат нафл намози ўқисин. Зеро, намоз яхшилик эшикларини очгувчи калит, инсон талабининг қабул этилиши ва мақсади рўёбга чиқарилишининг асосий омилидир.

 

 Истихора намозида қироат килиш учун Қуръондан муайян бир оят ёки сура тайин этилган эмас. Шунинг учун истихора қилувчи киши ўзи ёд олган сураларни ўқиши мумкин.

 

 “Сўнг бундай десин”, деган сўзлардан дуони намоздан кейин, яъни салом бергандан кейин ўқилиши кераклиги тушунилади. Қўл кўтариб дуо қилиш ижобат сабабларидан бўлгани учун, икки қўлини кўтарган ҳолда дуо қилиш янада яхшироқдир.

  

Истихора дуосини ёд билмаган киши уни китобдан қараб ўқиши ҳам мумкин. Аммо дуо қилаётган чоғида диққатини жамлаб, дуонинг маъносини англаган ҳолда Аллоҳ таолога ёлвориши, сидқидилдан сўраши керак. Дуони ёд билмаган, китоби ҳам бўлмаган киши, истихора қилиши зарур бўлиб қолса, икки ракат намоз ўқиб, яхшилик талаби маъносидаги дуолардан билганича қилса ҳам жоиз бўлаверади.

 

 “Ё Аллоҳ! Мен Сенинг илминг билан Сендан истихора этаман – яхшиликни сўрайман”. Яъни, Ё Аллоҳ, Сендан ҳамма нарсани – бўлган, бўлаётган ва ҳали бўлмаган, агар бўлса қандай шаклда бўлишини қамраб олган илминг билан менинг ишларимдан энг хайрли, энг тўғрисини ихтиёр этишингни сўрайман.

 

 “Буюк фазлингдан (ато этишингни) сўрайман”. Яъни: Ё Аллоҳ, Сен мени Ўз фазлинг билан ёрлақаб, неъматларинг билан икром этишингни сўрайман. Ўзинг инъом этувчи, фазлу карам соҳиби, Ягона, Маъбуди барҳақсан!

 

 “Сен куч-қудрат эгасисан, мен ундай эмасман. Сен (ҳамма нарсани) билувчисан, мен билмайман. Сен ғайбларнинг билимдонисан” деган сўзларида Аллоҳ таолонинг ҳамма нарсага қодир эканига, еру осмондаги бирор нарса Унинг илмидан четда қолмаслигига имон келтириш ва банданинг заифлиги, Аллоҳга муҳтож эканини эътироф этиш мавжуддир.

 

 “Ё Аллоҳ! Агар мана шу иш...” деган сўзларидаги “иш”дан мақсад киши киришмоқчи бўлган ишидир. Шунинг учун у қилмоқчи бўлган ишини – уйланишми, олди-сотдими, сафарми – нима бўлса ҳам ўз номи билан зикр қилади.

 

 “Агар ... деб билсанг...” сўзлари банда ўз ишларининг оқибатини билмаслигига, Аллоҳ таолонинг илми эса, ҳамма нарсани қамраб олувчи эканига далолат қилади.

 

 “... мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида яхши деб билсанг...” Энг биринчи динни зикр қилдилар. Зеро, дин соғлом бўлса, ҳамиша яхшилик мавжуддир, агар динга халал етгудек бўлса, бундай ишда яхшилик йўқ.

 

 “Уни менга тақдир қил ва осон қил”. Яъни, шу ишни менга тақдир айлаб, муяссар қил.

 

 “Сўнг уни менга баракотли этгин” деган сўзларида “Бу ишни мен учун бардавом айлаб, зиёда қилгин”, деган маъно бор. Чунки баракот неъматнинг давомли бўлиши ва униб-ўсишидадир.

 

 “Агар бу ишни мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида ёмон деб билсанг...” деган сўзлардан дуонинг охиригача бўлган жумлаларда, бундай ҳолда ўша ишдан унинг кўнглини четга буриб қўйиш, ўзи билан бу ишнинг ўртасини узоқлаштиришини ва бу иш амалга ошиши ёки амалга ошмаслигида нима қисмат этилган бўлса, ана ўша нарсага рози бўлишни насиб этишини Аллоҳдан сўраш кераклиги тушунилади.

 

 Шу ўринда бир мулоҳаза – истихора ҳақида суннатда келмаган бир тушунча бор: «Ухлашдан олдин икки ракат намоз ўқиб, истихора дуосини ўқигандан сўнг ухласин. Қилмоқчи бўлган ишининг хайрлими ёки йўқлиги тушида аён бўлади, шу тушига қараб амал қилади». Бу нотўғри тушунчадир. Чунки истихора ҳақидаги ҳадисда туш тўғрисида ҳеч қандай гап йўқ. Асли йўқ нарсага амал қилинмайди.

  

 

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Муҳаммадзафар АҲМАДЖОНОВ тайёрла

 

Абу Ҳанифа (Нуъмон ибн Собит ал-Куфий) раҳимаҳуллоҳнинг зеҳн – заковат ва фаҳм – фаросатлари, юксак фазилатлари борасида ўнлаб китоблар ёзилган.

 

У зотнинг ўта аниқ ва теран фикрлари кўп олимларни ҳам ожиз қолдирган. Ҳатто баъзи мухолифлари ҳам ўзи билан учрашгандан сўнг у кишининг ҳақиқатда Худо берган кучли ақл эгаси эканини эътироф этиб, у ҳақида илиқ фикрлар билдирган. Гапимизнинг исботи ўлароқ қуйида у зотнинг ҳаётларида бўлиб ўт ган ибратли бир воқеани зикр қиламиз:

Куфа шаҳрида обрўли, атрофидагиларга гапи ўтадиган бир адашган кимса бор эди. У ўзича одамларга Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу) ислом келишидан олдин яҳудий эди. Ислом келгач ҳам мусулмон бўлмай, яҳудийлигича қолган деган бўлмағур бир даъво қила бошлади...

Ушбу машъум хабар Абу Ҳанифани ҳам четлаб ўтмади. У гапни эшитгач Абу Ҳанифа ҳалиги одамнинг уйига борди ва: “Бир дўстимга қизингизни  қўлини сўраб, совчи бўлиб келдим, деди”.

Ҳалиги киши: “Хуш келибсиз тақсир, бош устига... Сиздек зотга рад жавоби берилмайди эй Абу ҳанифа! Қизимни – ку  албатта бераман,  лекин куёв бўлмиш ким экан ўзи?”, деди.

Абу Ҳанифа: “Қўни-қўшни, маҳалла-кўй орасида обрў-эътибор ли, бой-бадавлат бир киши... Қўли очиқ, ўта сахийки... Ўзлари Аллоҳ азза ва жалланинг каломини ёд олган қори... Туни билан намоз ўқий ди... Худодан қўрққанидан кўз ёши тинмайди...”, деб куёвнинг фази латларини санаб кетган эдилар ҳалиги киши: “Субҳоналлоҳ,  эй Абу Ҳанифа, кифоя. Бундай сифатли йигит Амирул-муъмининнинг қизига куёв бўлишга ҳам лойиқ”, деди.

Шунда Абу Ҳанифа: “Лекин, унда сиз билиб қўйишингиз керак бўлган  бир хислат (айб) бор”, дедилар. У киши ҳайрон бўлиб:“Нима экан у?!”, деди.

Абу Ҳанифа: “У яҳудий”, деди.

Ҳалиги киши сесканиб кетди ва: “Яҳудий?! Ҳали сиз мендан ўз қизимни яҳудийга беришимни истайсизсизми? Худо ҳаққи, дунёдаги барча яхши хислатларни ўзида мужассам қилган бўлса ҳам унга бер майман”, деди. Шунда Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ асосий мақсадга ўтиб:

“Ўзинг  битта қизингни ҳам яҳудийга беришга кўнмайсан ва қаттиқ инкор қиласан-а? Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васал лам гулдек икки қизларини яҳудийга берган деб даъво ҳам қила сан! Сен бу гапинг билан Расулуллоҳ Соллаллоҳу алайҳи васаллам нинг икки қизларига уйланиб, “Зун-нуройн” яъни, “икки нур соҳиби” деган лақабга сазовор бўлган ҳамда Усмонга никоҳлаб берган  иккинчи қизлари ҳам вафот этгач, Расулуллоҳ Соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Усмонни уйлантириб қўйинглар. Агар яна қизим бўлга нида эди, албатта, уни ҳам Усмонга берган бўлардим”, деган ва тириклигидаёқ жаннат башорати берилган, қолаверса, 12 йилдан зиёд мўминларнинг амири – Амирул муъминин бўлган зотни яҳудий эди демоқчимисан?”, дедилар. Шунда ҳалиги одам қалтирай бошлади ва адашганини англаб: “Астағфируллоҳ, тавба қилдим. Эй Аллоҳ, бу қилган бўҳтонимни Ўзинг кечир”, дея тавба қила бошлади.

Воқеани ўқигач ўзингиз ҳам юқоридаги фикрларнинг барчаси ҳақ эканига амин бўлгандирсиз. Дарҳақиқат, Имом Моликнинг: “Абу Ҳанифа мободо масжиддаги устунни тилла дейдиган бўлса, сўзсиз унга далил келтириб беради ва у тилла бўлиб чиқади ҳам”, деган сўзида ҳеч бир муболаға йўқ. Бундай ажойиб услуб кимнинг хаёлига келади дейсиз. Урмай-сўкмай адашган бир кимсани гўзал  услуб ила тўғри йўлга солиб қўйдилар. Аллоҳ таоло заковатли мазҳаббошимиз ни Ўз раҳматига олиб, жаннатдаги даражаларини юқори айласин. Aмин...

Аъзамов Баҳодир

Умавий халифаларнинг саккизинчиси Умар ибн Абдул Азиз раҳматуллоҳи алайҳ Иёс ибн Муовия раҳматуллоҳи алайҳни Басрага қози этиб таъйинламоқчи бўлганида, дастлаб у киши хоҳламаган.

Қози бўлмаслик учун турли баҳоналарни қилиб кўрган. Халифа ҳам ўта фаросатли зот бўлгани учун юртимга адолатли, ҳақдан тоймайдиган кишини қози қилмасам, кўнглим хотиржам бўлмайди деб, сўзида қаттиқ туриб олиб, охири уни қози этиб таъйинлаган. Ҳа, ҳақиқатда Халифа ҳазратлари адашмаган экан. Халқ у киши танлаган қозидан мамнун эди. У бу соҳада етук ақл-заковат ва ноёб иқтидор эгаси экан, ўта чигал масалаларни ақл бовар қилмас услублар билан еча бошлади. Улардан бири қуйидагича бўлган:
Икки киши унинг олдига бир ишнинг ҳукмини чиқариб беринг, деб келишди. Бири: “Мен бунга омонат қўйгандим. Энди қайтаришини сўрасам, тан олмаяпти”, деди. Шунда қози айбланувчидан бу ҳақда сўради. Айбланувчи ҳеч нарсани тан олмасдан: “Агар даъвогарнинг ҳужжати бўлса, олиб келсин. Бўлмаса, мана мен қасам ичаман”, деди.
(Шариат бўйича бундай ҳолларда даъвогар даъвоси ҳақ эканига ҳужжат – хат ёки тирик гувоҳлар – келтириши керак. Келтира олмаса, қози айбланувчидан Аллоҳ номи билан қасам ичишини талаб қилади. Қасам ичса, унинг сўзи тўғри экани тасдиқланиб, даъвогар ёлғончи экани маълум бўлади. Агар қасам ичишдан бош тортса, аксинча, даъвогар ҳақ экани ва айбланувчи ёлғон инкор этаётгани аниқ бўлади).
Қози бу маккор айбланувчига қасам ичказса, ёлғондан қасам ичиб, даъвогарнинг мулкини еб кетишидан қўрқди-да, даъвогарга қараб: “Бу кишига омонатни қаерда берган эдинг?”, деб сўради. Даъвогар: “Фалон ерда”, деди. Қози: “У ерда бирор нарса бормиди?”, деб сўради. Даъвогар: “Бир катта дарахт бор эди. Унинг остида ўтириб, соясида бирга овқатланганмиз. Қайтиш олдидан унга ўша нарсамни бергандим”, деди. Қози: “Сен ҳозир ўша дарахтнинг ёнига бор. Ўша дарахт ўша нарсангни қаерга қўйганингни ва нима қилганингни ёдинга солса, ажабмас. Кейин ёнимга қайтиб келиб, менга айтасан”, деди.
Даъвогар ўша жойга жўнаб кетгач, қози айбланувчига: “Сен шеригинг келгунича шу ерда ўтириб тур”, деди.
Сўнг қози ҳузурига мурожаат қилиб келган бошқаларга юзланди ва ҳалиги кишини кўз қири билан кузатиб, наригиларни ишларини кўриб чиқа бошлади. Ҳалиги одам анча босилиб, хотиржам бўлиб, ўтган ишларни бироз унутгандай бўлиб турганда, қози дабдурустдан: “Нима дейсан, шеригинг ўша жойга етиб бордими-кан?”, деб савол берди. У ўйламай: “Йўғ-э, нима деяпсиз, у ер бу жойдан анча узоқ”, деб юборди. Шунда қози: “Ҳой бадбахт, ҳали сен молни олган жойингни билиб туриб, омонатни инкор қиляпсанми?! Худо ҳаққи, сен хоин экансан”, деди. Сўнг ҳалиги одам даҳшатга тушиб, қўлтиғидан тарвузи тушиб, қотиб қолди ва хиёнатига иқрор бўлди. Қози уни шериги келгунича қамаб қўйди. Шериги келгач, унга омонатини қайтариб беришга буюрди...


Баҳодир Баҳромжон ўғли

Маълумки, фиқҳий мазҳабларнинг шаклланишида ижтимоий омилларнинг ўрни ва таъсири бўлган. Хусусан, мазҳаблар шаклланиш ва турли диёрларда ёйилиш жараёнида маълум маънода, ўша ўлка ва жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётидан қисман бўлсада, таъсирланган. Зеро, инсонлар ер юзининг турли минтақа ва иқлим шароитларида яшаганлари боис, уларнинг ҳаёт тарзи, урф-одати, қадрияти ва ўзаро муносабатлари сезиларли даражада бир биридан фарқ қилади. Ислом фиқҳи инсонларнинг мана шу фарқларини ҳам ҳисобга олиб, ҳукмлар, фиқҳий қоидалар ва фатволарда жамиятнинг муаммоларини одилона ҳал этишда муҳим ўрин тутади. Бундай улуғ вазифанинг амалга оширилишида тўрт мазҳаб уламоларининг ўрни беқиёсдир. Хусусан, ҳанафий мазҳаби тарқалган ўлка ва диёрлардаги ерлик аҳолининг ҳаёт тарзи, урф-одати, қадрияти ва ўзаро муносабатларини ҳисобга олган. Албатта, бунда шариатнинг асос қоидаларига амал қилиб иш кўрилган. Биз Ислом фиқҳида муҳим ўрин тутган «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя» деб номланадиган қоида ва усуллар тўпламига назар солсак, унинг асосчилари ҳанафийлар эканини кўрамиз. Бошқа мазҳаблар кейинроқ, ушбу қоидалар ва усулларни қабул қилишган.

Демак, «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя» деб номланадиган қоида ва усуллар тўплами бир маънода турли урф-одат ва қадриятлар асосида яшайдиган инсонларни манфаатини ва уларнинг Ислом шариати ҳукмларига мослашишларини осонлаштириш учун асос солингандир. Қуйида, шариатнинг она асослари ва қоидаларига таяниб ишланган «ал-Қоваид ал-Фиқҳийя»дан айримларини мисоллари билан келтирамиз:

Фиқҳий қоидалар Ислом фиқҳи каби инсоний жамиятнинг барча томонларини қамраб олган. Иқтисодий, ижтимоъий, маънавий, маданий ҳаттоки, жиноий ҳуқуқни ҳам ёритишда алоҳида ўрин тутган.

«Ал-машаққату тажлибу ат-тайсира» – «машаққат енгиллаштиришни келтиради» дейилган қоидада, мусулмонларнинг ҳаёт тарзида учраб турадиган айрим табиий сабаблар туфайли юзага келган муаммо, қийинчилик ва машаққатларни кетказишда Қуръон ва суннат асосида «енгиллаштириш принципи» илгари сурилган. Бунга бақара сурасининг 185-ояти ва Ҳаж сурасининг 78-ояти далил бўлади. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам имом Бухорий ва имом Аҳмад ривоят қилган ҳадисда «Аллоҳ таолога диннинг энг маҳбуби тўғри, енгил ва бағрикенгликка асосланганидир» – деганлар.

Мазкур қоидадан уламолар шариатда мавжуд бўлган рухсатлар, енгиллаштиришлар ва бағрикенгликга асосланган ҳукм ва фатволарни ишлаб чиққанлар. Мисол учун, мусофир намозни қаср қилиб ўқиши, маҳсига уч кунгача масҳ тортиш, жума фарз бўлмаслиги, қурбонлик, жамоат ва икки ҳайит намозлари соқит бўлиши, таяммум жоиз бўлиши, улов устида нафл намозга рухсат берилишини келиришимиз мукин. Шунингдек, касаллик сабабли таяммум қилиш жоизлиги, ўтириб, ёнбошлаб, ҳаттоки, ишора билан намоз ўқиш рухсат бўлиши, рамазон куни рўза тутмаслик рухсати, ҳажда боришга қодир бўлмаган бемор ўрнига бировни бадал ҳаж қилидириши, зарурат бўлса, касал киши нопок нарсалар билан муолажа қилиниши рухсатига ўхшаш ҳолатларни зикр жоиз. Табиб зарурат бўлганида, беморнинг авратига назар солиши жозлигини мисол қилишимиз мумкин.

Шунингдек, мазкур фиқҳий қоида асосида мажбур қилинган пайтда, айрим ҳукмларда истисно қилиниши, эсдан чиқарган пайтда ҳам кўпгина шариат ҳукмларида енгиллик берилгани каби масалалар келиб чиқади. Энг асосийси қийинчилик, машаққат ва умумий балво (аксарият йўлиқадиган машаққат) пайтида белгиланган шарий енгиллаштиришларни зикр қилиб ўтиш лозим. Мисол учун, зарурат пайтида либоснинг тўртдан биридан камроғига нажосат текканда намозни жоизлиги, тезак каби ёқилғи сифатида ишлатиладиган нарсаларни ёққанда, кули ҳаром эмаслиги кабилар.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ибодатлар масаласида маданий жамиятларда яшайдиган кишиларни ҳисобга олиб кенг фатволар берганлар. Бошқа мазҳабларда беихтиёр аёлнинг очиқ бадани, эркакнинг очиқ баданига тегса, таҳорати бузилади. Абу Ҳанифа бу масалада бунинг аксини айтганлар.

Юқорида биз шаръий қоидалардан биттасини келтирдик. Бунга ўхшаган юзлаб фиқҳий қоидаларнинг ҳар бирини тадқиқ қилинса, унда инсонпарварлик ва ижтимоий кафолатга асос солинганини кўрамиз.

Мазкур мисоллардан хулоса қилишимиз мумкинки, ҳанафий мазҳаби, хусусан юртимиздан етишиб чиққан аллома ва фуқаҳолар инсоният тараққиётида, тамаддун ривожида беназир хизматлар қилишган. Бир сўз билан айтганда, бизнинг аждодларимиз исломни қабул қилганларидан сўнг, башарият карвонида инсонпарварлик, ижтимоий адолат ва ахлоқда йўлбошчи бўлдилар, буни уларнинг ёзиб қолдирган асарлари ва хизматларида кўришимиз мумкин.

Ж.Ҳамроқулов,

Тошкент ислом институти  кафедра мудири

 

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг тўлиқ исми – Нуъмон ибн Собит Куфий бўлиб, 80 ҳижрий йилда Куфа шаҳрида туғилган. Ҳаётининг асосий қисмини шу шаҳарда яшаб, 150/769 йил 70 ёшида Бағдодда вафот этган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ йигитлик чоғида тижорат ишлари билан шуғулланган. Йигитлик чоғида  Имом Шаъбий[1] билан учрашади. Шаъбий Абу Ҳанифадаги ақл-фаросатни кўриб, уни уламолар ҳузурларига бориб, илм олишга тарғиб қилади. Абу Ҳанифа Имом Шаъбийнинг бу насиҳатларига амал қилиб, илм олишга киришади. Кейинчалик орадан йиллар ўтиб, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ етук аллома бўлиб етишади.

Ўша пайтда Куфа шаҳри ислом оламида илм марказларидан бири эди. Унинг масжидлари дарс ҳалқалари билан тўла эди. Кўплаб саҳобаи киромлар ва тобеинлар у ерда яшар эдилар. Шунинг учун ҳам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бошқа ўлкаларга сафар қилиб, илм ўрганишга кўп эҳтиёжи бўлмаган. Натижада, Басра, Ҳижоздан бошқа шаҳарларга кам сафар қилган. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан: “Бу фиқҳни қаердан олдингиз?” деб сўралганида “Мен илм ва фиқҳ маркази (Куфа шаҳри)да яшаганман. Куфа аҳли билан бирга фақиҳ Ҳаммоддан кўп йиллар илм ўргандим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ дастлаб бир қанча вақт калом илми билан шуғулланган. Аҳли бидъатлар ва адашган фирқа вакиллари билан баҳслашар эди. Бу борада машҳур бўлиб, бармоқ билан санадиган даражадаги уламолар мартабасига етади. Бу маълумот у зот ҳақида келган ривоятларда очиқ-ойдин айтиб ўтилган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бу йўл ўзидан олдинги саҳоба ва тобеинларнинг йўли эмаслигини билгач, калом илми билан шуғулланишни тарк этиб, фиқҳ илмни ўрганишга киришди. Бу илмда ҳам етук даражага етиб, фиқҳда имом бўлдилар. Инсонлар у кишига эргашиб, айтган сўзларини оладиган бўлишди.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ўзининг илк давридаги ҳолатлари ҳақида шундай деганлар: “Менга калом илми бўйича баҳслашиш маҳорати ато этилган эди. Басрада бидъатчилар кўп эди. Басрага йигирма мартадан кўпроқ бориб, улар билан калом илми борасида баҳслашардим. Кўпинча бир йил ёки ундан кўпроқ ё оз муддат у ерда яшаб қолар эдим. Ўша пайтда мен калом илми – илмларнинг энг улуғи, деб ҳисоблардим. Сўнг умримдан маълум муддат ўтгандан сўнг бир тафаккур қилиб кўрдим: “Салафи солиҳлар биздан кўра ҳақиқатларни яхшироқ билар эдилар. Улар баҳс-мунозара қилишга берилмаган, ундан ўзларини тийишганлар, шариат илмини ўрганишга киришишганлар, унга рағбат қилганлар, уни ўргатишган ва ўрганишган. Шу борада мунозара қилишган”. Шунинг учун ҳам калом илмини ташлаб, фиқҳ билан шуғулландим. Кейин қарасам, калом илми билан шуғулланувчиларнинг кўриниши солиҳларнинг кўринишига ўхшамайди, қалблари қаттиқ, кўнгиллари тошбағир. Қуръон, ҳадисга, салафи солиҳларга эътиборсиз ҳолда хилоф қилишар эди.  Агар калом илми яхши бўлганда эди, салафи солиҳлар у билан шуғулланишган бўлар эди. Шу сабабли ҳам, Аллоҳга шукр бўлсинки, калом илмини тарк этдим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳижрий 102 йил 22 ёшида бутун борлиқлари билан фиқҳ илмини ўрганишга киришади. Ўша давридаги Куфа фақиҳи Ҳаммод ибн Абу Сулаймон раҳимаҳуллоҳнинг дарс ҳалқасига қатнай бошладилар. Асосий илмларни у кишидан ўргандилар. Абу Ҳанифа Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан ўн саккиз йил муддат мобайнида таълим олади. Устозининг фиқҳ булоғидан жидду-жаҳд, ҳаракатчанлик, сабр, матонат билан ичади.

Устози Ҳаммод раҳимаҳуллоҳ у кишига дарс ҳалқасида алоҳида жой ажратиб, бошқа шогирдларидан устун кўрарди ва бу борада шундай деган: “Менинг тўғримда – ҳалқа ўртасида Абу Ҳанифадан бошқаси ўтримасин”. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ шу даражага етган эдики, устозларининг хос шогирди ва талабаси эди. Устозининг муҳим ишлари чиқиб, сафарга кетадиган бўлса, дарс ҳалқасига Абу Ҳанифани бошлиқ қилиб кетар эди. Бу нарса у зотнинг вафотидан кейин Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг устоз бўлишига бир ишора эди.

Жумҳур муҳҳаддислар бир киши саҳоба билан учрашиш ва уни кўриш билан тобеинга айланади, деганлар. Тобеин бўлишда маълум бир муддат саҳоба билан бирга юриши ва ундан ҳадис ривоят қилиши шарт эмас. “Тадрибур ровий” асарида “Саҳоба билан бирга юрмаган бўлса ҳам, у билан учрашган киши тобеиндир”, дейилган. Ваҳоланки, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас розияллоҳу анҳуни кўрган ва ундан ҳадис эшитган.

Алийюл Қори “ат-Табақот”да айтишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ баъзи саҳобаларни кўрганлиги собит бўлган, улардан ҳадис ривоят қилганлиги тўғрисида ихтилоф қилинган бўлсада, ривоят қилганлиги кучлидир. Ҳофиз Заҳабий “тазкиратул ҳуффоз” асарида зикр қилишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас ибн Молик розияллоҳу анҳуни Куфага келганларида бир неча марта кўрган.

Ҳофизларнинг охиргиси Жалолуддин ас-Суютийнинг айтишича, “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ тобеинлардан ҳисобланадими?” деган савол Ҳофиз ибн Ҳажарга берилганида шундай жавоб беради: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан бир қанчасини кўрган. Чунки у зот саксонинчи ҳижрий йилда Маккада туғилган. Ўша вақтда Маккада саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Абу Авфо бор эди. Басрада Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу бор эди. Баъзи уламолар (Имом Абулмуъшир Абдулкарим Абдуссомад ат-Табарий ал-Муқрий аш-Шофиий) Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг саҳобалардан ривоят қилган ҳадислардан бир жузлик китоб ёзган. Саҳобаларни кўриш ва улардан ҳадис ривоят қилиш фазилати Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга замондош бошқа уламоларга насиб бўлмаган. Масалан, Шомдаги Имом Авзоий, Куфадаги Саврий, Мадинадиги Имом Молик, Маккадаги Муслим ибн Холид аз-Занжий, Мисрдаги Лайс ибн Саъд каби уламолар бундай шарафга эга бўлмаганлар”.

Ҳанафий уламолар табақотлари борасида биринчи бўлиб китоб ёзган аллома Имом Муҳаддис Абдулқодир ибн Абулвафо ал-Қураший ал-Ҳанафий ал-Мисрий “Ал-Жавоҳир ал-музийя” асарида шундай дейди: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Унайс, Абдуллоҳ ибн Жуз аз-Забидий, Анас ибн Молик, Жобир ибн Абдуллоҳ, Маъқал ибн Ясор, Восила ибн Асқаъ, Оиша бинти Ажарада розияллоҳу анҳумлардан ҳадис эшитганини зикр қилган”.

Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилади: “Мен (ҳижрий) тўқсон олтинчи йилда ўн олти ёшимда отам билан бирга ҳаж қилдим. Инсонлар бир шайхнинг атрофида тўпланиб олишанини кўрдим. Отамга “Бу шайх ким?” деб айтдим. Отам: “Бу киши Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларидан бўлиб, исми Абдуллоҳ ибн Ҳорис ибн Жуз”, деб айтди. Мен “У кишининг ҳузурида нима борки, инсонларнинг унинг атрофида тўпланишган?” дедим. Отам айтди: “Расулулллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган ҳадислар бор”. Мен отамга: “Мени у зотнинг ҳузурига олиб боринг, мен ҳам узотдан ҳадис эшитай”, дедим. Кейин у зотнинг ҳузурига бордим ва инсонлар орасидан ўтиб у зотнинг яқинига бордим. Кейин мен у зотнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг

من تفقَه في دين الله كفاه الله همَه ورزقه من حيث لا يحتسب

“Ким Аллоҳнинг динида фиқҳ илмини ўрганса, у ўйламаган томондан унинг ташвиши ва ризқига Аллоҳ кифоя қилади” ҳадисини айтаётганларини эшитдим.

Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бир куни халифа Мансурнинг ҳузурига кирганида Амир Ийсо ибн Мусо айтади: “Бу зот бугун дунёнинг олимидир”. Имом Бухорийнинг устозларида Маккий ибн Иброҳим Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ зикр қила туриб “ У зот ўз замонасининг энг олими эди” дейди. Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ айтдади: “Ҳадис тафсирида Абу Ҳанифадан кўра олимроқ бирор кишини кўрмадим”.

Язид ибн Ҳорун айтади: “Минг киши (уламо) билан  учрашиб, уларнинг кўпидан (ҳадис, илм) ёзиб олдим. Уларнинг ичида бештасини фиқҳ, парҳезкорлик ва илмда бошқалардан устун топдим. Бештанинг биринчиси Абу Ҳанифадир”.

Ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ ривоят қилинишича, Бағдод қозиси Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Аммора Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ мактубини қўлига олиб шундай дейди: “Аллоҳга қасамки, фиқҳда сендан кўра балиғроқ ва қисқароқ сўзлайдиган бирор кишини учратмаганман. Сен шак-шубҳасиз ўз замонгда фақиҳларнинг саййидисан. Сен ҳақингда баъзиларнинг ёмон сўзлари ҳасаддан бошқа нарса эмас”.

Абдуллоҳ ибн Довуд ал-Харибий шундай дейди: “Мусулмонларга намозларида Абу Ҳанифанинг ҳаққига дуои хайр қилишлари вожиб бўлади. Чунки у зот мусулмонлар учун суннатлар ва фиқҳни муҳофаза қилди”.

Абдуллоҳ ибн Муборакдан ривоят қилинади: “Куфага бориб, уламоларидан “Шаҳарингизда энг олимроқ киши ким?” деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб жавоб берди. Кейин улардан: “Энг кўп ибодат қиладиган ва энг кўп илм билан машғул бўладиган киши ким?”, деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб айтди. Яна улардан юқоридаги каби бир яхши хислат ҳақида сўрганимда, улар: “Бу хислатда ҳам Абу Ҳанифадан кўра яхшироқ бирор кишини билмаймиз”, деб жавоб бердилар.

Хатиб Бағдодий Муҳаммад ибн Бишрдан (ваф. 203 й.) ривоят қилади: “Мен Абу Ҳанифа ва Суфённинг олдига бориб илм ўлганиб юрар эдим. Абу Ҳанифанинг олдига борганимда менга “Қаердан келдинг?” дер эди. “Суфённинг ҳузуридан” деб айтар эдим. Абу Ҳанифа эса:”Сен бир кишининг ҳузуридан келдингки, агар (Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳунинг икки катта шогирди) Алқама ва Асвад ҳозир бўлганида унга ўхшаш кишига муҳтож бўлар эди”, дер эди. Суфённинг олдига борганимда: “Қаердан келдинг?” дер эди. “Абу Ҳанифанинг ҳузуридан”, дер эдим. Суфён эса: “Ер юзи аҳлининг энг фақиҳроғининг ҳузуридан келибсан”, дер эди.

Абдуллоҳ ибн Муборак айтади: “Агар Аллоҳ таоло Абу Ҳанифа ва Суфён билан ёрдам бермаганида (яъни у иккисидан илм ўрганишни менга насиб қилмаганида) бошқа инсонлар каби бўлиб қолар эдим”.

Ҳужр ибн Абдулжабборнинг айтишича, Қосим ибн Маан ибн Абдурраҳмон ибн Абдуллоҳ ибн Масъудга “Сиз Абу Ҳанифанинг шогирдларидан бўлишга розимисиз?”, дейилди. У зот эса: “Бирор киши учун Абу Ҳанифа билан бирга ўтиришдан кўра манфаатлироқ илм мажлиси йўқ”.

“Маноқибул қорий” асарида зикр қилинишича Абу Ҳайён ат-Тавҳидий айтади: “Подшолар сиёсат майдонида Ҳазарати Умарга муҳтожлар, фақиҳлар қиёс бобида Абу Ҳанифага муҳтожлар, муҳаддислар ҳадис исноди бобида Аҳмад ибн Ҳанбалга муҳтождирлар”.

ТИИ “Диний фанлар” кафедраси мудири    С.Примов

 

[1] Тўлиқ исми – Абу Амр Омир ибн Шуроҳбил ибн Абд аш-Шаъбий ал-Куфийдир. У зот тобеинлардан бўлиб, бир қанча саҳобаларни кўрган. У зот фақиҳ, муҳаддис, ҳофиз бўлган. У зотнинг қуйидаги сўз ривоят қилинган: “Шу кунгача қоғозга бирор нарсани ёзмадим. Бирор киши менга ҳадис айтса, уни ёд олдим ва қайтда айтишини ёқтирмас эдим”.

Top