Ислом шариатида инсон эгалик қилган нарсаларнинг барчаси  ўзининг мулки бўлиб, унга ҳеч ким дахлдор бўла олмайди. Лекин муқаддас динимиз инсонга вожиб тарзда бир неча нафақаларни юклаган. Мисол учун закот бериш, аҳли аёлига ва болаларига инфоқ қилиш ота-онага яхшилик қилиш каби. Шунингдек, мустаҳаб бўлган нафақаларга ҳам мусулмонларни чорлайди. Бундай хайрли ишларга инсонларни ундайдиган бир неча оят ва ҳадислар мавжуд. Қуъони каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

Аллоҳ йўлида молларини эҳсон қилувчилар (савобининг) мисоли гўё бир донга ўхшайдики, у ҳар бир бошоғида юзтадан дони бўлган еттита бошоқни ундириб чиқаради. Аллоҳ хоҳлаган кишиларга (савобини) янада кўпайтириб  беради. Аллоҳ (карами) кенг ва билимдон зотдир.  (Бақара сураси, 261 оят)

Ўйлаб кўринг! Аллоҳ таоло билан савдо қилган инсон зарар қилиши мумкинми!

Адий ибн Ҳотим розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизлардан ҳар бирингиз билан Аллоҳ таоло ўртада таржимон бўлмасдан туриб гаплашади. У ўнг тарафига назар солади ва рўпарасида ўтдан бошқа нарсани кўрмайди. Бас бир хурмо бўлаги билан бўлса ҳам дўзахдан сақланинглар” деганлар  (Бухорий ривояти).    

Садақа ва эҳсонларнинг фойдаси нафақат уни бажарувчи кишининг ўзига бўлади балки, бутун жамиятга ва барча мусулмон умматига манфаати бор. Бундай яхшиликлардан бири Аллоҳ таолонинг ғазабини қайтаришдир.  Бу борада Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Махфий садақа Аллоҳ таолонинг ғазабини сўндиради” деганлар (Термизий ривояти).

Берилган инфоқларнинг яна бир натижаси, садақа қилувчи кишига қиёмат кунида шу қилган садақасини соясида бўлади. Уқба ибн Омир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги гапларини эшитдим: “Ҳар бир киши тоинки инсонлар орасида ажрим бўлмагунча садақасининг соясида бўлади” (Ибн Ҳиббон ривояти).  

Касалликларига шифо излаб юрган инсонлар садақада жисмоний касалликларга шифо борлигини билармикинлар. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан  Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам “Касалларингизни садақа билан даволанглар”, деганлар (Байҳақий ривояти).

Ибн Шақиқ шундай дейди: бир киши Ибн Муборакга тиззасидан олган жароҳатига етти йилдан буён даво излаётганини, турли дори – дармонларни синаб кўрганини, табибларга мурожаат қилганини. Буларнинг бирортаси фойда қилмаганини айтди. Шунда ибн Муборак унга: “Борибда инсонлар сувга эҳтиёж бор жойда қудиқ қазиб сув чиқаргин. Умид қиламанки, у ердан булоқ чиқиб сени тиззангдан келаётган қонни тўхтатса”, деди. Ҳалиги киши бу ишни бажарди ва дардига шифо топди.

Шунингдек, садақа инсоннинг қалбий касалликларини ҳам даволайди. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қалбининг қаттиқлигидан шикоят қилган кишига: “Агар қалбинг мулойим бўлишини ҳоҳласанг, унда мискинларни таомлантир, етимларнинг бошини сила” деганлар (Аҳмад риаояти).                       

Ҳа, садақа ва саҳийликнинг биз айтиб ўтгандан ташқари ҳам жуда кўплаб  яхшилик ва фойдалари бор.  Айтиб ўтганимиздек бундай яхшиликлар кишининг шахсиятидан ташқари жамиятнинг барча кишиларига манфаат олиб келади. Бироқ баъзи инсонлар орасида саҳоватни фақат бой кишилар қилиши керак деган хато тушунча бор. Аслида биз айтиб ўтган фазилат ва хислатлар барча мусулмонлар эга бўлиши керак бўлган амаллардир. Зеро, бундай яхшиликларга барча мусулмонлар соҳиб бўлишга ҳақлидирлар. Баъзан киши “мени мол-давлатим бўлмаса қандай қилиб садақа қилишим мумкин. Гоҳида ўзим садақага муҳтож бўлиб қоламанку”, деб айтиши мумкин.  Бунга жавобан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги сўзларини келтиришимиз ўринлидир. Имом Насоийдан ривоят қилинган ҳадисда У Зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: Бир дирҳам юз минг дирҳамдан устун келди, дедилар. Шунда саҳобалар “Қандай қилиб?,”, деб сўрадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир кишининг икки дирҳами бор эди. У буларнинг бирини садақа қилди. Бошқа бир киши ҳазинасига борди ва у ердан юз минг дирҳам олди ва садақа қилди”, дедилар.

Шундай экан мусулмон инсон ҳаёти мобайнида доимо бошқаларга яхшилик қилишига одатланмоғи, уларнинг кўнглини олишга интилиши зарур. Бирор нарса беришни имкони бўлмаган тақдирда уларга чиройли муомила қилиб, очиқ юз билан қарши олиш ҳам яхшилик ва садақанинг бир кўринишидир. Чунончи ҳадис шарифда шундай марҳамат қилинади: “Биродарингни рўпарасида табассум қилишинг сен учун садақадир”.

Яшнаров Муҳаммадхон

 “Новза” жоме масжиди имом-ноиби

Жунайд Бағдодий ҳазратлари Бағдодда яшаган  буюк  олим ва авлиё эди. Бир куни унинг ҳузурига соч-соқоли оқарган, бели бўкилган бир қария келди ва:

– Эй Жунайд, мени муридликка қабул эт, сенинг шогирдинг бўлмоқ орзусидаман, – деди.

Жунайд Бағдодий ҳазратлари:

– Агар истагинг рост бўлса, сени шогирдликка бир шарт билан қабул қиламан, – деди.

Қария ундан:

– Шартинг нима? – деб сўради.

Жунайд:

– Мен нима десам ҳеч инкор этмасдан бажаришга сўз берсанг, сени шогирд қилиб оламан, – деди.

Қария:

– Бу шартни қабул этдим, – деди-да қўлларини қовуштириб, Жунайд Бағдодий ҳазратларининг хизматига шай турди.

Орадан йигирма йил ўтди. Бир куни Бағдодий ҳазратлари қарияга:

– Эй оқсоқол, чироққа мой солиб созла, бугун оқшом биргаликда бир дўстимнинг зиёратига борамиз, – деди. Қария чироқни тайёрлаб ёққанидан сўнг орадан бир оз вақт ўтиб улар йўлга чиқди. Тун зимиситон, ер балчиқ-лой эди. Олдинда Жунайд, орқада чироқни кўтариб қария борар эди. Бир оз йўл босганларидан сўнг уларнинг қаршисидан бир одам чиқиб қолди ва Жунайдга:

– Эй Жунайд, шу лой-балчиқли йўлда ўзи аранг юриб келаётган қарияга чироқ кўтартириб қўйиб унга азият бериш сендек олим одамга ярашадими? – деди.

Жунайд унга хитобан:

–  Шайтон азиятда бўлмоғи керак – деди.

Қўлидаги чироқ билан шилта йўлда зўрға юриб келаётган қария мурид қўлидаги чироқни жаҳл билан ерга улоқтириб:

– Эй Жунайд! Сен менинг шайтон эканимни билармидинг? – деб сўради.

Жунайд:

– Сенинг шайтон эканингни келган кунингоқ билган эдим, – деди.

Шайтон келган кунидан бошлаб пойлаган фурсати ҳозир келганини тахмин этиб:

– Эй Жунайд! Сен ҳақиқатан буюк инсон экансан, сени фақат бир марта васвасага солиш учун эшигингда йигирма йил қуллик қилиб, заҳмат чекдим. Аммо буни бажара олмадим, – дея унинг қалбида кибр уйғотмоқчи бўлди.

Аллоҳнинг ёрдами ила шайтоннинг бу устамонлигини фаҳмлаган  Жунайд:

– Бу ердан ҳозироқ даф бўл, малъун! Қалбимга мағрурлик ҳиссини солиб, йигирма йил давомида бажара олмаган ишингни ҳозир бажармоқчимисан, – дея шайтоннинг шарридан Аллоҳга сиғинди.

Жунайд Бағдодийнинг буюклигини қарангки, шайтони лаъинни йигирма йил ибодат қилишга мажбур этибди. Парвардигор бизни ҳам шайтоннинг ҳийласидан шундай сақланмоқни насиб айласин!

Робия ЖЎРАҚУЛОВА тайёрлади.

Аллоҳ таоло инсонларни турли миллат ва элат қилиб яратиб, уларга Ер юзини макон тутиб, ундаги неъматлардан фойдаланиб ҳаёт кечиришни буюрди. Яна бандаларига беҳисоб неъматларни ато этиб қўйдики, буларни санаб адоғига етиб бўлмайди. Аллоҳ таолонинг Ўзи бу ҳақда Қуръони каримда бундай марҳамат этади:

“Шунингдек, сизларга барча сўраган нарсаларингиздан ато этди. Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, инсон (ўзига) ўта золим ва (Раббига) жуда ношукрдир”.

“Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, Аллоҳ кечиримли ва раҳмлидир”.

Аммо инсонларга шунча неъматларини ато этиб қўйган Аллоҳ таоло уларни бу неъматлардан оқилона фойдаланишга, тежаб-тергаб ишлатишга, асло исрофга йўл қўймасликка чақиради. Бу борада Қуръони карим бундай таълим беради:

“...Шунингдек, еб-ичингиз, (лекин) исроф қилмангиз! Зеро, У исроф қилувчиларни севмас”.

Бошқа бир ояти каримада эса бундай марҳамат этади:

яъни: “У (Аллоҳ) шундай зотки, (сўритокларга) кўтариб қўйиладиган ва кўтариб қўйилмайдиган (узумзор) боғларни, таъми турлича (бўлган) хурмо ва мевали дарахтларини, (ранг ва таъмда) ўхшаш ва ўхшамас зайтун ва анорзорларни пайдо қилди. Мева ҳосил қилганда, мевасидан тановул қилингиз! Ҳосил йиғиш кунида (муҳтожларга) ҳаққини (ушри ва хирожини) берингиз ва исроф қилмангиз! Албатта, У исроф қилувчиларни севмайди”.

Исроф динимизда қаттиқ қораланган. Қуръони каримда исрофнинг зарари, исрофгарнинг мазаммати ҳақида бир неча ояти карималар бор. Аллоҳ таоло айтади: “(Бахиллик қилиб) қўлингизни бўйнингизга боғлаб ҳам олманг. (Исрофгарчилик қилиш билан) уни бутунлай ёйиб ҳам юборманг! Акс ҳолда, маломат ва маҳрумликда ўтириб қолурсиз”.

Аллоҳ таоло Қуръонда мўминларнинг сифатларини зикр этар экан, уларнинг исрофгар ҳам, хасис ҳам бўлмасликларини баён этади:

яъни: “(Улар эҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, (тутган йўллари) бунинг ўртасида – мўътадилдир”.

Абдуллоҳ ибн Аббосдан розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сени икки хислат – фахрланиш ва исрофгарчилик хатога бошламаса, хоҳлаганингни еб, хоҳлаганингни ичавер», деганлар” (Имом Бухорий ривояти). Фахри коинот айтганларидек: “Енглар, ичинглар, садақа қилинглар, аммо исрофгарчилик ва фахрга ўтманглар»; «Ким ҳаётда тежамкор бўлса, зинҳор қашшоқликка тушмайди”. Яна бир ҳадисда: “Исрофгар жаннатга кирмайди”, дейилган.

Лекин таассуфлар бўлсинки, бугунги кунга келиб аксарият ҳолларда исрофдан сақланишга эътибор бермаймиз, исрофгарга айланиб қолаётганимизни сезмаймиз. Деярли кўп нарса, у қимматми ёки арзон, аҳамиятлими ёки аҳамиятсиз, нодирми ёки сероб, олди-кетига қарамай бирваракайига исроф қилиняпти. Хонадонларимизда ортиб қолган таомлар ташлаб юборилмоқда. Ахлат уюмлари орасида энг азиз неъмат бўлмиш нон ҳам пайдо бўлгани, айниқса, ачинарли ҳолат.

Тўйлар, байрамлар, тантаналар ва бошқа маросимлардаги исрофгарчиликлар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Ейишга яроқли қанча неъматлар увол бўлиб кетади. Борган сари тўй-ҳашамларимиз дабдабали тус олиб боряпти, кундан-кунга янги-янги турдаги тантана ва маросимлар, янги-янги турдаги исрофли, дабдабали одатлар пайдо бўлмоқда. Агар аҳвол бу кетишда бўлса, келажакда бундай маросимлар халқимиз бошига не кулфатларни соларкин, деб ўйлаб қоласан киши.

Битта наҳорга ош бериш учун баъзилар камида йигирма-ўттиз минг доллар сарфлайди. Ундан кейин ёки ундан олдин яна бир талай маросимлар ҳам бор. Тўй келар, сабзи тўғрар, никоҳ базми деймиз. Бу ҳали ҳаммаси эмас. Чарлар, чақириқ, ҳайит ундан кейин қовурдоқ, бешиктўй ва ҳоказолар бор. Яна бошқа турли-туман харажатлар ҳам бор ўртада. Дабдабали мебеллар, ҳашаматли пардалар, турли-туман қимматбаҳо сарполар. Хуллас, ақл бовар қилмас даражада катта маблағлар талаб қиладиган ана шундай ўткинчи маросимлар учун умримизни кеткизиб ишлайдиган бўлиб қолаяпмиз. Умр бўйи топган-тутганларимизни соғлигимизни тиклашга эмас, яхши еб, яхши ичишга эмас балки, юқоридаги дабдабали маросимларни ўтказиш учун йиғадиган бўлиб қоляпмиз.

Ундан кўра мазкур маросимларимизни бир оз қисқартирсак, бир оз ихчамлаштирсак ўзимизга яхши эмасми? Баҳонада қанча-қанча маблағ исроф бўлмасдан қора кунларимизга ярарди. Озгина ўзимизга ҳам тузукроқ қарашга, соғлигимизни тиклашга, фарзандларимизга тузукроқ эътибор қаратишга қўлимизда имконият пайдо бўларди. Катта-катта қарзларга ботиб, аҳволимиз паришон бўлиб юрмасди. Нима учун фоний бу дунёда, синов дунёсида ўзимизни бу қадар қийнашимиз керак? Нимадан қўрқамиз? Одамларни гапиришиданми? Ғийбатлардан қўрқмайлик биродарлар. Одамларни гапидан қўрқиб, қарзга ботиб, дабдабали мароисмларни ўтказганимиздан сўнг эртага аҳволимиз танг бўлиб қолса, ўша одамлар қутқарадими бизларни?! Ўша одамлар беш-ўн сўмдан пул бериб ёрдам қиладими?..

Бундан ташқари, эртага бундай исрофгарчиликлардан, албатта, қиёмат кунида сўраламиз. Битта фарзандининг тўйи учун бутун бошли бир ҳовли-жой қилса бўладиган пулларни совураётганлар қиёмат кунида нима деб жавоб беради? “Ундан кўра ўша пулингнинг ярмини қийналаётган, кам таъминланган хонадонларга бўлиб берсанг бўлмасмиди, қариндош-уруғингдаги ҳожатмандларнинг ҳожатини чиқарсанг бўлмасмиди, молу дунёни сенга нима учун бердик, мана шундай дабдабабозликлар учунми?”  дея сўроққа тутилса, исрофгар банда нима деб жавоб беради?! Ҳеч шу ҳақда ўйлаб кўрганмизми? Азизлар мана шу ҳақда яхшилаб ўйлаб қўяйлик. Эртага қиёмат кунида бериладиган саволга жавоб топиб қўяйлик. Жавобимиз ҳам тўғри бўлсин, шаръан ўринли жавоб бўлсин... Агар айтадиган жавобимиз ўринли жавоб бўлмаса, ҳолимизга вой бўлади, наъувзу биллааҳ...

Аллоҳ таоло бизга ҳаёт, соғлиқ, оила, мол-мулк каби неъматлар инъом этган. Биз улардан қандай фойдаланганимиз, қаерга сарф қилганимиз ҳақида охиратда сўраламиз. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади

«Сўнгра ана ўша Кунда, албатта, (сизларга ато этилган барча) неъматлар тўғрисида сўроқ қилинурсизлар!» (Такосур, 8).

Бизнинг бугунги кунда қилаётган дабдабали маросимларимизни саховат ҳам деб бўлмайди. Саховат деб дарҳақиқат эҳсонга муҳтож бўлган одамга қилинадиган яхшиликка айтилади. Очларга бериладиган таомга саховат дейиш мумкин. Бизнинг тўйларимизга келадиган минглаб кишилардан нечтаси қорни оч одамлар? Менимча, қорни очлар умуман айтилмаса керак бундай маросимларимизга. Тўғрироғи, қорни очларни нафақат зиёфатга айтиш, балки уларни умуман танимаймиз, ундайлар билан таниш-билиш бўлишни ўзимизга ор деб биламиз.

Хайр-эҳсон ва зиёфат беришдан асосий мақсад муҳтожларга моддий ёрдам кўрсатиш бўлмоғи даркорлиги тўғрисида Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

“Таомларнинг ёмони қорни очлар қолиб, қорни тўқлар чақирилган зиёфатдир”.

Ҳазрат Навоий "Ўт иши – қовурмоқ, ел иши – совурмоқ", дейдилар. Яна дейдиларки: «Исроф сахо эмас ва итлофни (йўқотиш, барбод қилишни) маъно аҳли сахо демас». Яъниким, исроф қилиш – сахийлик эмас, ўринсиз совуришни ақлли одамлар сахийлик демаслар. Ҳалол молни куйдирганни девона дерлар. Ёруғ жойда шамъ ёққанни ақлдан бегона дерлар.

Худо молиға қилмоқ исроф не?

Жунун аҳлидек мунча итлоф не?

Исломда мол-ашё ҳам иззатлидир. Молни исроф қилган, талофот берган жазосини олади. Аллоҳ таоло бизга молу дунё ато этган эканми, уни исроф қилмасдан, бахиллик ҳам қилмасдан, меъёрида ишлатсак, меъёрида саховат қилсак, бировга муҳтож бўлиб қолмаймиз, қарзга ҳам ботиб қолмаймиз, кўзимизнинг суви ҳам тўкилмайди, иншоаллоҳ...

Муқаддас динимиз барқарор ҳаёт кечириш учун тежамкор бўлиш ва исрофдан сақланишга буюради. Бунга амал қилган ота-боболаримиз ҳар бир неъматни эъзозлаган, исроф қилмаган, уволдан қўрқишган. Аммо сўнгги вақтларда баъзилар тўй-маърака маросимларини кимўзарли қилишга, ўзини кўз-кўзлашга ва исрофгарчиликка ўтиб кетяпти. Асли амалларни бажаришда ҳаддан ошиб, савоб эмас, гуноҳ орттириб олишяпти.

 Халқимиз тўй, турли муносабатлар билан ўтказиладиган маросимларни, шодиёналарни яхши кўради. Лекин тўй маросимларини меъёрида, ортиқча дабдаба ва исрофгарчиликка йўл қўймаган ҳолда ўтказишимиз керак. Ҳукуматимизнинг бу ҳақдаги қарорларига ва Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг фатвосига амал қилган ҳолда иш тутишимиз лозим бўлади. Тўйларда сарфланадиган ортиқча маблағларни ёш келин-куёвларнинг келажак ҳаётларида асқатадиган зарур маиший жиҳозларга сарфланса айни савобли иш қилинган бўлади, иншоаллоҳ!

Азизлар мана шундай ҳолатларда Башарият саййиди бўлмиш суюкли Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг кечирган ҳаётларини озгина эсга олайлик. Ул зот қандай еб-ичдилар? Ҳеч тўйиб овқатланганмилар? Арпа унидан тайёрланган нонга қорнилари тўйганми? Оқ нон деган нарсани кўрганмилар? Субҳоналлоҳ... Аллоҳнинг энг азиз бандаси бўлмиш Набиййимиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам кўпинча қоринлари очлигидан ошқозонда пайдо бўлган очлик алангасини сўндириш учун қоринларига тош боғлаб юрардилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам боқий дунёга кўчганларидан йиллар ўтиб, бир куни Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳуни қовурилган қўй гўштига таклиф қилишганда, кўзларига ёш келиб, “Аллоҳнинг элчиси бу дунёдан бундай таомни кўрмасдан ўтдилар”, дея бурилиб кетган эканлар...

Исрофгарчиликка берилган пайтларимизда шу нарсаларни ҳам бирров эсга олсак фойдадан холи бўлмас...

Одилхон қори ЮНУСХОН ўғли,

Шайҳонтоҳур туман бош имом-хатиби

Ушбу мавзу барчани қизиқтириши тайин. Зеро, Исломнинг рукнларидан бири ҳисобланган ҳаж ибодатини бажариш учун Маккаи мукаррамага бир марта бўлса ҳам бориш ҳар бир мўмин мусулмоннинг орзуси, зиммасидаги бурчи. Бутун умри мобайнида қиблам деб эътироф этиб юзланаётган муборак жойни бир марта кўрганидан сўнг ҳар қандай мўмин унинг зиёрати учун қайта-қайта боргиси келади. Аммо, кўз ўнгида ночор, муҳтож ҳолда кун кечираётган инсонга қодир бўла туриб ёрдам қилмаслик ҳам ҳар қандай мўминнинг қалбини безовта қилади.

Бизнинг ҳиссиётларимиз, хоҳишларимиз нималарга ундаётган бўлишидан қатъий назар, ҳаж ёки умрага қайта бориш ёки унинг маблағини мухтожларга садақа қилиш масаласи бевосита шариат ҳукмларига алоқадор масала бўлиб, бу борада ҳис туйғу ва ақлнинг ўзи билан иш кўриш тўғри бўлмайди. Балки бу ҳақда уламоларнинг сўзларига қулоқ солиш, уларнинг кўрсатмаларига юриш шариатнинг талаби ҳисобланади.

Уламолар, асл қоидага биноан, ихтиёрий садақадан кўра нафл ҳаж ва умра афзал, деганлар. Чунки, ҳаж ва умра ибодатлари бир қанча амаллар йиғиндисидан иборат бўлиб, улар ичида мол-мулк сарфлаш, шунингдек, тавоф, саъй, зикр, намоз, талбия ва бошқа амаллар мавжуд. Бир сўз билан айтганда ҳаж ва умра намоз ва рўза каби баданни машаққатга солиш, закот, фитр садақаси ва қурбонлик каби мол сарфлаш билан адо қилинадиган кенг қамровли ибодатдир. Бироқ, кўпчилик уламоларнинг сўзларига кўра, инсон хайр-эҳсонларга муҳтож бўлган ночор инсонларни топса-ю, бир пайтнинг ўзида ҳам уларнинг эҳтиёжларини қондириб, ҳам нафл ҳаж ёки умрага боришга қодир бўлмаса, бундай ҳолатда иккинчи марта ҳаж ёки умра қилишдан кўра унга кетадиган харажатларни муҳтожларга инфоқ қилиши афзал. Уламолар ўзларининг ушбу сўзларига Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги ҳадиси шарифларини далил қилганлар: “Инсонларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби инсонларга манфаатлироқ бўлганидир. Амалларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби мусулмоннинг қалбига хурсандчилик киритиш, ундан бирор-бир мусибатни аритиш, унинг қарзларидан бирор қарзини тўлаб бериш ёки ундан очликни кетказишир. Бир биродарим билан бир ҳожат йўлида бирга юришим мен учун ушбу масжидда – Мадина масжидини назарда тутмоқдалар – бир ой эътикоф ўтиришимдан афзалдир. Ким ўзининг ғазабини тийса Аллоҳ таоло унинг айбларини беркитади. Ошкора қилиб, амалга оширишга қодир бўла туриб, кучли ғазабини яширса қиёмат кунида Аллоҳ таоло унинг қалбини умидларга тўлдиради. Ким ўз биродари билан бир ҳожат ортидан ҳожати раво бўлгунича юрса қадамлар тойиладиган кунда Аллоҳ таоло унинг қадамини собит қилади” (Табароний. Мўжамул кабир. 12-ж. 453-б.). Яна, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким ёнидаги ўз қўшнисини оч эканини била туриб ўзи қорни тўқ ухласа менга имон келтирмабди”,-деганлар (Табароний. Мўжамул кабир. 1-ж. 232-б.).

Демак, очлик ва ҳаддан зиёд муҳтожлик мавжуд бўлган ўринда ҳаж ва умрага такрор боришдан садақа афзал бўлади. Ҳатто баъзи ҳолатларда зиммада фарз бўлган ислом ҳажини адо этишдан ҳам садақа муқаддам бўлиши мумкин.

Ҳанафий мазҳабининг мўътабар манбаларидан бири “Канзуд дақоиқ” (Нозик масалаларнинг хазинаси)да қуйидаги матн келган: “Уламоларимиз, нафл ҳаж садақадан афзал, деганлар”. Ушбу асарнинг шарҳи “Баҳрур роиқ”да Аллома Ибн Нужайм қуйидагиларни келтирган: Рамлий айтади: Шом юртининг муфтийси, марҳум Шайх Абдураҳмон Имодий ўзининг “Маносик” асарида: “Агар Ислом ҳажини бажарган бўлса, бундан сўнг ихтиёрий садақа қилиш Имом Муҳаммаднинг наздида нафл ҳаждан афзалдир. Имом Абу Юсуфнинг наздида эса ҳаж афзал. Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ аввалда Имом Муҳаммаднинг сўзини айтган. Кейинчалик, ўзи ҳаж қилиб, унда ҳасанотларни зиёда бўлишини вожиб қиладиган турли машаққатлар борлигини кўргач Имом Абу Юсуфнинг сўзига қайтган”,-деган.

Манашу сўзларни нақл қилгандан сўнг Ибн Нужайм қуйидагиларни айтган: Айтиш мумкинки, бизнинг замонимизда нафл садақа афзалдир. Чунки ҳаж қилувчи кўп ҳолатда шариатга номувофиқ ишларни қилиб қўяди, очиқ-ойдин мункар ишларга гувоҳ бўлади. Шунингдек, омма инсонлар садақа бериш борасида бахил бўлиб кетди. Улар камбағал бечора ва етимларни хасрат-надоматда қолдирмоқдалар. Айниқса қимматчилик ва танглик пайтларида. Бундан ташқари, инсон келтирадиган манфаат ўзидан бошқаларга қанча кўп етса савоби шунча зиёда бўлади. “Ал-лубоб”да садақанинг ҳаждан афзаллиги ҳеч бир қайдсиз очиқ айтилган. ...Бу сўз фарз ҳажи ҳақида бўлиши ҳам мумкин. Зеро, муҳтож кимсага садақа қилишнинг ажри етти юз савобдан[1] ҳам улуғ бўлиши мумкин.[2]

Бу ривоятлардан кўринадики, Мазҳаббошимиз Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг наздида нафл ҳаж нафл садақадан афзал бўлсада, бу мутлоқ барча замон ва ҳолатларга тааллуқли ҳукм эмас. Бундай дейишимизга сабаб, биринчидан, Имом Муҳаммаднинг наздида нафл садақа афзал бўлса, иккинчидан, мазҳабимизнинг мўтабар уламоларидан Ибн Нужаймнинг сўзлари Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг ихтиёрлари ҳам мутлоқ эмаслигини англатмоқда.

Ушбу масалада бошқа мазҳаб мужтаҳидларининг сўзларига ҳам қулоқ соладиган бўлсак, Аллома Ҳаттоб “Мавоҳибул жалил”да айтади: Молик роҳимаҳуллоҳдан: “Ҳаж ва садақадан қай бири сиз учун маҳбуброқ”,-деб сўрашди. У зот: “...Ҳаж. Бироқ, очлик йили бўлса бундай эмас”,-деб жавоб берди.

Имом Аҳмад: “ (Нафл ҳаждан кўра) Қорни очларга бериши мен учун маҳбуброқ”,-деган. (Ибн Муфлиҳ. Ал-фуруъ. 3-ж. 386-б.)

Баъзи уламоларнинг сўзларига кўра, садақа қилиш, ночорларга ёрдам бериш, йўқчилик, қийинчилик ва очлик замонида муҳтожларни муҳтожликдан қутқариш нафл ҳаж ва умрадан авло ва афзалдир. Чунки ҳаж ва умранинг манфаати бажарувчининг ўзигагина хос бўлади. Муҳтожларга қилинган садақанинг манфаати эса кўпчиликка етади. Ниманики манфаати бошқаларга ҳам етадиган бўлса у манфаати бир кишига чекланадиган амалдан кўра афзал ҳисобланади.

Ривоят қилинишича, Абдуллоҳ ибн Муборак роҳимаҳуллоҳ бир йили ҳаж қилиш учун йўлга чиқдилар. Йўлда бир қизчага йўлиқиб қолдилар. У: “Бу ерда мени ва укамни ушбу изордан (белдан пастни ёпадиган кийим) бошқа ҳеч нарсамиз йўқ, ушбу ахлатхонага ташланадиган нарсалардан бошқа емишимиз йўқ. Бир неча кундан буён бизга ўлимтик ейиш ҳалол бўлиб қолди”,-деди. Шунда Абдуллоҳ ибн Муборак ҳажнинг пулини у қизга бердилар ва: “Бу мана шу йилда ҳаж қилишимиздан кўра афзал”,-дедиларда, қайтиб кетдилар[3].

Ҳасан Басрий роҳимаҳуллоҳ айтадилар: баъзиларингиз: “ҳаж қиламан, ҳаж қиламан”,-дейсиз. Ҳаж қилиб бўлгансизку! Ундан кўра, силаи раҳм қилинг, қарздорга садақа қилинг, қўшнига яхшилик қилинг[4].

Шу ўринда айтиб ўтишимиз лозимки, ҳаж сафарини тинч хотиржам ўтиши, амалларининг мукаммал адо этилиши учун масъул бўлган шахсларнинг ҳаж ва умрага қайта боришилари ушбу мулоҳазалардан мустасно. Чунки жуда кўпчилик бўлиб чиқиладиган сафар, кўпчилик билан адо этиладиган ибодат тартиб интизомни сақлаш учун масъул шахслар тайин қилиниши лозимлигини тақозо қилади. Биз айтаётган хулосаларимиз фақат нафл ибодатни қасд қилиб ҳаж ва умра сафарига чиқадиган инсонларнинг нафл садақа ва нафл ҳаж ўртасида қай бирини ихтиёр қилишлари афзаллиги борасида холос.

Тўғри, қайта бажарилаётган нафл ҳаж ҳамда суннат ҳисобланган умра амалларида Аллоҳ таолонинг уйи бўлган Каъбаи муаззамани улуғлаш, уни обод қилиш каби ҳикматлар ётади. Байтуллоҳ шубҳасиз, бунданда олий, биз тасаввур қилгандан кўра беназир улуғ жой. Бу борада ортиқча гап сўз бўлиши ҳам мумкин эмас. Бироқ инсониятнинг ер юзида яратилиши, турли миллат ва элатларга бўлинганлиги, уларнинг ўзаро тотувлик ва ҳамкорликда яшашлари лозимлиги, ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида, ҳар бир фаолияти борасида имтиҳон қилиниши кўпчилик эътибор қилмайдиган жуда кўплаб маъноларни англатади.

Байтуллоҳни умр давомида бир марта зиёрат қилиш фарз. У Аллоҳ таолонинг уйи. Қариндош-уруғ, қўни-қўшни ва маҳалла-кўйдаги ночор инсон ҳам Аллоҳ таолонинг бандаси. Кимнидир Аллоҳ таоло мол-дунё бериш билан, яна кимдандир уни олиб қўйиш билан имтиҳон қилади. Қиёматда Аллоҳ таолонинг ҳузурида “Мол дунё сенга қайта-қайта ҳажга боришинг учун эмас, оч қолган қўшнингни қорнини тўйдиришинг, оёғидан сув ўтаётган боласига оёқ кийим олиб беришинг учун берилган эди, сенг буларни билардинг” каби саволларга тутилмаслигимизга ҳеч ким кафолат беролмайди. Қайта-қайта ҳажга боришимизнинг остида обрў ёки арзимас молиявий манфаатимизни яширган бўлсак, бу ҳолат борасида жавоб беришимиз осон бўлмайди. Шу ўринда инсонни алдайдиган, унинг ичидан ўтадиган баъзи тушунчалар борлигини ҳам эслаб ўтишимиз ўринли. Баъзан ҳаёлимиздан “Муҳтожларнинг қай бирига қарайман! Бирига берганим билан қолганларичи?! Ундан кўра, “бор”, ҳажга бориб кела қолай”, деган ҳаёллар ўтади. Йўқ! Аслида ундай эмас. Инсон қудрати етган нарсадан сўралади. Қилинаётган ишлар қалб тарозусига ҳам солиниши лозим. Охиратдан умидвор кимсанинг қалби шубҳасиз ўз соҳибини тўғри ишга йўллайди. Мақсадимиз, шубҳасиз, дунё ва охиратимизнинг обод бўлиши йўлда биргаликда имкон борича ҳаракат қилиш. Бу йўлда Аллоҳ таолонинг ўзи мададкор бўлишидан умидвормиз. 

Тошкент Ислом институти “Диний фанлар” кафедраси катта ўқитувчиси Я.Раззақов

[1] Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳаж учун мол сарфлаш Аллоҳнинг йўлида мол сарфлаш каби етти юз баробар бўлади”,-деганлар. Шарҳу саҳиҳил бухорий. Ибн Баттол. 4-ж. 190-б.

[2] Баҳрур роиқ шарҳу канзид дақоиқ. 6-ж. 347-б.

[3] Ал-бидояту ван ниҳоя. 10-ж. 191-б.

[4] Имом Аҳмад. Зуҳд. 320-б.

Муқаддас Ислом дини шариатининг асл моҳиятини кенгроқ тушунтириш ҳамда ўтмишдаги мужтаҳид имомлар томонидан амалга оширилган улкан ишлардан келажак авлодни бохабар қилишда бугунги кунга қадар кўплаб уламоларимиз беқиёс хизматларини тақдим қилганлар. Ана шундай хизматлардан бири имом Аҳмад ибн Абу Саъид ал-ҳанафийнинг “Тафсирот Аҳмадийя” асаридир.

Ушбу асардаги “Аҳмадия” сўзи  муаллифнинг исми Аҳмад бўлгани билан боғлиқ. асарларни муаллиф исми ёки нисбатига қўшиб номлаш ҳолатларини кўплаб муътабар манбаларда ҳам учратиш мумкин. Буюк ватандошларимизнинг “Сулосиёт ал-Бухорий”, “Илал ат-Термизий”, “Мақомот аз-Замахшарий” каби асарлари ҳам шу тариқа номланган.

Тафсирот Аҳмадийя – муаллифи Аҳмад ибн Абу Саъид ибн Абдуллоҳ ал-Ҳанафий Шайх Жийван ва Мулло Жийван[1] лақаблари билан танилган бўлиб, ҳижрий 1047 йили Ҳиндистонда таваллуд топган. маълумотларга кўра Мулла Жийван ёшлигидан ўзгача истеъдод соҳиби бўлган. Айниқса, унинг ёдлаб қолиш қобилияти билан тенгдошларидан ажралиб турган. Етти ёшида Қуръони каримни тўлиқ ёд олган. Дарслик китобларни мутолаа қилиш жараёнида берилган топшириқларга бир мата оҳиста назар ташлаш биланоқ тўлиқ ўзлаштирган. Ҳажми катта бўлган қасидаларни ҳам бир марта эшитиб, ёддан қайта айтиб бера олган. Фиқҳ, усул, ҳадис фанлари бўйича етук илмга эришган. Ҳанафий мазҳаби фиқҳи бўйича фатво бериш даражасига эга бўлган. Замонасидаги кўплаб толиби илмлар унинг илмий фаолиятидан манфаат олишган.

Мулла Жийваннинг илмий фаолияти ҳам серқирра бўлган. Айниқса, унинг қаламига мансуб бўлган “Нурул анвор фи шарҳ ал-манор” асари Ҳанафий мазҳабидаги усулул-фиқҳ фанига оид машҳур асар бўлиб, буюк аждодимиз Имом Абул Баракот Насафийнинг “Манорул анвор” номли рисоласига шарҳ ҳисобланади.

Шунингдек, олим шерият майдонида ҳам самарали ижод қилган. Унинг беш минг байтдан иборат шеърий тўплами – девони ҳозиргача сақланиб қолган.

Умрини китоб таълиф қилиш ва кўплаб толиби илмларга дарс беришга бағишлаган Мулла Жийван 1130 ҳижрий (мелодий 1718) йили Деҳлида вафот этган.

Унинг “Тафсирот Аҳмадийя” асари асосан ҳукмий оятлар тафсирига бағишланган. Муаллиф тафсирга киришиш асносида муқаддима билан сўз бошлайди. Ҳамду санодан сўнг, диний илмлар орасида Қуръон илми асосий негиз эканини таъкидлаб ўтади. Уламоларнинг Қуръони каримни ўрганишга қаратган улкан эътиборлари натижасида қироат, сарф (морфология), наҳв (синтаксис), балоғат, фасоҳат, калом, фиқҳ ва усулул фиқҳ каби фанлар қаторида тафсир илми ҳам мукаммал фан сифатида шаклланганлигига эътибор қаратади. Буни ёрқин мисоли сифатида Қуръони карим қамраган илмлардан иқтибослар келтириб, тафсир илмини ҳам инсонларга етказишда муҳим ўрин тутишига ишора қилади. Шудан келиб чиққан ҳолда тафсир илми қамраган йўналишлар – қиссалар тарихи, ваъда ва ваъидлар мавзуси, мавъиза ва ибратларни санаб ўтиб, улар орасида, шаръий ҳукмларни истинбот қилиш йўналиши асосий ўрин тутишини қайд этади.

Шу ўринда муаллиф ўзининг ёшлигида “Имом Ғаззолий Қуръони карим оятлари орасидан беш юз оятни ҳукмий оят деб алоҳида эътибор қилган”и ҳақидаги хабарни устозларидан эшитиб, умри давомида анашу гап унинг онгида қайта-қайта такрор топганини эслайди. Ҳукмий оятларга бўлган қизиқиши уларни жамлаш, фиқҳий ва усулий қоидалар асосида мўжаз бир шарҳ битишга  ундайди. Муаллиф “Тафсирот Аҳмадийя” китби ёзилиш тарихини шу тариқа ўз ҳаётига боғлайди.

Муқаддимада тилга олган маълумотларидан яна бири ўз замонасининг адолатпарвар ва инсофлик подшоҳи Муҳаммад Аврангзеб Оламгирга мақтовлардир. Муаллифнинг фикрича  ўша даврда Ҳиндистон бўйлаб ислом динининг равнақ топиши, хусусан, Ҳанафийлик мазҳабининг гуллаб-яшнаши айнан Аврангзеб Оламгир номи билан боғлиқдир. Подшоҳига чексиз мақтовларни ёзиб бўлгач, муаллиф “бу мақтов гаплар подшоҳдан пул ёки дунё тамасида эмас, балки Аллоҳ учун, ҳамда (у сабаб)  диннинг ривожини қаттиқ хоҳлаганимдандир, зеро мен ундайлардан эмасман” деб, ўзини лагамбардорлик ва маддоҳлик иллатидан йироқлигини ёзади.

Муаллиф Тафсирот Аҳмадийя китобида Ҳанафийя мазҳаби усул қоидаларига асосланган ҳолада ояти карималардан фиқҳий ҳукмлар ва ақидавий масалаларни жамлашга ҳаракт қилган. Масалалар тартиби Қуръони каримдаги оятлар тартиби бўйича жойлаштирилган.

Аввал фиқҳий ҳукм мазмунини ифодалаган оят тўлиғича берилган, сўнгра оятнинг нозил бўлиш сабаблари кўрсатилгач, машҳур муфассирлардан иқтибослар келтирилган ҳолда ўзига хос услубда изоҳланган, тафсир қилинган. Сўнгара ояти каримага мужтаҳид уламолар нигоҳи билан қаралиб, ундан олинадиган фиқҳий ҳукмларга эътибор берилган, айрим ўринларда бир масалага бир неча мазҳаб мужтаҳидларининг илмий хулосалари қиёсий таҳлил учун келтирилган. Асосий эътиборни Ҳанафий мазҳабининг мужтаҳидлари олган ҳукм ва хулосаларига қаратилган. Мазҳаб уламоларидан нақл қилинган ҳукмни ҳадислар, саҳоба ва тобеинларнинг сўзлари ила асослаш билан бир оят тафсирига умумий якун ясалган.

Китобда ёритилган ҳар бир баҳсга синчковлик нуқтаи назар билан ёндашилган. Келтирилаётган маълумотлар қайси манбадан олинганлиги қисқа тарзда кўрсатиб ўтилган. Фойдаланилган адабиётлар асосан Ҳанафий мазҳабининг машҳур манбалари бўлиб, улар қаторида буюк ватандошларимиз Жоруллоҳ Маҳмуд аз-Замахшарийнинг “ал-Кашшоф”, Абул Баракот ан-Насафийнинг “Мадорикут танзил”, Мавлоно Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Тафсир Ҳусайний”, Фахрул Ислом Паздавийнинг “Усул” китоби, Саъдуддин Тафтазонийнинг “Шарҳ ақоид ан-Насафий”, Бурҳониддин Марғинонийнинг “ал-Ҳидоя” ва унинг кўплаб шарҳларидан кенг миқёсда фойдаланилган.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, бугунги кунда муқаддас динимизга мутлақо зид бўлган ғоявий ва мафкуравий таҳдидлар авж олган бир пайтда, ўзининг нотўғри тушунчаси билан ғаразли мақсадлари илинжида ҳеч нарсадан тап тортмайдиган турли хил руҳдаги оқимларга қарши курашиш, уларнинг пуч қарашларига илмий асосда раддиялар беришда мўътабар манбаларимизнинг ўрни беқиёс. Айниқса, динимиз таълимотларини ананавий Ҳанафийлик мазҳаби асосида ўрганиш ва келажак авлодга етказиш юртимиз диний соҳа ходимларининг асосий вазифаларидан ҳисобланади.

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом

билим юрти ўқитувчиси

Абдулбоқий Турсунов

[1] “Жийван” ҳинд тилига мансуб сўз бўлиб, ҳаёт мазмунини ифодалайди.