ИБРОҲИМ (АЛАЙҲИССАЛОМ) Қуръони карим сураларининг йигирма бештасида олтмиш тўққиз марта Иброҳим (алайҳиссалом) ҳақида зикр қилинган. Тарихий манбаларнинг хабар беришича, Нуҳ (алайҳиссалом) тўфонидан бир минг саксон йил кейин Бобил (ҳозирги Ироқ) мамлакатининг Фаддомором шаҳрида асли касби ҳайкалтарош бўлган Озар хонадонида янги чақалоқ дунёга келади, исмини яхши тилаклар билан Иброҳим деб қўйишади (М.Жодул Мавло. “Қуръони карим қиссалари”. Байрут, Лубнон, 2000 й. 37-б.). Иброҳим (алайҳиссалом) насаблари Нуҳ (алайҳиссалом)га бориб тақалади. Ибн Касир у зотнинг насабларини қуйидагича келтиради: Иброҳим ибн Таруҳ ибн Ноҳур ибн Саруҳ ибн Роъав ибн Шолих ибн Обир ... ибн Сом ибн Нуҳ (алайҳиссалом) (“Ал-бидоя ван ниҳоя”, 1-жилд, 159-бет). Иброҳим (алайҳиссалом) билан Нуҳ (алайҳиссалом) орасида минг йилдан зиёдроқ вақт ўтган. Эътибор бериб қаралса, Аллоҳ таоло пайғамбарлари насл-насаби жиҳатидан покиза ва улуғ зотлар силсиласидан келиб чиқиши аён бўлади. Бу ҳам пайғамбарлар келтирган йўлнинг илоҳий эканига далолатдир. Ибн Касирнинг айтишича, Иброҳим (алайҳиссалом) куняси “Абу зойфан”, яъни “Икки меҳмон отаси” бўлгани ривоят қилинади. Иброҳим (алайҳиссалом) туғилган вақти Намруд ибн Канъон ибн Кўш подшоҳлик даврига тўғри келади. Намруд ўша пайтда бутун ер юзига подшоҳ бўлган эди. Иброҳим (алайҳиссалом) отаси Озарнинг иккинчи исми Таруҳ бўлган. Баъзи тарихчилар унинг лақаби, дейди. Озар Куфанинг Кусо деган қишлоғидан бўлиб, буттарошлик билан шуғулланган. Халилуллоҳ ўз отасини бутпарастликдан қайтаришга кўп ҳаракат қилган, лекин у қайтмаган. Алусий (раҳматуллоҳи алайҳ) айтади: “Иброҳимнинг отаси Озар Куфа атрофидаги қишлоқларнинг бирида туғилган. Айтишларича, Озар Иброҳим (алайҳиссалом) отасининг лақаби бўлиб, ҳақиқий исми Таруҳ бўлган” (“Алусий тафсири”, 7-жилд. 149-бет). Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу), Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) ва бошқа саҳобалардан ривоят қилинишича, ер юзида биринчи бўлиб бутун инсониятга подшоҳ бўлган шахс Намруд ибн Канъон ибн Кўш ибн Сом ибн Нуҳдир. Уларнинг айтишларича, дунёда бутун оламга подшоҳлик қилган кишилар тўртта бўлган: Улар Намруд ибн Канъон, Сулаймон ибн Довуд, Зулқарнайн ва Бухтуннасрдир (“Тарихи Табарий”, 1-ж, 163-б.). Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) ва Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: “Нуҳ (алайҳиссалом) пайғамбар билан Иброҳим (алайҳиссалом) ораларидаги муддатда Ҳуд ва Солиҳ (алайҳимассалом)дан бошқа пайғамбар юборилмаган эди. Иброҳим (алайҳиссалом) замонлари яқинлашганида Намруд ҳузурига мунажжимлар келиб: “Сизни хабардор қилиб қўйишни бурчимиз, деб биламиз. Бизга маълум бўлишича, фалон муддатда қишлоғингизда Иброҳим исмли бир бола туғилади. У динингизни йўқ қилади, бутларингизни синдиради”, деб хабар беришди. Мунажжимлар огоҳ қилган йил келганида, Намруд қишлоқма-қишлоқ юриб, ҳар бир ҳомиладор аёлни қишлоғида қўриқлаш, агар қиз туғса, озод қилиш, ўғил туғса, чақалоқни дарҳол ўлдиришга фармон беради. Бир куни подшоҳнинг шаҳарда зарур иши чиқиб қолади. Аммо қаттиқ бандлигидан, ўз ўрнига маслаҳатчиси Озарни юборади ва унга хотини билан учрашмай, қайтиб келишни буюради. Озар шаҳарга бориб подшоҳ буюрган ишни бажаради, уйига кириб, ўзини тутолмай хотинига яқинлик қилади. Озарнинг уйи Ор шаҳрида эди, вақти-соати келиб, Иброҳим туғилади. Озар уни бир гўшага яширади. Иброҳим бу гўшада Аллоҳнинг инояти билан бир кунда бир ҳафталик, бир ҳафтада бир ойлик, бир ойда бир йиллик чақалоқдек улғаяди. Озар бир куни яқинларига: “Менинг бир ўғлим бор, уни подшоҳ ҳузурига олиб келсам, подшоҳ ғазабланмасмикин?” деди. Яқинлари унга: “Подшоҳ сенга ишонади, олиб келавер!” дейди. Озар Иброҳимни етаклаб олиб кетаётганида, йўлда боланинг кўзи турли ҳайвонларга тушади, ҳар бирини кўрганида қизиқиш билан: “Бу нима?” деб сўрайверади. Озар Иброҳимга барча махлуқотлар номини айтиб бера бошлади. Иброҳим отасига: “Бу махлуқларнинг албатта Рабби бўлиши керак”, дейди. Кечки пайт Иброҳим бошини кўтариб, осмонга қараган эди, кўзига Муштарий юлдузи жуда чиройли кўринди. Ҳаяжон билан: “Мана шу бўлса керак!” деди. Аммо озгина фурсатдан кейин юлдуз ғойиб бўлди. Буни кўрган Иброҳим: “Мен ғойиб бўлувчиларни яхши кўрмайман”, деди ва ундан юз ўгирди. Кечанинг охирида кўзи ойга тушди ва: “Мана шу Раббим бўлса керак!” деб унга тикилди. Ой ҳам кўздан ғойиб бўлиб, кўринмай қолгач: “Агар Раббимнинг Ўзи ҳидоят килиб, Ўзини танитмаса, мен адашувчилардан бўлиб қоламан”, деди. Тонг отганда, ҳамма ёқни мунаввар қилиб, Қуёш чиқди. Иброҳим уни кўриб: “Ҳаммасидан энг каттаси ва нури ўткири экан, шу менинг Раббим бўлса керак”, деди. Аммо Қуёшнинг хам ботганини кўриб, ҳафсаласи пир бўлди ва: “Мен оламлар Парвардигорига итоат этаман”, деди (“Тарихи Табарий”, 1-ж. 166-б.). Бу қисса Қуръони каримда чиройли баён этилган: «Иброҳим отаси Озарга: “Санамларни илоҳ қилиб оласизми? Мен Сизни ва қавмингизни залолатда кўряпман”, деганини эсланг! Шу тарзда Иброҳимга осмонлар ва Ернинг мулкини (ажойиботларини) кўрсатурмиз. Чинакам ишонувчилардан бўлиши учун (шундай қилдик). Тун зулмати уни қоплаганда юлдузни кўриб: “Мана шу – Раббим”, деди. (У) ботиб кетганда эса: “Ботиб кетувчиларни ёқтирмайман”, деди. Чиқаётган Ойни кўриб: “Мана шу – Раббим”, деди. Ботиб кетганда эса: “Агарда Раббим мени ҳидоятга солмаса, албатта, адашганлар қавмидан бўлиб қолурман”, деди. Чиқаётган Қуёшни кўриб: “Мана шу – Раббим. Шу каттароқ-ку!” деди. Ботиб кетганда эса: “Эй қавмим, албатта, мен сизлар келтираётган ширкдан безорман. Мен тўғри йўлни танлаган ҳолимда юзимни осмонлар ва Ерни яратган Зотга қаратдим. Мен мушриклардан эмасман”, деди. Қавми у билан баҳслашди. (Шунда) у деди: “Мен билан Аллоҳ ҳақида баҳслашасизми? Ахир, (У) мени ҳидоятга йўллаган бўлса?! Мен сизлар келтирган ширкдан қўрқмайман. Илло, Раббим бирор нарсани хоҳласа (ўша бўлур). Раббим илм жиҳатидан ҳар нарсани қамраб олган. (Буни) эслаб кўрмайсизларми? Сизлар келтирган ширкдан қандай ҳам қўрқайин, сизларга бирор ҳужжат қилиб туширмаган нарсани Аллоҳга шерик қилишдан қўрқмаётган бўлсангиз?!” (Бу) икки гуруҳнинг қайсиниси (қўрқмай) хотиржам бўлишга ҳақлироқдир? Биладиган бўлсангиз (айтинг!) Имон келтирган ва имонларига зулм (ширк)ни аралаштирмаганлар – айнан ўшаларга хавфсизлик (бордир) ва улар ҳидоят (тўғри йўл) топган зотлардир. Иброҳимга қавми устидан берган ҳужжатимиз ана шудир. Хоҳлаган кишимизни даражаларга кўтарурмиз. Албатта, Раббингиз ҳикмат ва илм соҳибидир. Унга (Иброҳимга) Исҳоқ ва Яъқубни ато этдик. Ҳаммасини ҳидоятга йўлладик. Олдин Нуҳни ҳам ҳидоятга йўллаган эдик. Унинг зурриётидан Довуд, Сулаймон, Айюб, Юсуф, Мусо ва Ҳорунни (ҳам йўлладик). Чиройли иш қилувчиларни мана шундай тақдирлаймиз. Закариё, Яҳё, Исо ва Илёсни (ҳам ҳидоятга йўлладик). Ҳаммаси солиҳлардандир. Исмоил, ал-Ясаъ, Юнус ва Лутни ҳам (ҳидоятга йўлладик). Ҳаммаларини оламлар узра афзал қилдик. Шунингдек, уларнинг ота-боболаридан, зурриётларидан ва ака-укаларидан (баъзиларини ҳам афзал қилдик). Уларни танлаб олиб, тўғри йўлга (ҳақ динга) бошладик» (Анъом, 74–87). Ояти каримада баён этилгани каби Иброҳим (алайҳиссалом) улуғ пайғамбарлардан бўла туриб нечун Қуёш, Ой, юлдузларни Раббим деди, деган савол туғилиши табиий. Бунга муфассирлар бундай жавоб беради: «Халилуллоҳ бу сўзларни чин дили билан эътиқоддан айтгани йўқ, балки уларга сиғинадиган мушрикларни масхара қилиб: “Шу ҳам илоҳ бўлдими, ботиб кетишини қаранг”, демоқчи бўлганлар». Юқорида ўн саккиз нафар пайғамбарнинг исмлари келтирилди. Лекин яшаган даврларига хос тартиб билан эмас, балки уларга ато этилган фазилат ва неъматларга қараб зикр этилди. Масалан, Нуҳ, Иброҳим, Исҳоқ ва Яъқуб (алайҳимуссалом) қолган пайғамбарларнинг бобокалонлари ҳисобланади. Сўнгра подшоҳлик, қудрат ва салтанат эътибори билан Довуд ва Сулаймон (алайҳимассалом) зикр этилди. Сабр-бардош бўйича Айюб ва Юсуф (алайҳимассалом), сўнгра кўп мўъжиза соҳиблари Мусо ва Ҳорун (алайҳимассалом), сўнгра зоҳидлик эътибори билан Закариё, Яҳё, Исо, Илёс (алайҳимуссалом), улардан сўнг издош ва тобелари ҳам, алоҳида шариатлари ҳам бўлмаган Исмоил, ал-Ясаъ, Юнус, Лут (алайҳимуссалом) зикр этилди. Иброҳим (алайҳиссалом) Еру осмонлардаги ажойиботлар кўрсатилган пайтда ер юзида бир кишини фаҳш устида кўриб, уни дуойибад қилганларида у ўлиб қолади. Яна икки киши ҳам худди шундай дуойибадлари билан ҳалок бўлади. Шунда Аллоҳ: “Эй Иброҳим, сенинг дуойинг мустажоб. Бандаларимни дуойибад қилма! Улар уч хил: бири тавба қилади, қабул қиламан. Бошқасидан менга ибодат қилувчи насл чиқараман. Учинчисини охиратда хоҳласам, кечираман, хоҳласам, азоблайман”, деган. Иброҳим (алайҳиссалом) ТАВҲИДга, яъни якка Худога сиғинишга даъват этган улуғ пайғамбардир. У киши отасини ҳидоятга чақира олмаганидан кейин қавмларини очиқ даъват қилишга ўтди. Ҳар бир гуруҳ ўз бутларини мақтар экан, Иброҳим (алайҳиссалом) уларга: “Бу бутлар инсоннинг бирор оғирини енгил қила олмайди, мусибатини даф қила ол­майди, ҳатто “ҳа” ёки “йўқ” деб жавоб беришга қодир эмас-у, нечун унга сиғинасизлар” деса, улар: “Оталаримизни шу бутга сиғинишганини кўрганмиз, шунинг учун уларга тақлид қиламиз”, деб жавоб берарди. Қуръони каримда бундай дейилади: «Ўшанда (Иброҳим) отаси ва қавмига: “Сизлар доимо сиғинадиган бу ҳайкаллар нима?!” деди. (Улар) айтдилар: “Биз­лар ота-боболаримизни уларга сиғинган ҳолда топганмиз”. (У) деди: “Дарҳақиқат, сизлар ҳам, ота-боболарингиз ҳам очиқ залолатда экансиз”. (Улар) айтдилар: “Бизга ҳақ нарсани келтирдингми ёки сен ўйин қилувчиларданмисан?” (У) деди: “Йўқ! Сизларнинг Раббингиз (бутлар эмас, балки) осмонлар ва Ернинг Парвардигори, уларни Ўзи яратгандир. Мен бунга гувоҳлик берувчилардандирман. Аллоҳ номига қасам, сизлар ўгирилиб (байрамга) кетганларингиздан кейин бутларингизга макр (ҳужум) қилурман”. Бас, у (бутларни) парчалаб ташлади. Фақат, “(мушриклар бутларнинг) каттасига мурожаат қилсинлар” (деб) ўшанигина (қолдирди). Улар (қайтиб келиб): “Бизнинг илоҳларимизни ким бундай қилди? (Ким бўлса ҳам) у золимлардан экан”, деди. Улар (айримлари) айтди: “Уларни гапириб (айблаб) юрадиган Иброҳим деган бир йигитни эшитгандик”. (Шунда уларнинг катталари): “Уни одамлар олдига келтирингиз, шояд, улар гувоҳ бўлишса”, дейишди. (Уни келтиришгач): “Илоҳларимизни сен шундай қилдингми, эй Иброҳим?” дейишди. (Иброҳим) айтди: “Йўқ, бу ишни уларнинг каттаси – мана бу (ҳайкал) қилди. Бас, улардан сўрангиз, башарти гапира олсалар”» (Анбиё, 52–63). Ниҳоят, Иброҳим (алайҳиссалом) бошқача йўл тутмоқчи бўлди. Бобилликлар одатига кўра, ҳар йили катта зиёфатлар уюштирилар ва бу иш бутхоналарда нишонланар эди. Бобил шаҳрининг ҳар бир қишлоғида биттадан бут бўлиб, инсонлар уларга ибодат қилишар эди. Уларнинг энг каттаси “Мардак” эди, байрам кунлари бутпараст қавм унинг олдига ҳам дастурхон безашар ва шаҳар ташқарисига чиқиб, ўйин-кулги қилиб қайтганидан кейин бут олдида зиёфат тановул қилишарди. Иброҳим (алайҳиссалом)нинг отаси Озар ўғли билан ўзи орасидаги совуқчиликка барҳам бериш мақсадида: “Эй Иброҳим! Бугун байрамимиз, биз билан борсанг, байрамда иштирок этсанг, хурсанд бўласан ва ҳар хил хаёлларни унутасан”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом) ташқарига чиқиб, чароғон осмонга қаради ва хаёлига бир фикр келди ва уни амалга ошириш учун қулай фурсат келганини англаб етди ва отасига: “Мен беморман, байрамга боролмайман”, деди. Қавм шоду хуррамлик билан байрамга кетгач, Иброҳим (алайҳиссалом) бутларни кўздан кечириб, уларга нафрат ва ғазаби қўзиди. Қўлга болта олиб барча бутни синдириб ташлади ва болтани энг катта бут “Мардак”нинг бўйнига осиб қўйди. Қавм байрамдан қайтиб келиб, бутхонага кирди. У ерда ҳамма бутларнинг пачоқланиб ётганини кўриб, ҳушлари бошидан учди. Бир-бирларидан гумонсираб, буни ким қилди, деб сўрай бошлашди. Баъзилари: “Иброҳим деган йигит бизни айблаб, бутларимизни ҳақоратлаб юрар эди, байрамга ҳам чиқмаган эди”, деди. Ҳамма Иброҳимни қидиришга тушди, қавми ундан қасос олишга шошилди. Иброҳим (алайҳиссалом) эса кўпдан бери қавм бир жойга тўпланишини, уларга эътиқодларининг ботил эканини айтиб, ҳидоятга чақиришни орзу қилиб юрар эди. Ҳамма жам бўлган жойга Иброҳим (алайҳиссалом)ни келтиришди ва бу ишни ким қилганини сўрашди: “Илоҳларимизни сен шундай қилдингми, эй Иброҳим!” Иброҳим (алайҳиссалом): “Балки бу ишни қилган энг каттасидир, агар у гапира олса, ўзидан сўраб кўринглар”, деб жавоб берди. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Иброҳим (алайҳиссалом) ҳеч қачон бўлмаган нарсани бўлган, демаган эди, фақат уч бор шундай дейишга мажбур бўлган: ўзи касал бўлмаса-да, “мен беморман”, деган; бутларни ўзи синдирган бўлса-да, “балки бу ишни қилган энг каттасидир, агар у гапира олса, ўзидан сўраб кўринглар!” деган; Фиръавн Соранинг кимлигини сўраганида, хотини бўлса-да, уни “синглим”, деб айтган”, дедилар» (Имом Бу­хорий ва Имом Муслим). Қавмнинг баъзилари бир-бирини айблаб, нега олиҳаларни қаровсиз қолдирдингиз, деса, баъзилар ҳақиқатни тушуниб ботил йўлда юрганларини эътироф қилди. Кўпчиликка ғулғула тушганини кўрган қабила катталари Иброҳим (алайҳиссалом)ни ўтда куйдириб, йўқ қилишга буюрди. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: ﴿قَالُواْ حَرِّقُوهُ وَٱنصُرُوٓاْ ءَالِهَتَكُمۡ إِن كُنتُمۡ فَٰعِلِينَ٦٨﴾ «(Намруд бошчилигидаги мушриклар) дедилар: “Уни ёқиб юборинглар! Агар (бирор нарса) қилувчи бўлсангиз (шу иш билан) илоҳларингизга ёрдам қилинглар!» (Анбиё, 68) Иброҳим (алайҳиссалом) “Аллоҳ ягона” дегани учун уни ўтда куйдирмоқчи бўлдилар. Катта миқдорда ўтин тўплатиб, ёқиб қиздирилгандан кейин Иброҳимни палахмон (манжаниқ)га солиб оловга отишди. Шуъайб ибн Жуббоийнинг ривоят қилишича, Иброҳим (алайҳиссалом) оловга отилганида ўн олти ёшда бўлган. Иброҳим (алайҳиссалом) оловга отилган лаҳзада Жаброил (алайҳиссалом) келиб: “Мендан бирор тилагинг борми?” деб сўради. Иброҳим: “Менинг Аллоҳдан ўзга бирор кимсага эҳтиёжим йўқ. У менинг ҳолимни билувчи, кўрувчидир”, деб жавоб берди. Шунда Аллоҳ таоло оловга буюрди: ﴿قُلۡنَا يَٰنَارُ كُونِي بَرۡدٗا وَسَلَٰمًا عَلَىٰٓ إِبۡرَٰهِيمَ٦٩﴾ «Биз айтдик: “Эй олов! Иброҳимга салқин ва омонлик бўл!”» (Анбиё, 69) Аллоҳнинг марҳамати билан улкан оловга тушган Иброҳим (алайҳиссалом) ҳеч қандай зарар кўрмасдан, ўт ўчгандан кейин қайтиб чиқди. Баъзи тарихчиларнинг айтишича, Иброҳим (алайҳиссалом) оловга отилган жой ҳозирги Туркия давлатининг Урфа шаҳрида бўлган. У жой ҳозир ҳам машҳур. Иброҳим (алайҳиссалом)дан бизга хатна қилиш, соқол ва мўйлабни қисқартиб юриш, қурбонлик қилиш каби кўплаб суннат ва вожиб амаллар етиб келган. Иброҳим – Халилуллоҳ Муоз ибн Анас оталаридан ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай дедилар: “Мен сизларга Аллоҳ таоло Иброҳим (алайҳиссалом)ни нима учун “халил” (“дўст”) дегани сабабини айтиб берайми? Чунки Иброҳим (алайҳиссалом) ҳар тонг отганда ва ҳар кун ботганда: «Бас, тунга кириш пайтингизда ҳам, тонгга кириш пайтингизда ҳам Аллоҳга тасбеҳ айтингиз! Осмонлар ва Ердаги (айтилаётган барча) ҳамд Унга хосдир. Кечки пайтда ҳам, Қуёш заволи пайтига киришингизда ҳам (Унга тасбеҳ айтингиз)! (Аллоҳ) ўликдан тирикни чиқарур, тирикдан ўликни чиқарур ва ерни “ўлганидан” кейин (баҳорда қайта) “тирилтирур”. Сизлар ҳам (қиёмат кунида қабрларингиздан) шу тарзда (худди гиёҳлар унганидек) чиқарилурсиз» (Рум, 17–19) мазмунидаги дуони ўқир эди. Иброҳим (алайҳиссалом) барча буйруқларни сўзсиз бажариб, уларга итоат этгани, ибодатларда сабр қилганини кўриб, Аллоҳ таоло уни “халил” деди ва Иброҳим (алайҳиссалом) зурриётларидан пайғамбарлар чиқарди. Ривоят қилинишича, Аллоҳ таоло Иброҳим (алайҳиссалом)ни ўзига халил-дўст қилиб олганида фаришталар: “Эй Парвардигор! Иброҳимнинг моли, хотини, фарзанди бўлса, бу машғул қиладиган нарсалар билан қандай қилиб Сенга дўст бўла олади”, деди. Шунда Аллоҳ: “Бандамнинг суратига, молига қараманглар, балки қалбига, амалига қаранглар. Халилимнинг қалбида Мендан ўзганинг муҳаббати йўқ. Хоҳласангиз, текшириб кўринглар”, деди. Жаброил (алайҳиссалом) инсон суратида келди. Ўша пайтда Иброҳим (алайҳиссалом)нинг қўйларини боқадиган ўн икки мингта ити бўлиб, ҳар бир ит бўйнида тилла занжир бор эди. Яъни, дунё арзимасдир, арзимас нарса фақат ҳақир нарсага яроқлидир, деб шунақа қилган эди. Иброҳим (алайҳиссалом) баланд тепаликда қўйларга қараб турган эди. Жаброил (алайҳиссалом) унга салом берди ва: “Бу кимники?” деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Аллоҳники, лекин ҳозир менинг қўлимда”, деди. Жаброил (алайҳиссалом): “Менга биттасини ҳадя қил”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Аллоҳни зикр эт ва учдан бирини ол”, деди. Жаброил (алайҳиссалом): “Суббуҳун қуддусур роббуна ва роббул малаикати вар Руҳ”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Иккинчи бор зикр қил ва ярмини ол”, деди. Жаброил (алайҳиссалом): “Суббуҳун қуддусур роббуна ва роббул малаикати вар Руҳ”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Учинчи бор зикр қил ва ҳаммасини ол”, деди. Жаброил (алайҳиссалом) яна бир марта айтди. Шунда Аллоҳ: “Эй Жаброил, дўстимни қандай баҳолайсан?” деди. Жаброил (алайҳиссалом): “Нақадар яхши дўст”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом) туриб: “Эй чўпонлар, қўйларни эгаси қаерга хоҳласа, ўша ерга ҳайданглар, сизлар ҳам уники бўлдингиз”, деди. Шунда Жаброил (алайҳиссалом) ўзини танитиб: “Менинг буларга эҳтиёжим йўқ. Фақат сени синаш учун келдим”, деди. Ибро­ҳим (алайҳиссалом): “Мен Аллоҳнинг халилиман. Сенга ҳадямни қайтариб олмайман”, деди. Шунда Аллоҳ таоло Иброҳим (алайҳиссалом)га уларни сотиб, пулига ерлар олиш ва қиёматгача ундан бою камбағаллар фойдаланадиган яйлов-ўтлоқлар таш­кил қилишни ваҳий этди. Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дини Қуръонда Иброҳим дини ҳақида сўз юритилади, Иброҳимнинг яҳудий ёки насроний бўлмагани таъкидланади: «Иброҳим яҳудий ҳам, насроний ҳам бўлмаган, балки тўғри йўлдан тоймаган (ҳаниф) мусулмон бўлган ва мушриклардан бўлмаган. Одамлар ичида Иброҳимга дўстроғи – унга эргашганлар, ушбу пайғамбар (Муҳаммад) ва имон келтирганлардир. Аллоҳ (эса) мўминларнинг дўстидир» (Оли Имрон, 67–68). Иброҳим (алайҳиссалом) ўзидан кейинги барча пайғамбарлар отаси ҳисобланади. Уни барча самовий динлар вакиллари ҳурмат билан тилга олади ва унинг меросхўри эканларини эътироф этади. Аввалги муқаддас китобларда Иброҳим (алайҳиссалом)га қарата: “...Сени табаррук қилиб номингни улуғлайман. Сен баракали бўлгайсан. Сени дуо қилганларни Мен дуо қиламан, сени лаънатлаганларни Мен лаънатлайман. Ер юзидаги барча қабилалар сендан барака топади”, дейилган. Балки бу мусулмонлар ҳақидаги башоратдир, чунки мусулмонлар намозларида бир кун­нинг ўзида ўнлаб марта Иброҳим (алайҳиссалом)ни ёд этиб Аллоҳга дуо қилади: “اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ و عَلَى َآلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ” “Ё Аллоҳ! Иброҳимга ва Иброҳим оиласига салавот йўллаганинг каби Муҳаммадга ва Муҳаммад оиласига ҳам салавот йўллагин. Албатта, Сен Ҳамид ва Мажидсан”. Яҳудийлар ва насронийлар: “Бизлар Иброҳим (алайҳиссалом) зурриётларимиз ва Аллоҳ таоло биз билан аҳдлашган, бизлар жаннат эгаларимиз ва фақат бизлар ҳақ йўлдамиз”, деб даъво қилади. Ҳозирга келиб, насронийлар Парвардигор билан аҳдномаларини унутиб, пайғамбар Исо (алайҳиссалом)ни ўзларига худо қилиб олди. Насронийларнинг айрим раҳнамолари Иброҳим (алайҳиссалом)га ваъда қилинган меросдан баҳраманд бўламиз, деб ўйлаб юрди. Аммо Қуръони карим Иброҳим (алайҳиссалом) зурриёти ҳақида хабар бериб, бу масалага нуқта қўйган: «Эсланг, Иброҳимни бир неча сўзлар билан Рабби имтиҳон қилганида, уларни мукаммал адо этди. Шунда (Аллоҳ): “Албатта, Мен сени одамларга имом (пешво) қиламан”, деди. (Иброҳим) “Зурриётимдан ҳамми?” деб сўради. (Аллоҳ) айтди: “Менинг аҳдим золимларга тегишли эмас”» (Бақара, 124). Иброҳим (алайҳиссалом)нинг ўғли Исмоил (алайҳиссалом)ни қурбонлик қилишга буюрилгани Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «(У олов ичидан саломат чиқди) ва деди: “Албатта, мен Раббим (буюрган тараф)га кетувчиман. Унинг ўзи мени (тўғри йўлга) ҳидоят қилур. Эй Раббим! Ўзинг менга солиҳ (фарзанд)лардан ато этгин!” Бас, Биз унга бир ҳалим ўғил (туғилиши тўғрисидаги) хушхабарни бердик. Бас, қачон, у (отаси) билан бирга юрадиган бўлгач, (Иброҳим): “Эй ўғилчам! Мен тушимда сени (қурбонлик учун) сўяётганимни кўрмоқдаман. Энди сен ўзинг нима раъй (фикр) қилишингни бир (ўйлаб) кўргин!” деган эди, у айтди: “Эй отажон! Сизга (тушингизда Аллоҳ томонидан) буюрилган ишни қилинг! Иншааллоҳ, мени сабр қилувчилардан топурсиз”. Бас, қачон, иккиси ҳам (Аллоҳнинг амрига) бўйсуниб, (Исмоилни қурбонликка) пешонаси билан (ерга) ётқизган эди, унга Биз нидо қилдик: “Эй Иброҳим! Дарҳақиқат, сен тушни тасдиқ этдинг. Албатта, Биз эзгу иш қилувчиларни мана шундай мукофотлаймиз”. Албатта, бу (қурбонликка буюришим) айни синовдир. Биз (Исмоилнинг) ўрнига катта бир (қўчқор) сўйишни бадал қилиб бердик. Кейинги (авлод)лар орасида у (Иброҳим) ҳақида яхши гапларни қолдирдик. Иброҳимга салом! Биз эзгу иш қилувчиларни мана шундай мукофотлаймиз"» (Соффот, 99–110). Ҳикоя қилинишича, Иброҳим (алайҳиссалом) бир куни Аллоҳ розилиги учун мингта қўй, уч юзта мол ва юзта туяни курбон қилди. Одамлар ва фаришталар бунга ажабланди. Шунда Иброҳим (алайҳиссалом): “Аллоҳга қурбат ҳосил қиладиган ҳар қандай нарсани Аллоҳ йўлига харжлайман. Агар ўғлим бўлганида, уни ҳам Аллоҳ йўлига қурбон қилардим ва бу амал билан Аллоҳга қурбат ҳосил қилардим”, деди. Орадан бир қанча муддат ўтиб, Иброҳим (алайҳиссалом) бу сўзларни унутди. Қуддус шаҳрига келганида, Аллоҳдан фарзанд сўради. Аллоҳ унинг дуосини ижобат қилиб, фарзанд башоратини берди. Исмоил (алайҳиссалом) туғилиб, Иброҳим (алайҳиссалом) билан бирга юрадиган бўлгач (ривоятларга кўра ўн уч ёшга етганида), Иброҳим (алайҳиссалом)га тушида: “Назрингга вафо қил”, дейилди. Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) ривоят қилишича, Иброҳим (алайҳиссалом) тарвия кечаси тушида бир кимсанинг: “Эй Иброҳим, назрингга вафо қил”, деганини эшитди. Тонг оттирганида: “Бу туш Аллоҳ тарафиданми ёки шайтон тарафиданми”, деган шубҳа билан бажаришга иккиланди. Шунинг учун ҳам тарвия куни “шубҳа – иккиланиш куни” деб номланди. Кеч киргач, ухлаганида иккинчи бор туш кўрди ва уйғонгач, бу туш Аллоҳ тарафидан эканини билди. Шунинг учун ҳам бу кун “Арафа куни”, (арафа – билди, деганидир) деб номланди. Бу маконнинг номи Арафот, деб номланди. Учинчи кеча ҳам ушбу тушни кўрди-да, Исмоил (алайҳиссалом)ни қурбон қилишга чоғланди. Шунинг учун ҳам “қурбонлик” куни деб номланди. Иброҳим (алайҳиссалом) Исмоил (алайҳиссалом)ни қурбон қилишни хоҳлаганидан кейин, унинг онаси Ҳожарга: “Исмоилга чиройли либосларни кийдир, мен уни меҳмонга олиб бораман”, деди. Ҳожар Исмоил (алайҳиссалом)ни кийинтириб, хушбўйлар суртиб, сочларини тараб қўйди. Иброҳим (алайҳиссалом) арқон билан пичоқни олиб, Мино тарафга кетди. Аллоҳ уни яратган кундан бери Иблис бугунгидек типирчилаб, тараддудланмаган эди. Иброҳим (алайҳиссалом) олдига югуриб келди ва: “Ўғлингнинг қомати мўътадиллигига, ҳуснининг гўзаллиги ва латофатига қарамайсанми?” деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Тўғри, лекин мен шунга буюрилганман”, деди. Иблис Иброҳим (алайҳиссалом)дан умидини узгач, Ҳожарнинг олдига келди ва: “Иброҳим (алайҳиссалом) ўғлингни сўйишга олиб кетди. Сен қандай хотиржам ўтирибсан”, деди. Ҳожар: “Ёлғон гапирма, бирор марта ота ўзининг ўғлини сўйганини эшитганмисан?” деди. “Мана шунинг учун ҳам пичоқ билан арқон олиб кетди-да”, деганида, “Нима учун сўймоқчи?” деб сўради. Шайтон: “Аллоҳ унга бу­юрганини даъво қиляпти”, деди. Шунда Ҳожар: “Пайғамбар ботил нарсага буюрилмайди. Мен Аллоҳнинг амрига жонимни ҳам фидо қиламан, нега боламизни фидо қилмайлик”, деди. Шунда шайтон Ҳожардан ҳам умидини узиб, Исмоил (алайҳиссалом) олдига келди ва унга: “Сен хурсанд бўлиб ўйнаяпсан-у, отангнинг қўлида пичоқ билан арқон турибди. Отанг сени сўймоқчи”, деди. Исмоил: “Менга ёлғон гапирма, отам нима учун мени сўяркан?” деди. Шайтон: “Отангнинг даъвоси бўйича, Аллоҳ унга шуни буюрган эмиш”, деди. Шунда Исмоил (алайҳиссалом): “Аллоҳнинг амрига бўйсунаман”, деди. Шайтон бошқа гапларни гапирмоқчи бўлганида, Исмоил (алайҳиссалом) ердан тош олиб, унга отди ва чап кўзини кўр қилди, сўнг у умидсизланиб, қайтиб кетди. Аллоҳ бу ўринда тош отишни Исмоил (алайҳиссалом)дан бизларга вожиб қилди. Иброҳим (алайҳиссалом) Минога келганида Исмоилга: “Эй ўғилчам, мен (ҳадеб) тушимда сени (қурбонлик учун) сўяётганимни кўрмоқдаман. Энди сен нима қилишингни бир ўйлаб кўр (яъни айтчи, сен Аллоҳнинг амрига сабр қила оласанми)”, деди. Бу билан Иброҳим (алайҳиссалом) фарзандини имтиҳон қилди. Яъни, Аллоҳнинг амрига бўйсунадими-йўқми? Исмоил (алайҳиссалом): “Эй отажон, (тушингизда Парвардигор томонидан) буюрилган ишни қилинг. Иншааллоҳ, мени сабр қилгувчилардан топурсиз”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом) ўғлидан бу сўзни эшитиб билди, “Пар­вардигорим, Ўзинг менга солиҳ (фарзанд)лардан ҳадя эт”, деб Аллоҳга қилган дуолари ижобат бўлибди. Аллоҳга кўп ҳамд айтди. Сўнгра Исмоил (алайҳиссалом): “Эй отажон! Сизга бир неча васиятлар қиламан. Қўлларимни боғланг, изтиробланиб, сизга азият бериб қўймай. Юзимни ерга қаратинг, унга қараб раҳмингиз келиб қолмасин. Кийимингизни йиғиштириб олинг, қоним сачраб, ажрим камаймасин ва онам у қонни кўриб ғамгин бўлмасин. Пичоғингизни ўткир қилинг ва пичоқни бўғзимга тезроқ тортинг, жоним енгилроқ чиқсин, зеро, ўлим қаттиқдир. Кўйлагимни онамга элтиб беринг, мени эслаб юрсин ва унга: “Аллоҳнинг амрига сабр қил” денг. Онамга, мени қандай сўйганингизни, қўлларимни қандай боғлаганингизни айтманг. Унинг олдига болаларни киритманг, ғами янгиланмасин. Агар менга ўхшаш болани кўрсангиз, унга қараманг, ғамгин бўлиб қоласиз”, деди. Шунда Иброҳим (алайҳиссалом): “Эй болам! Сен Аллоҳнинг амрини бажаришга қандай ҳам яхши ёрдамчи бўлдинг”, деди ва иккиси ҳам (ваҳийга) бўйсуниб, (Иброҳим ўғли Исмоилни қурбон қилиш учун) пешонаси билан ерга ётқизди, сўнг Иброҳим (алайҳиссалом) пичоқни Исмоилнинг бўғзига қўйиб куч ва шиддат билан тортди, аммо пичоқ кесмади, Аллоҳ еру осмонлардаги фаришталар кўзи олдидан пардани олди. Улар Иброҳим (алайҳиссалом)ўз фарзандини сўяётганини кўрибоқ, Аллоҳга сажда қилишди. Аллоҳ уларга: «Қаранглар, бандам менинг розилигим учун фарзанди бўғзига пичоқ тортяпти, сизларга: “Мен ерда (Одамни) халифа қилмоқчиман”, деганимда: “У ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган кимсани (халифа) қилмоқчимисан? Ҳолбуки, биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сенинг номингни мудом пок тутамиз”, деган эдинглар», деди. Сўнгра Исмоил (алайҳиссалом): “Эй отажон, қўл-оёқларимни ечинг, Аллоҳ мени ўз амрига итоатда мажбурланган ҳолда кўрмасин, балки Иброҳим (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўғли Аллоҳга ва амрига ўз ихтиёри билан итоат қилувчи эканини фаришталар ҳам билсин”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом) унинг қўл-оёқларини ечди ва юзини ерга қаратиб, бор кучи билан пичоқни тортди, аммо Аллоҳнинг изни билан пичоқ кесмади. Шунда Ис­моил (алайҳиссалом): “Эй отажон, менга муҳаббатингиз сабабли заифлашдингизми, мени сўйишга қодир бўлмаяпсиз”, деди. Иброҳим (алайҳиссалом) пичоқ билан тошни урганида, тош иккига бўлиниб кетди. Иброҳим: “Тошни кесяпти-ю, гўштни кесмаяпти”, деди. Шунда пичоқ Аллоҳнинг қудрати билан тилга кирди: “Эй Иброҳим, сен кес, десанг, Аллоҳ кесма, деяпти, қандай қилиб Аллоҳга осий бўлиб, сенга бўйсунаман”, деди. Сўнгра Аллоҳдан: “Эй Иброҳим, дарҳақиқат, кўрган тушингни бажо қилдинг”, деб нидо келди. Жаброил (алайҳиссалом) Иброҳим (алайҳиссалом) ишларидан ажабланиб: “Аллоҳу акбар! Аллоҳу акбар!” деди. Иброҳим (алайҳиссалом): “Ла илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар”, деди. Исмоил (алайҳиссалом) эса: “Аллоҳу акбар ва лиллаҳил ҳамд”, деди. Шу боис бу калималарни қурбонлик кунларида айтиш бизларга вожиб қилинди. Иброҳим (алайҳиссалом)га фарзанди эвазига қурбонликка қўчқор туширилди. Иброҳим (алайҳиссалом) Аллоҳ буюрган ҳар бир амални ўз вақтида адо этган ва уни қавмига ҳам етказишни шарафли мақсад қилиб олган. Қавмини Аллоҳга даъват этишда кўплаб қийинчилик ва машаққатларга сабр қилган. Саъдийнинг ривоят қилишича, йиллар ўтиб, Иброҳим (алайҳиссалом) ҳам маълум ёшга етганидан кейин Аллоҳдан сўрамагунича Азроил (алайҳиссалом)ни юбормасликни тилаб дуо қилган эди. Ўзи жуда саховатли киши эди. Бир куни одамларни меҳмон қилиб турганида, узоқдан бир кекса кишининг иссиқда қийналиб келаётганини кўрди. Олдига дарҳол улов жўнатиб, олиб келтирди. Кекса йўловчи етиб келганидан кейин унинг олдига ҳам таом қўйди. Меҳмон жуда кексалигидан қўлини оғзига эмас, балки кўзига, қулоғига олиб бориб, кейин оғзини зўрға топди ва унга луқмани ташлади. Овқат ошқозонига тушиши билан тўхтамасдан орқасидан чиқиб кетди. Уни кўрган Иброҳим (алайҳиссалом) бу нима қилиқ, деб сўради. Меҳмон: “Узр, қариликда”, деди. Ёшини сўраган эди, Иброҳим (алайҳиссалом)дан икки ёш катталигини айтди. “Мендан бор-йўғи икки ёш катта экансиз, мен ҳам сизнинг ёшингизга етганимда шундай аҳволга тушаманми?” деди ва Аллоҳга илтижо қилиб: “Ё Аллоҳ! Шу одамнинг ҳоли бошимга тушмасдан туриб жонимни ол”, деди. Келган кекса меҳмон ўлим фариштаси эди, шу ондаёқ ўрнидан туриб, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг жонини олди. Иброҳим (алайҳиссалом) вафот этганида икки юз ёшларда эди. Баъзи ривоятларда 175 ёшда эди, дейилади. Иброҳим (алайҳиссалом) хотини Сора дафн этилган Фаластиндаги Мадинатул Халил (Ҳибрун) шаҳрига дафн этилган (“Тарихи Табарий”, 1-жилд, 219-бет). КЕЙИНГИ МАВЗУ: МУСО (алайҳиссалом)