Суннийлик мазҳабларида мазкур масалада ижтиҳод эшиклари ХIII асрда ёпилгани ҳамда бугунги кунда мужтаҳидлик мартабасига эришиш тўғрисида икки ҳил фикр мавжуд. Шундай бўлса-да ҳар қандай ҳолатда ҳам бирор-бир ҳукм чиқариш зарур бўлса, аввало мазҳаблар таълимотига таянилади, агар уларнинг бирортасида масаланинг ечими топилмаса, мусулмонларга осонлик ва қулай шароит яратиш нуқтаиназаридан фатво беришга салоҳиятли ҳамда ваколатли инсон томонидан фатволар чиқарилиши мумкин.

 Ижтиҳод қилиш мумкин эмас, ижтиҳод эшиклари ёпилган, деб иддао қилувчиларга қарши равишда мазҳаб уламолари ўз қарашларини билдиришган. Жумладан, машҳур уламо Рамазон Бутий: “Ижтиҳод эшиклари очиқ, уни ёпишга ҳеч кимнинг ҳақ-ҳуқуқи йўқ. Лекин унинг тартиб қоидалари бўлиб, бирорким улардан ўз билганича, манфаати йўлида фойдаланишга ҳақли эмас”, дейдилар.

Юртимимзда бу борада Ўзбекистон мусулмонлари идораси фаолиятини келтириб ўтиш мумкин. Диний соҳада пайдо бўлган муаммо юзасидан, айнан, Ўзбекистон мусулмонлари идораси томонидан чиқарилган фатволарга асосланилади.

Демак, фатво мусулмонлар ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда фатво беришга ҳамма ҳам хақли эмас. Акс ҳолда, бу каби ҳолатлар қанчадан қанча бегуноҳ инсонларнинг қони тўкилишига ҳамда асл таълимоти тинчлик бўлган ислом жоҳиллик, ёвузлик, босқинчилик ва қотиллик сифатида намоён бўлишга сабаб бўлади.

Масалан ўзларини турли жозибадор номлар билан номлаб олган бузғунчи тўдалар ўз аъзоларига ғаразли мақсадларни кўзлаган ҳолда фатволар берадилар. Ваҳоланки, Ислом дини қоидаларига биноан фатво бериш ҳуқуқи юқорида қайд этилганидек, фақатгина ақида, фиқҳ илмида мукаммал даражага етган, Қуръонни тафсилари ва турли илмлари билан тўлиқ ёд билувчи, қолаверса, “муфтий” (фатво берувчи) мартабасига эга бўлган муайян шахсларгагина берилиши маълум. Шунингдек, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал (р.а) дан қанча ҳадисни ёдлаган одам фатво бериши мумкинлиги ҳақида сўралганда, улар муфтий камида 400 минг ҳадисни билиши кераклигини айтганлар. Расулуллоҳ (а.с)нинг “Кимда-ким илмсиз фатво берса, унга Аллоҳ таоло, фаришталар, осмону ердаги барча мавжудотларнинг лаънати бўлсин”, деган ҳадислари ҳам экстремистларнинг бундай даъволари Ислом асосларига зидлигини кўрсатади.  (авоми бор)

 Зайниддин Эшонқулов тайёрлади.

АБИТУРИЕНТЛАР ДИҚҚАТИГА!

ИМКОНИЯТ МАВЖУД
Ҳурматли, Ҳадис илми мактабига ҳужжаат топширган абитуриентлар, сизларга ўз билим ва иқтидорингизни тўлиқ намоён этишингиз учун янада қулайлик яратиш мақсадида Ҳадис илми мактабига топширган ҳужжатингиз сақланган ҳолда 2020 йилнинг 14 июлидан 20 июлига (шу куни ҳам) қадар қўшимча равишда Тошкент ислом институти ёки Мир Араб олий мадрасасида ҳам ҳужжат топшириш имконияти берилди.

ИМТИҲОНЛАР КЕЧИКТИРИЛМОҚДА
Республика махсус комиссияси қарори билан карантин чекловларининг кучайтирилгани муносабати билан ҳозирча қабул имтиҳонлари 2020 йилнинг 1 августига қадар кечиктирилмоқда.

ҚЎШИМЧА МАЪЛУМОТ БЕРИЛАДИ
Карантин чекловларининг юмшатилишига қараб қабул имтиҳонларини ўтказиш вақтлари тўғрисида қўшимча маълумот берилади

ИМТИҲОНГА ҚАЙТА ИШТИРОК ЭТИШ ИМКОНИЯТИ
Карантин чекловлари юмшатилишига қараб Ҳадис илми мактаби абитуриентлари дастлаб қабул имтиҳонларига иштирок этишади. Қабул имтиҳонлари натижаларига кўра кириш учун етарли балл тўплай олмаган абитуриентлар Тошкент ислом институти ва Мир Араб олий мадрасаси қабул имтиҳонларига қайта иштирок этиш имкониятига эга бўлишади.
Демак, Ҳадис илми мактаби абитуриентлари бир йилда иккита олий диний таълим муассасасига ҳужжат топшириб, имтиҳон жараёнларига иштирок этиш имкониятига эга бўлмоқда.

Хадис Илми мактаби Матбуот хизмати

давоми

Ушбу мақоланинг биринчи саҳифасида қайд этилганидек, сўнги йилларда экстремистик ва террорчи гуруҳлар ўз ҳаракатларини “шаръий” деб исботлаш учун ўзларини “мужтаҳид” деб эълон қилиб, турли манфаатларни кўзлаган ҳолда “фатволар”ни чиқариб келмоқдалар. Бу эса, бир томондан, инсонларни адашиб, нотўғри йўлларга кириб кетишларига сабаб бўлса, иккинчи томондан, жамиятда ўзаро тушунмовчилик адоват кайфиятининг пайдо бўлишига замин яратмоқда.

Келинг шу ўринда Ислом тарихига назар ташлайлик.

Дастлаб фатво бериш мақомида Расулуллоҳ (а.с) турганлар. У киши Аллоҳ таоло томонидан ваҳий қилинган ҳолда фатво чиқарганлар. Расулуллоҳ (а.с) билан саҳобалар ўртасидаги суҳбатлар одатда савол-жавоб тарзида бўлар эди. Расулуллоҳ (а.с) билганларига жавоб берар, билмаганларига Аллоҳ таолодан шу саволга жавобни билдиришни сўрар эдилар.

Расулуллоҳ (а.с)дан сўнг саҳобалар, улардан кейин тобеинлар фатво берганлар. Шундай бўлсада, фатво беришнинг масъулияти оғир эканини ҳис қилиб, саҳобалардан Умар ибн Хаттоб, Али ибн Абу Толиб, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Оиша онамиз, Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Умар (р.а)лар каби саноқли кишиларгина фатво чиқарганлар. Ибн Абу Лайло айтадилар: “Расулуллоҳ” (а.с)нинг 120 та ансорларини учратдим. Уларнинг бирларидан савол сўраганимда кейингисига ўтказар, ундан сўрасам у бошқасини кўрсатар эди. Охири айланиб яна биринчи савол берган кишига келдим”. Ушбу ҳолатда ҳам кўришимиз мумкинки, саҳобалар фатво беришда ниҳоятда эҳтиёткор бўлганлар.

Саҳобалардан сўнг, тобеинлар ёки улардан кейинги даврда яшаган уламолар ҳам фатво беришдан ўзларини сақлардилар. Жумладан, тобеинлардан бўлган Шаъбийдан бир савол сўралганда у киши: ”Билмайман”, деб жавоб қиладилар. Шундай одамлар: ”Сен Ироқ фақиҳи бўлсанг “билмайман” дейишга уялмайсанми?” деганда Шаъбий: “Фаришталар: “Зоти покинг ҳаққи, бизда Ўзинг билдирганигдан ўзга илм йўқдир” (бақара 32), дейишга уялмаган, мен нега уялай”, деб жавоб берган эканлар.

Фатво бериш масаласида мазҳаббошиларидан бири бўлмиш Имом Молик: “Инсон бирор саволга жавоб беришдан олдин ўзини дўзах ёки жаннатда тасаввур қилсин-да, кейин жавоб берсин”, деган эканлар. Бир куни у кишидан савол сўрашганда: “Билмайман”, деб жавоб берадилар. Савол берган киши: “Бу осон савол бўлса, шуни ҳам билмайман дейишликка уялмайсанми?” деганда, Имом Молик ғазабланиб: “Осон масала?! Билиб қўй, динда осон масаланинг ўзи йўқ! Аллоҳ таолонинг: “Зеро, биз сизга оғир сўзни (Қуръонни тушуражакмиз)” (Музаммил, 5), оятини эшитганмисан?! Илмнинг барчаси қийин, жумладан сен сўраган нарса ҳам”, деб жавоб берганлар.

Юқоридагилардан келиб чиқсак, диний, шаръий масаларга билиб-билмай жавоб бераверишлик яхшиликка олиб бормайди. Фатво берадиганлар икки дунёда ҳам оғир масълиятли инсонлар саналади. Шундай масъулиятни хис қилмайдиганлар огоҳ бўлсинлар.(авоми бор)

Зайниддин Эшонқулов тайёрлади.

Қуръон ва ҳадислар исломнинг асосий манбалари бўлиши билан бирга, мусулмонлар ҳаётини ташкил этиш учун муҳим қўлланма ҳам ҳисобланади. Шундай экан, Қуръон ва суннатга асосланган ҳолда, мусулмонларнинг манфаатларидан келиб чиқиб, инсон камолоти ва жамият фаровонлиги, ижтимоий барқарорлик ва тараққиётни кўзлаб фатво чиқариш алоҳида билим ва малакани талаб этади. Мўътабар манбаларга кўра, араб тили, Қуръон ва ҳадис илмлари, фиқҳ ва ислом тарихини жуда чуқур ва мукаммал биладиган мужтаҳидларгина шундай ҳукум чиқариш ҳуқуқига эгадир. Бироқ тарих ва замонавий воқелик диндан ёвуз мақсадда ҳам фойдаланиш мумкинлигини кўрсатади. Бундай ҳарактлар муқаддас ислом дини қоидаларидан фойдаланган ҳолда амалга оширилганини ва оширилаётганини ҳам афсус билан қайд этиш лозим.

Сўнги йилларда экстремистик ва террорчи гуруҳлар ўз ҳаракатларини “шаръий” деб исботлаш учун ўзларини “мужтаҳид” деб эълон қилиб, турли манфаатларни кўзлаган ҳолда “фатволар”ни чиқариб келмоқдалар. Бу эса, бир томондан, инсонларни адашиб, нотўғри йўлларга кириб кетишларига сабаб бўлса, иккинчи томондан, жамиятда ўзаро тушунмовчилик адоват кайфиятининг пайдо бўлишига замин яратмоқда. Шу ўринда, мужтаҳид ким, мужтаҳидлик даражалари, фатво нима, унинг тарихи, уни кимлар беришга ҳақли экани тўғрисида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир.

“Мужтаҳид” сўзи луғатда –“тиришқоқ” деган маънонини билдиради Шаръий истилоҳда эса, мужтаҳид деб Қуръон, суннат ва бошқа шариат манбалари асосида ҳукм чиқара оладиган кишига айтилади. Уламолар киши мужтаҳид даражасига эришиши учун Қуръони карим, ундаги ҳукмий оятларнинг маъноси ва уларнинг шаръий ҳукмини яхши билиш, шунингдек, Қуръон илмларини чуқур ўрганган бўлиши, фиқҳий масалаларни ёддан билиши, араб тили грамматик қоидалари билан бир қаторда балоғат ва фасоҳат каби унга доир бўлган илмларни ҳам ўзлаштирган бўлиши лозим, деб таъкидлашади. (давоми бор) 

ЎМИ Самарқанд вилоят бош имом-хатиби Зайниддин Эшонқулов тайёрлади

Миродил Ҳайдаров

Исломшунослик фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)