2018-йилдан бошлаб "Одоблар хазинаси" кўрсатуви янгича шаклда тасвирга олиниб, эфирга узатилмоқда. Кўрсатувнинг мазкур сонида энг муҳим исломий аҳкомлардан бири тавба қилиш масаласида юртимизнинг етакчи уламолари сўз юритганлар. Кўрсатув мобайнида Қуръони карим оятлари ва Ҳадиси шарифларнинг туб маънолари тушунтириб берилган.

XIII-XIV асрлар давомида Мовароуннаҳр замини мўғуллар ҳукмронлиги билан боғлиқ тарзда жуда мураккаб жараёнларни ўз бошидан кечирди. Шундай бўлса-да, унинг кўҳна маданияти ва илм-ирфони анъанавий равишда ўзига йўл топиб, ривожланишда давом этди. Бу эса, шубҳасиз, ўлка маънавий мероси ва қадриятларининг мазмунан бойиб, юксалишига ижобий таъсир кўрсатди.

Бу даврда диний ва дунёвий илмлар ривожининг бутунлай тўхтаб қолмагани, муайян вақтдан сўнг мўғул ҳукмдорларининг ислом динини қабул қилиши натижасида таназзулга юз тутган минтақанинг маданий-маърифий жиҳатдан юксалиб борганини кўриш мумкин. Мўғул ҳукмдорларининг ўз давлат бошқаруви тартибини жорий этишда ислом ҳуқуқшунослигига эътибор беришлари минтақада фиқҳ илми ривожида ижобий роль ўйнайди. Олимлар томонидан минтақада мавжуд муаммоли масалалар ечимига бағишланган кўплаб фиқҳий асарлар ёзила бошлади. Шундай манбалардан бири Алоуддин Бухорийнинг “Ҳайрат ул-фуқаҳо” асари ҳисобланади. Муаллиф ушбу асарни 1356-1358 йилларда ҳукмронлик қилган Насруллоҳ Ботухон сулоласидан бўлган Олтин Ўрданинг сўнгги хони Наврўзбекка[1] бағишлаган[2]. Олим ўша даврда мавжуд бўлган муаммоларга катта эътибор қаратган ва уларнинг ечимини топишга ҳаракат қилган.

Қуйида турли давр ва минтақада ёзилган  икки асар, яъни Алоуддин Бухорийнинг  “Ҳайрату-л-фуқаҳо”[3] (XIII–XIV асрлар) ва Абу Музаффар Муҳйиддин Муҳаммад Аврангзебнинг (ваф. 1118/1707 й.) буйруғи билан Шайх Низомиддин Балхий бошчилигида йигирма уч нафар фақиҳ томонидан ёзилган “Фатовойи Оламгирий” ёки “Фатовойи Ҳиндий”[4] (XVII) асарларининг қиёсий таҳлили келтирилди. Бу асарларнинг танлаб олинишига сабаб, турли вақтларда битилган фиқҳий манбаларни қиёслаш жараёнида ўша даврда  халқ орасида фиқҳнинг қайси соҳаларидаги масалалар долзарб ва аҳамиятли бўлганини аниқлаш имконияти туғилади.

“Ҳайрат ул-фуқаҳо” асарида манба сифатида олинган китобларнинг тартиби ва фиқҳий асарларнинг анъанавий тузилишига кўра, биринчи навбатда, ибодатга доир масалалар кўриб чиқилган. Асарнинг аввалида бевосита ислом рукнларига тегишли масалалар ҳамма фиқҳий асарларда бўлгани каби анъанавий тартибда берилган. Аҳамиятли жиҳати шундаки, ибодат масалалари бу асарнинг қарийб учдан бирини ташкил қилади. Муаллиф масалалар ечимига келганда кўплаб манбаларга мурожаат қилади. Алоуддин Бухорий фойдаланган манбалардаги мавжуд фикр ва далилларни келтириш билан кифояланиб қолмасдан, уларни ҳанафий фиқҳи билан қиёслайди. Ана шундан кейин муаммоли масалаларни ҳанафийлик нуқтаи назаридан ҳал қилади. У бирор масалани ҳал қилишда оят, ҳадислардан далил келтиргач, мазҳаб эгалари – мужтаҳидларнинг ҳужжат-далилларини баён этади. Асарда жами 29 та оят, 199 та ҳадис истифода этилган.

Асар таҳлили муаллифнинг кўпроқ Имом Абу Ҳанифа, Имом Молик ва Имом Шофиъийларнинг ҳужжат-далилларига мурожаат қилганини, ҳанбалий мазҳаби вакиллари фикрига умуман мурожаат қилмаганини кўрсатди.

Китобнинг бошқа фиқҳий манбалардан фарқли жиҳати шундаки, унда келтирилган масалаларни муаллиф 103 та турли хил ривоятлар билан бойитади. Мазҳаб уламоларининг ҳаётига боғлиқ ривоятлар ва фатволарни ҳам келтиришни эътибордан четда қолдирмайди. Бундан ташқари, Алоуддин Бухорий ўз асарида нафақат ислом дини масалаларини, балки ўрни келганда, аҳли китобларга оид масалаларни ҳам келтиради.

Асарда муаллиф 21 та турли хил ғариб масала ва ривоятлардан ҳам фойдаланган. Маълумки, мўғуллар босқинидан сўнг Мовароуннаҳр нафақат иқтисодий-сиёсий соҳаларда, балки диний соҳада ҳам бошқа юртларга нисбатан орқада қолди. Етарли илмга эга бўлмасдан фатво ва ҳукм чиқарадиганлар кўпайди. Араб тилида ёзилган асарларни халқ тушунмагани сабабли Алоуддин Бухорий ушбу асарини ёзишга киришади ва халқни қийнаб турган масала ва муаммоларни ҳал қилишни мақсад қилади. Шу сабабли у халқ орасидаги амал қилиб келинган турли хил заиф фатво ва масалаларни аниқлаб, шу масалаларга  шаръий жиҳатдан тўғри илмий далиллар бериш йўлини кўрсатади[5].  

Тадқиқот жараёнида анъанавий фатволар “Ҳайрат ул-фуқаҳо” ва “Фатовойи Оламгирий” асарлари асосида қиёсланди. Унда тўрт мазҳаб имомлари, Имом Муҳаммад, Имом Абу Юсуфларнинг иттифоқлари, ихтилофлари  ҳамда шунга ўхшаш масалалар юқоридаги икки асар асосида қиёсий ўрганилди ва жадвал тузилди. “Ҳайрат ул-фуқаҳо” ва “Фатовойи Оламгирий” асарлари ҳажм жиҳатидан бир-биридан фарқли экани уларга алоҳида ёндашув зарурлигини талаб этди. Мазкур икки давр ичида фиқҳнинг қайси соҳалари долзарб муаммога айланганини, турли мазҳаб, шунингдек, ҳанафий  мазҳаби уламоларининг ўзаро иттифоқ ва ихтилофлари айнан фиқҳнинг қайси соҳасида яққол намоён бўлишини аниқлаш асосий мақсад қилиб олинди. Имом Абу Ҳанифа берган фатволар сонини нисбий олиб қарайдиган бўлсак, “Фатовойи Оламгирий” асарида 658 та, Имом Муҳаммад берган фатволар сони 710 та, Абу Юсуфники 422 та, шу уч имомнинг қилган иттифоқлари 195 та, уларнинг ихтилофлари эса, 102 та, Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммаднинг иттифоқи 279 та, Абу Ҳанифа ва Абу Юсуфнинг иттифоқи 246 та, Абу Юсуфнинг Абу Ҳанифа ва Муҳаммадга ихтилофи 108 та, Муҳаммад ва Абу Юсуфнинг иттифоқлари эса 273 та, Абу Ҳанифанинг икки имомга қарши берган фатволари 339 та, мазҳаб уламоларининг қилган иттифоқлари 110 та, Абу Ҳанифанинг бошқа мазҳаб уламоларига қилган ихтилофи 12 та, тўрт мазҳаб уламоларининг ихтилофлари 15 та экани аниқланди. Юқоридаги таҳлилий рақамлар имомлар, уларнинг фаолияти ҳақида нисбатан маълумотга эга бўлиш имконини беради.

 “Ҳайрат ул-фуқаҳо” асарида эса маҳаллий фатволарга алоҳида ўрин ва эътибор берилгани ҳам диққатга сазовор. Алоуддин Бухорий ўз асарида нафақат Бухоро ҳудудига тегишли фатволарни, балки Самарқанд, Хоразм, Туркия, Насаф, Хуросон ва Балх мактаби фатволарини ҳам келтиради.

Қиёсланаётган асарлар мавзуларини қиёсий ўрганиш даврнинг муҳим ижтимоий масалаларини аниқлашга хизмат қилади. “Ҳайрат ул-фуқаҳо” 37 китобдан, “Фатовойи Оламгирий” эса 59 китобдан иборат.  

“Фатовойи Оламгирий”да “Қозининг одоби”га 31 боб, “Ижара китоби”га 32 боб ва “Кароҳийят китоби”га 30 боб ажратилган. Бундан кўриниб турибдики, XVII асрда ҳинд ўлкаларида ҳуқуқий ва иқтисодий-молиявий мавзулардаги муаммолар кўп учраган. Шунинг учун фақиҳлар ушбу масалаларга кўп боб ажратишганини кўрамиз.

“Ҳайрат ул-фуқаҳо”да ибодат, одоб-ахлоқ каби масалаларга кўпроқ ўрин ажратилган. Асардаги 582 та масала ибодатга оид экани фикримизни далиллайди. 

Хулоса қиладиган бўлсак, икки манбани таҳлил қилиш натижасида ўша даврдаги муҳит ҳақида муайян маълумотларга эга бўлиш билан бирга, анъанавий ва маҳаллий фатволар шу асарлар асосида тўлиқ тадқиқ этилгани ҳам ҳар жиҳатдан эътиборни тортади.

Шунингдек, мазҳаб уламолари ўртасидаги иттифоқ ва ихтилофлар аниқланиб, рақамлар билан белгиланди. Бундан ташқари, юқорида берилган жадваллар орқали устоз ва шогирдлар ўртасидаги ўзаро фикр эркинлиги муносабати асосига қурилган муомалани ҳам яққол кўриш мумкин. Олиб борилган тадқиқотлар жараёнида тўрт мазҳаб уламолари ўртасидаги тафовутлар ва ихтилофлар у қадар фарқ қилмаслиги аниқланди.

Лобар АСРОРОВА,

Тошкент ислом университети тадқиқотчиси

[1] Босворт. К.Э. Мусулманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии. Перевод с английского и примечания Грязневича П.А. – М.: Наука, 1971. – С. 203.

[2] Алоуддин Бухорий. Ҳайрату-л-фуқаҳо. Ўзбекистон мусулмонлари идораси кутубхонаси. Қўлёзма. № 1124. – В. 4^б. (Бундан кейин: ЎМИ кутубхонаси). 

[3] Қаранг: ЎзРФА ШИ, Асосий фонд. Қўлёзма. № 4842, № 5442, № 6031, № 6259, № 7734, № 8021, № 8482,          № 8728, № 10436, № 12245, № 12746.; ЎзРФА ШИ, Тошбосма. № 4447, № 6120, № 4448. Ношири: Мулло Муҳиддин Хўжандий. 1909 ва 1915 йиллари Бухоронинг Когон туманида нашр қилинган.; ЎзРФА ШИ, Ҳ.Сулаймонов фонди. Қўлёзма. № 3256, № 4674, № 3552.; Тошкент ислом университети Манбалар хазинаси. Қўлёзма. № 175.; ЎМИ. Қўлёзма. № 934, № 1124, № 1131, № 1175.; Бухоро Давлат Музейи қўриқхонаси. Қўлёзма. № 12179/II; Тошбосма. № 27858/II.; Абу Али ибн Сино номидаги Бухоро вилоят универсал илмий кутубхонаси. Тошбосма. № 666.

[4] Қаранг: ЎзРФА ШИ, Асосий фонд. Қўлёзма. № 5577, № 6187, № 1328, № 3000.

[5] Алоуддин Бухорий. Ҳайрату-л-фуқаҳо. ЎМИ кутубхонаси. Қўлёзма. №№ 1131. – В. 22^а.;  934. – В. 3^а.; 1124. – В. 4^а.; 1175.  – В. 2^б-3^а. 

http://www.tiu.uz/sq/maqolalar/item/393-ajratu-l-fu-a-o-va-fatovoji-olamgiriya-asarlarining-ijosij-ta-lili.html

1-савол: Араб тилини яхши билган киши Қуръондан ўзича ҳукм чиқарса бўладими?

Жавоб: Йўқ. Қуръон ва ҳадисга маъно бериш ва ундан ҳукм чиқариш учун киши бир қанча илмларни билиши шарт. Жумладан, биринчи навбатда араб грамматикасини (наҳв, сарф), Қуръон ва ҳадис илмини, ундаги оятларнинг нозил бўлиш сабабларини билмоғи, носих-мансуҳ, мутлақ ва муқайяд, ом ва хос каби оятларни ажрата олиши лозим. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Қуръонни ўзича тафсир қилса, дўзахдан ўзига жой тайёрласин”, деганлар. 

2-савол: Намоз ҳали фарз бўлмаган бола Қуръони каримни таҳоратсиз ушласа бўладими?

Жавоб: Баъзи уламолар, ёш болалар Қуръони каримни таҳоратсиз ушласа бўлади, дейишган. Шундай бўлсада улар Қуръони каримни ҳурматлаш, эъзозлаш руҳида вояга етишлари учун уларга Қуръон одобларини, уни таҳоратсиз ушлаб бўлмаслигини, шунинг учун таҳорат билан ушлашлари лозимлигини ўргатиш зарур. 

3-савол: Бугунда жуда кўплаб газета ва журналларда Қуръони карим оятлари, ҳадиси шариф ёки Аллоҳнинг гўзал исмлари, шунингдек, ҳар хил ривоят ва ибратли ҳикоялар ёзилган. Албатта, бу ишлар ёшларимизнинг диний билимлари ошишига хизмат қилади. Лекин айрим кимсалар бу саҳифаларни нопок жойларга ташлашяпти. Ўша қоғозларни ўқиб бўлгандан сўнг, нима қилиш керак?

Жавоб: Жуда ўринли савол. Ҳақиқатдан ҳам бугунги кунда кўплаб газета ва журналларда Қуръони карим оятлари, ҳадиси шариф ва умуман динимизга доир мақолалар чоп этилиши олдингига нисбатан сезиларли даражада кўпайди. Бундай газета, журнал ва қоғозлар ўқиб бўлингач, уларни сақлаб қўйиш ёки одамлар босмайдиган ерга кўмиш лозим бўлади. Аммо зинҳор кўчага улоқтириш ёки у билан бирор нарсани ўраш ё ундан дастурхон ўрнида фойдаланиш мумкин эмас. Акс ҳолда, илоҳий калималарга нисбатан ҳурматсизлик қилинган бўлади. 

4-савол: Қуръон оятларидан ўқиб дам солиш мумкинми?

Жавоб: Ҳа. Аллоҳ таолонинг каломи жисмоний ва маънавий иллатларга шифо бўлишлигига шубҳа йўқ. Бунга аҳли сунна вал­жамоа ақидаси иттифоқдир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

“(Биз) Қуръондан мўминлар учун шифо ва раҳмат бўлган (оят)ларни нозил қилурмиз. (Лекин бу оятлар) золим (кофир)ларга фақат зиённи орттирур” (Исро).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтадилар: “Аллоҳ китобининг фотиҳасида (Фотиҳа сурасида) ҳар бир дардга шифо бор!” (Имом Доримий ва Байҳақий ривоятлари).

Саҳобаи киромлар ҳатто чаён чаққанга ҳам Қуръон ўқиб дам солганлари саҳиҳ ҳадисларда ворид бўлган. Дам солиш учун Қуръонни тўлиқ ўқиб чиқиш шарт эмас. Билган оятларини ўқиб, ихлос билан дам солса бўлади, худо хоҳласа, шифо беради. 

5-савол: Қуръон ўқиш одобларини ўрганмоқчи эдим. Илтимос, ёрдам беринг?

Жавоб: Қуръон ўқувчи қори буларга риоя этиши лозим:

Қорининг одоб-ахлоқи, феълу атвори ва сийрату шамоили юксак даражада, бошқаларга ўрнак бўлиши керак.

Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) айтар эдилар: “Қорилар қандайдир хусусиятлари билан бошқалардан ажралиб туришлари керак. Масалан, тунда одамлар ухлаганида, у Қуръон тиловати билан бедор, кундузи одамлар овқатланганида, у рўзадор, одамлар ўйин-кулги билан машғул бўлганида, у ғамгин, одамлар беҳуда гаплар гапиришганида, у сукутда бўлиши керак”.

Қори ўқиганига амал қилиб, ҳаром ва макруҳлардан тақво қилиши керак.

Қорилар Қуръон тиловатини тирикчилик манбаига айлантириб олмасликлари лозим. 

6-савол: Қуръони каримни хатм қилишда нималарга эътибор бериш лозим?

Жавоб: Қуръони каримни хатм қилишда энг муҳими, тўғри тажвид билан ўқилишига эътибор бериш керак. Бировга хатм қилдирганида ҳам унинг Қуръонни тўғри ўқишини билиш керак.

Қуръон тиловати мутлақо холис бўлиши керак. Пул таъмасида ёки бошқа дунёвий истаклар билан тиловат қилинса, тиловатга савоб берилмайди (Ибн Ҳумом, Ибн Обидин, Имом Баркавий).

Қуръонни хатм қилиш уч кун ёки ундан зиёда кунларда амалга оширилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кимки Қуръонни уч кундан кам муддатда ўқиса, ҳеч нарса тушунмайди”, деганлар.

Хатми Қуръон вақтида аҳлини чақириб, ҳам­малари биргаликда дуо қилса, иншоаллоҳ, ижобат бўлади (“Фатовойи Қозихон”). 

7-савол: Ҳурматли Муфтий ҳазратлари! Қуръони карим оятларининг сони китобларда ҳар хил айтилган. Баъзиларида 6666 га дейилса, бошқаларида ундан кам адад кўрсатилган. Оятларнинг сони қанча?

Жавоб: Қуръон оятлари сони ҳақида кўп ривоятлар келган. Кўфаликлар Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳу) ривоятига суянилиб 6236 оят, дейишган. Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) Қуръон 6218 оят деса, Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) 6216 оят дейди. Исмоил ибн Жаъфар Маданийга кўра 6214 оят, яна 6212, 6204 ва 6226 оятдан иборат деганлар ҳам бор.

Бу дегани Қуръон оятлари кўп ёки кам дегани эмас, балки баъзи уламолар Қуръоннинг оятларини бир-бирига қўшиб, икки оятни битта деб (маъносидан келиб чиқиб) ҳисоблаганлари учун уларнинг сони турлича ҳисоб қилинган. 

ЎМИ Матбуот хизмати

Туркманистон Республикаси Президенти Гурбангули Бердимуҳамедов Ўзбекистон Республикаси Президентига икки мамлакат ўртасидаги дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 25 йиллиги муносабати билан табрик мактубини йўллади. Ушбу мактубнинг тўлиқ матни ЎзА да эълон қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Жаноби Олийларига

Муҳтарам Шавкат Миромонович!

Азиз қардошим!

Туркманистон халқи ва ҳукумати номидан ҳамда шахсан ўз номимдан Туркманистон ва Ўзбекистон Республикаси ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 25 йиллиги муносабати билан Сиз ва бутун қардош Ўзбекистон халқини самимий табриклаш ва эзгу тилакларимни йўллаш мен учун улкан шараф. 

Дипломатик муносабатлар ўрнатилганидан буён ўтган 25 йилда қардошлик алоқаларимиз фаол ривожланди ва изчил мустаҳкамланиб бормоқда. Давлатлараро муносабатларнинг бугунги юксак даражасини қайд этар эканман, Туркманистон ва Ўзбекистон ўртасидаги яхши қўшничилик, дўстлик ва ўзаро англашув тамойилларига асосланган ҳамкорлик янада жадал ва изчил, ўзаро ишонч, тенг ҳуқуқлилик, очиқлик руҳида ривожланаётганини алоҳида таъкидламоқчиман. 

Икки томонлама алоқаларни ривожлантирар эканмиз, биз туркман ва ўзбек халқлари ўртасида шаклланган азалий қардошлик ва ўзаро ҳурмат анъаналарига, маънавий ва тарихий қадриятлар муштараклигига, давлатларимизнинг халқаро муносабатларда тинчликсеварлик ва инсонпарварлик тамойилларига содиқлигига таянамиз. Бугунги кунда мамлакатларимиз нафақат икки томонлама, балки халқаро тузилмалар доирасида ҳам муваффақиятли ҳамкорлик қилмоқда. Глобал ва минтақавий миқёсдаги нуфузли ташкилотлар доирасида мамлакатларимиз томонидан илгари сурилаётган халқаро ташаббус ва таклифлар ўзаро қўллаб-қувватланаётгани шундан далолат беради. 

Туркманистон ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар изчил ривожланмоқда. Маданият, илм-фан соҳаларидаги ҳамкорлик тобора кенгаймоқда ва мустаҳкамланмоқда. Савдо-иқтисодий, илмий-техник ва маданий ҳамкорлик бўйича Туркманистон – Ўзбекистон қўшма комиссиясининг фаолияти бунда муҳим аҳамият касб этмоқда. 

Ҳурматли Шавкат Миромонович! 

Туркманистон мамлакатларимиз ўртасидаги вақт синовидан ўтган сиёсий, иқтисодий, маънавий-маданий алоқаларни бундан буён ҳам мустаҳкамлашга тайёр. Ишонаманки, Туркманистон ва Ўзбекистон муносабатлари келажакда ҳам қардош халқларимиз фаровонлиги йўлида муттасил ривожланиб бораверади. 

Азиз қардошим, мактубим якунида Сизнинг Туркманистон – Ўзбекистон ҳамкорлигига шахсан қаратаётган алоҳида эътиборингиз учун миннатдорлик билдиришга, Сизга мустаҳкам соғлиқ, давлат раҳбари сифатида қардош Ўзбекистон Республикаси тараққиёти ва унинг халқи фаровонлиги йўлидаги масъулиятли фаолиятингизга янги зафарлар тилашга ижозат бергайсиз. 

Юксак ҳурмат билан,

Гурбангули Бердимуҳамедов,

Туркманистон Президенти