“Табаррук” арабча сўз бўлиб, луғатда “баракани талаб қилиш”; шаръий истилоҳда эса, “Аллоҳ таолодан бир нарса сабабли яхшиликни исташ”ни билдиради.

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламдан қолган муборак нарсалар (кийим, таом, шароб, идиш, соч-соқол, намоз ўқиган жойлари ва ҳоказо)ни табаррук қилишга уламоларимиз иттифоқ қилганлар. Саҳобаи киромлар шундай қилганликлари ҳақида бир қанча ҳадиси шариф ва сийрат китобларида кўплаб маълумотлар баён қилинган. Қуйида улардан баъзиларини келтирамиз.

Таҳорат сувларининг табаррук қилиниши. Расулуллоҳнинг муборак баданларига теккан нарсани табаррук қилишга ўта ҳарис бўлган саҳобаи киромлар У Зот саллаллоҳу алайҳи васалламнинг таҳорат сувларини талашишарди. Етмай қолганлар сувдан насибадор бўлган саҳобалар қўлидаги намликни табаррук қилишган. Тарихдан маълумки, Макка мушриклари элчиси Урва ибн Масъуд ас-Сақафий Ҳудайбия сулҳи куни саҳобаларнинг Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган муносабатларини, У Зотни қандай ҳурмат-эҳтиром қилишларини диққат билан кузатгач ва қавмига қайтиб боргач шундай деди:“(Эй қавмим), қасамки, мен кўп подшоҳлар, жумладан, Қайсар, Кисро ва Нажоший ҳузурида бўлганман. Аллоҳга қасамки, бирон бир подшоҳнинг аёнлари Муҳаммаднинг асҳоби Уни улуғлаганидек улуғлаганини кўрмаганман. Қасамки, агар бир ишга буюрса, уни адо этишга шошилишади. Таҳорат қилса, таҳоратига сув беришга (ёки таҳоратидан ортган сувни) талашиб, уришиб кетгудек бўладилар. У гапирса, овозларини чиқармай, жим қулоқ солишади. Уни ҳурмат қилганларидан юзига тик боқишмайди” (Шу мазмундаги ҳадисни Имом Бухорий ривоят қилган).

“Авнул маъбуд” номли китобда бундай дейилади: “Бузоа қудуғи атрофида яшайдиганлардан бирортаси хасталанса, қудуқ суви билан ювингин, унга Расулуллоҳнинг таҳорат сувлари тушган, дейиларди. Бемор ювингандан сўнг  гўё кишандан халос бўлгандек ўзини енгил ҳис қиларди”.

Мўйи муборакларининг табаррук қилиниши. Саҳобаи киромлар суюкли Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак мўйларидан бир тола бўлса ҳам олиш ғамида эдилар. Анас ибн Молик разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Мен Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам сочларини сартарош олаётганини кўрганман. Асҳоблари атрофларида айланиб туришарди. Бирор сочлари ергача етмас, албатта, бир саҳобий қўлига тушарди” (Имом Муслим ривоятлари).

“Саҳиҳи Бухорий” китобида қуйидаги ривоят келган: “Умму Салама разияллоҳу анҳо онамиз Пайғамбаримизнинг муборак сочларидан бир нечтасини идишда сақлар эдилар. Саҳобаи киромлардан қайсилари бемор бўлсалар, бир идишга сув тўлдириб онамизнинг ҳузурига келарди. Шунда онамиз Пайғамбаримизнинг муборак сочларини сувга ботириб берар эдилар. Бу табаррук сувни ичган саҳобий Аллоҳнинг қудрати билан шифо топарди”.

Холид ибн Валид разияллоҳу анҳу Ярмук урушида бош кийимларини йўқотиб қўйдилар. Топилгандан кейин: “Буни яхши кўришим сабаби шуки, Расулуллоҳ умра қилиб бўлиб сочларини олдирдилар. Саҳобалар мўйи муборакдан насибадор бўлиш учун шошишди. Мен ҳаммадан ўзиб, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг пешона сочларига эришдим ва уни шу бош кийимим ичига қўйдим. У билан қайси жангга кирган бўлсам, мўйи муборак баракотидан Аллоҳ таоло менга ғалабани насиб қилган”, деб айтди.

Таомларининг табаррук қилиниши. Саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламдан қолган таомни ейишда бир-бирлари билан мусобақалашарди. Бунга қуйидаги ривоят мисол: “Саҳл ибн Саъд разияллоҳу анҳу айтадилар: “Расулуллоҳга ичимлик олиб келинди. Ундан ичдилар. Ўнг тарафларида ёш йигит Ибн Аббос, чап тарафларида эса катта ёшли саҳобалар ўтиришганди. Расулуллоҳ Ибн Аббосдан чап тарафдаги катта ёшли саҳобаларга ўзларидан қолган сувни биринчи узатишни сўрадилар. Ибн Аббос эса: “Ё Расулуллоҳ, сиздан менга келадиган насибани ҳеч кимга бера олмайман”, деб узр айтди. Шундан кейин Пайғамбаримиз сувни Ибн Аббосга узатдилар”.

Мазкур мавзуда сўз кетар экан, Пайғамбаримиз Мадинага янги борганларида Абу Айюб Ансорий разияллоҳу анҳу уйида меҳмон бўлганлари ёдга тушади. У Зотни йўқлаб ҳар тарафдан Абу Айюбникига таом келар, хонадон соҳиблари ҳам овқат тайёрлашарди. Пайғамбаримиз ҳузурларидан қайтиб чиққан егуликнинг муборак бармоқлари теккан жойидан Абу Айюб ва хотини табаррукона ейишарди. Уламоларимиз шу ривоятни далил келтириб, улуғ устозлардан қолган таомни табаррук қилиб ейиш жоиз эканлигини айтадилар.

Муборак либосларининг табаррук қилиниши. Саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз либосларига эришиш ва уни уйда сақлашга ўта ҳарис эдилар. Муборак либосни табаррукона кийишар, у ювилган сув эса беморларга Худонинг қудрати ила шифо бўлганини кўп кўришганди. Ҳазрати Абу Бакр разияллоҳу анҳунинг Асмо исмли қизлари уйидан яшил чопон чиқариб: “Бу муборак либосни Расулуллоҳ киярдилар. Биз уни ювиб, сувини беморларга берамиз. Муборак чопон баракотидан Аллоҳ таоло уларга шифо ато этади”, дегани ривоят қилинган.

Муовия разияллоҳу анҳу айтадилар: “Менда Расулуллоҳнинг муборак кўйлаклари бор. Агар вафот этсам, уни менга кийгизиб қўйинг. Шояд Аллоҳ таоло унинг баракотидан менга раҳм қилса”.

Қўллари теккан муборак нарсаларни табаррук қилиниши. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига ҳар хил касалликка чалинган беморлар келса, муборак қўллари билан оғриқ бор ёки шишган жойни силардилар. Хасталар Аллоҳ таоло қудрати ила бироздан кейин ҳеч нарса кўрмагандек бўлиб қайтишарди.

Собит разияллоҳу анҳу ҳазрати Анас ибн Молик ҳузурига келиб, қўл, кўзларини ўпиб: “Бу қўллар Расулуллоҳни ушлаган, бу кўзлар эса У Зотни кўрган”, дер эди.

Саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз намоз ўқиган жойда намоз ўқишга ҳам ўта ҳарис эди. Ҳатто уйларига таклиф қилиб, бирор жойида намоз ўқиб берсангиз, биз шу жойни намозгоҳ қилиб оламиз, дейишарди.

Утбон ибн Молик разияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз ҳузурларига бориб: “Ё Расулуллоҳ, кўзим хиралашиб қолди. Масжидга борадиган йўлимга ёмғир ёққан пайтда сел келади. Шу сабабли баъзида жамоатга кела олмаяпман. Қани эди, уйимга бориб бирор жойида намоз ўқиб берсангиз, мен ўша ерни зарурат бўлган пайтда ўзимга намозгоҳ қилиб олардим”, деди. Пайғамбаримиз рози бўлдилар. Эртасига эрталаб ҳазрат Абу Бакр билан бирга бордилар. Утбон ибн Моликдан: “Уйингизни қаерида намоз ўқишни яхши кўрасиз?” деб сўрадилар. Уй эгаси ўзига ёқадиган жойни кўрсатди. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам кўрсатилган ерда намоз ўқидилар ва ҳазрат Утбон бу табаррук жойни  намозгоҳ қилиб олдилар.

Дарҳақиқат, саҳобалар Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Мен сизларга фарзандингиз, аҳли-аёлингиз, молларингиз ва барча одамлардан севимли бўлмагунимча комил мўмин бўлолмайсиз”, деган маънодаги ҳадисларига оғишмай амал қилишган. Биз ҳам улардан ўрнак олиб, У Зотга бўлган муҳаббатларимизни янада ошириб, суннатларини бажаришга ҳаракат қилишимиз ва унутилаётган суннатларини эса тирилтирайлик. Шояд Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шафоатларига эришсак.

Шунингдек, бу улуғ ойни ғанимат билиб, ота-оналар фарзандлари билан Пайғамбаримиз тарихларига оид бўлган китобхонликларни ташкил қилсалар айни муддао ва муҳаббатнинг бир нишонаси бўлади. Беадад шукрлар бўлсинки, ҳозирги кунда китоб дўконларида Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг тарихларига доир, ўзбек тилида етарлича адабиётлар мавжуд. Фақат ундан фойдаланишимиз керак, холос.

 

Ғуломиддин ХОЛБОЕВ

ЎМИ Фатво бўлими ходими,

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг барча ишлари биз умматлари учун ибратдир. Шу жумладан, аёлларига, яъни оналаримизга бўлган муносабатлари ҳам биз учун катта ибрат.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Сизларнинг энг яхшингиз ўз оиласига яхши бўлганингиз. Мен эса сизларнинг орангиздаги ўз оиласига энг яхши кишиман”.

Термизий, Аҳмад ва Ибн Можа ривояти.

Ҳадис, сийрат китобларида у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оилавий ҳаётлари батафсил ёритилган.

Хўш, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оналаримизга муносабатлари, бу борадаги суннатлари қандай эди?

 

1. Аёлларга ишониш, уларни пойламаслик.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сафардан ўз уйига кечаси бемаҳал кириб келишни ман қилганлар. (Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари)

Демак, киши сафардан уйига қайтадиган бўлса, имкон қадар кундузи келишга ҳаракат қилиши, аҳлини пойлаш, уларнинг хатоларини топиш учун тунда кириб келишдан тийилиш керак экан.

 

2. Аёлининг оғзи теккан идишдан ичимлик ичиш.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳо шундай деганлар:

«Мен ҳоиза пайтимда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам чақирардилар. Бирга ўтириб овқат ердим. Менга гўштли суякни узатар, мен ундан тишлаб қўярдим. Сўнг айнан мен тишлаган жойимга оғизларини қўйиб, сўякнинг гўштидан ер эдилар. Сувни ҳам худди шундай қилар, аввал менга сувни узатар, сўнг идишдан мен ичган жойимга лабларини қўйиб сув ичар эдилар».

 

3. Аёли билан бир идишда ғусл қилиш.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Мен ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир идишдан ғусл қилар эдик. Қўлларимиз унга навбатма‑навбат кириб-чиқар эди. Ҳатто «Менга ҳам қолдир», дердилар. «Менга ҳам қолдиринг», дер эдим».

Бухорий, Муслим ва Насоий ривоят қилишган.

 

4. Аёлининг дугоналарига ҳам ҳадялар юбориб туриш.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Мен Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам аёллари ичида Хадижа розияллоҳу анҳога — гарчи у кишини кўрмаган бўлсам ҳам — рашк қилганимчалик биронтасига рашк қилмаганман. Чунки Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам уни кўп эслардилар. Агар қўй сўйсалар, уни бўлакларга бўлар, сўнг Хадижанинг дугоналарига ҳам жўнатар эдилар.

Бир куни мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга “Гўё дунёда Хадижадан бошқа аёл йўқдай!”- деган эдим, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ҳа, (дунёда) Хадижадек аёл бўлмаган! У жуда ажойиб эди. Ундан фарзандларим ҳам бор»,- дедилар.

Бухорий ривояти.

 

5. Аёли бемор бўлганда, муаввизотларни ўқиб дам солиш.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам агар аҳли оилаларидан бирон киши бетоб бўлиб қолса, унга муаввизот (“Ихлос”, “Фалақ”, “Нос” суралари)ни ўқиб дам солардилар”.

Имом Муслим ривоятлари.

 

6. Аёлининг қучоғида Қуръон ўқиш.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг қучоқларида ёнбошлаб Қуръон ўқирдилар.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам, мен ҳайзли пайтимда у зот менинг қўйнимга суяниб олиб, Қуръон ўқирдилар».

Муттафақун алайҳ.

 

7. Аёлини сафарга бирга олиб чиқиш.

Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам сафарга чиқмоқчи бўлсалар, аёлларидан бирини ўзлари билан олиб чиқар, кечалари улар билан у ёқ-бу ёқдан гаплашар, улар билан маслаҳатлашар эдилар.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам (сафарга) чиқсалар, аёллари орасида қуръа ташлар эдилар...” Бухорий ва Муслим ривояти.

“Бир куни сафарда Сафийя онамиз розияллоҳу анҳо минган туя орқада қолиб кетди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдиларига келганларида Сафия онамиз йиғлаб: “Мени секин юрадиган уловга миндирибсиз” дедилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам онамизнинг кўз ёшларини артиб, юпатганлар”. Имом Насоий ривоятлари.

 

8. Аёлининг қилган хизмати учун ташаккур айтиш.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким Аллоҳга шукр қилмаса, одамларга ҳам ташаккур қилмайди», дедилар».

Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган.

Термизийнинг лафзида: «Одамларга ташаккур қилмаган Аллоҳга шукр қилмайди», дейилган.

 

9. Аёли учун ўзига қараш, мисвок қилиш, хушбўйлик сепиш.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам эҳромдаликларида фарқларидаги хушбўйликнинг ялтираётгани ҳамон кўз ўнгимда».

Бошқа бир ривоятда Оиша розияллоҳу анҳо:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўзларида бор энг яхши хушбўйликни суртиб қўяр эдим. Ҳатто соч соқолларида хушбўйликнинг ялтирашини кўрар эдим», деганлар. Бухорий ва Муслим ривояти.

Имом Бухорий Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларидан нохуш ҳид келишини оғир олардилар».

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам уйга кирганларида ишни нимадан бошлар эдилар?» деб сўралганда, у киши: «Мисвокдан», дедилар.

Имом Муслим ривоятлари.

 

10. Аёли ҳаёз кўрганда ҳам унга эътибор қилиб, ундан жирканмаслик.

Аллоҳ таоло ҳайз борасидаги оятларни нозил қилганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам одамларга уйларда ўз аёли билан аралашиб юришни, қўшилишдан бошқа барча нарсани қилаверишни амр қилдилар. Ўзлари ҳам оналаримиз ҳайз кўрган пайтларида уларга эътиборли бўлар, улар шу ҳолларида Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сочларини тарар, у зот алайҳиссалом уларнинг қучоқларида Қуръон ўқир, бирга таомланар эдилар.

 

11. Аёлининг баъзи нуқсонларига кўз юмиш.

Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг баъзи аёллари ҳузурида эдилар. Мўминларнинг оналаридан бирлари ўз ходимларидан бир идишда таом солиб юбордилар. Бас, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уйида турган (аёл) ходимнинг қўлига урди. Идиш тушиб, иккига бўлинди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам идишнинг икки бўлагини бир-бирига қўшиб жамлаб, унга таомни йиға бошладилар ва «Онангиз рашк қилди», - дедилар.

Сўнгра у зот хизматчини ҳам, идишни ҳам токи у зот уйида турганнинг ҳузуридан идиш келтиргунча, тутиб турдилар. Бас, бутун идишни синганга ва синган идишни синдирганга бердилар».

Бухорий ривоят қилган.

 

12. Аҳлини Аллоҳнинг тоатига чорлаш, уларни таҳажжудга уйғотиш.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кечаси туриб, намоз ўқиган ва хотинини уйғотган, агар турмаса, юзига сув сепган эрга Аллоҳнинг раҳмати бўлсин. Кечаси туриб, намоз ўқиган ва эрини уйғотган, агар турмаса, юзига сув сепган хотинга Аллоҳнинг раҳмати бўлсин», дедилар».

Иккисини Абу Довуд, Насаий ва Ибн Можа ривоят қилганлар.

 

13. Аёли келтирган таомни, умуман, олиб келинган таомни айбламаслик.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу деди:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон бирор таомни айбламасдилар. Агар иштаҳалари тортса, ердилар. Кўнгиллари тусамаса, тарк қилар эдилар».

Бухорий, Муслим, Абу Довуд ривоят қилганлар.

 

14. Аёлининг юзига табассум билан боқиш.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Биродарингнинг юзига табассум қилиб қарашинг ҳам садақадир”, деб айтганлар.

 

15. Аёлининг исмини айтиб, эркалаб чақириш.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Оиш, бу Жаброил сенга салом йўллаяпти» дедилар.

«Ва алайҳиссалому ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳу! Эй Аллоҳнинг Расули, сиз мен кўрмаган нарсани кўрасиз», дедим».

Имом Бухорий ривоятлари.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам онамизнинг исмларини эркалаб, Оиш деганлар.

 

16. Аёлига таом едириш.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “...Сен бир инфоқ қилсанг, ҳатто аёлинг оғзига соладиган бир луқма (таом) учун ҳам, албатта ажр оласан...”, дедилар.

Имом Бухорий, имом Муслим, Абу Довуд, Термизий, Насоий, Ибн Можа, имом Аҳмад, Ибн Ҳиббон “Саҳиҳ”да ривоят қилган.

 

17. Аёлини ўпиш.

Урва ибн Зубайр розияллоҳу анҳумо Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёлларига муомалалари ҳақида сўрадилар. Оиша онамиз розияллоҳу анҳо “У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам қайси аёлларининг уйида турсалар, ўша куни намозга ўша аёлларини ўпмасдан чиқмас эдилар” деб жавоб бердилар. Шунда Урва ибн Зубайр розияллоҳу анҳу ҳазил тариқасида Оиша онамиз розияллоҳу анҳога “Бу сиз бўлган бўлсангиз керак-а, холажон?” десалар, онамиз розияллоҳу анҳо кулиб қўйган эканлар.

Демак, кун давомида эридан беш марта қисқа хабар (ўпич, эркалаш, хизматига ташаккур айтиш ва ҳоказо) олиб турадиган аёл депрессияга тушмас экан.

 

18. Аёли билан югуриш мусобақаси ўйнаш.

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам мен билан мусобақалашган эдилар, мен у зотдан ўзиб кетдим. Бир муддатдан сўнг менинг гўштим оғирлашганда яна мен билан мусобақалашиб, мендан ўзиб кетдилар ва «Ҳалиги билан биру бир», дедилар».

Имом Аҳмад ва ‎Имом Абу Довуд ривоятлари.

 

19. Аёли билан муомалада мулойим бўлиш.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Ҳабашлар найзалари билан масжидда ўйин кўрсатишарди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Эй Ҳумайро, уларни томоша қилишни хоҳлайсизми” дедилар. Мен: “Ҳа” дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эшик ёнида турдилар, мен эса ёнларига келдим-да иягимни муборак елкаларига қўйдим ва яноғимни яноқларига текказдим. Ҳабашлар ўйин кўрсатиб: “Абул Қосим жуда яхшидир”,- дейишарди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Етар энди”, - дедилар. Мен: “Ё Расулуллоҳ, шошманг” дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бироз турдилар. Сўнг яна “Етар энди”, дедилар. Мен яна “Ё Расулуллоҳ, шошманг”, дедим. Аслида Ҳабашларни томоша қилишни хоҳламас эдим, лекин мен аёлларга Расулуллоҳнинг мен учун турганликлари ва мени қадрлашлари аёлларга етиб боришини хоҳлардим”.

Ҳумайро — қизил югурган оқ юзли аёл деганидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам онамизни ана шундай сўз билан эркалаганлар.

 

20. Уй ишларига қарашиш.

Асвад розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Оиша розияллоҳу анҳодан: «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз аҳллари орасида нима қилардилар», деб сўрадим. «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз аҳлларининг хизматида бўлардилар. Агар намоз ҳозир бўлса, намозга чиқардилар. У зот катта занг кишилардан бўлмаганлар. Балки кўпинча ўз ишларини ўзлари бажарардилар», дедилар.

Аҳмад роҳимаҳуллоҳнинг «Муснад»ларида келган ривоятда Оиша розияллоҳу анҳо: «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кийимларини ўзлари тикардилар, кавушларини ямардилар ва сизлар ўз уйингизда нима қилсангиз, шуни қилардилар», дедилар.

Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

Оиша розияллоҳу анҳога: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уйларида нима қилардилар?» дейилди. Оиша розияллоҳу анҳо: «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам (оддий) одамлардан бири эдилар. Кийимларини тозалар, қўйларини соғардилар», дедилар. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уй ишларида оилаларига қарашар, шиппакларини ўзлари тикиб, кийимларини ўзлари ямаб, қўйларини ўзлари соғардилар.

 

21. Аёлини севишини айтиш.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Агар сизлардан бирингиз биродарини яхши кўрса, яхши кўришини унга билдириб қўйсин». 

Аҳмад ва Абу Довуд ривоятлари.

Ҳатто, унинг уйига бориб, бу ҳақда айтиб, хабардор қилиши суннатдир.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Агар сизлардан бирингиз дўстини яхши кўрса, унинг уйига бориб, уни Аллоҳ учун яхши кўришини етказиб қўйсин». Аҳмад ривояти.

Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мени Зотус-Салосил аскарига бошлиқ қилдилар. Қайтиб келганда:

«Эй Аллоҳнинг Расули, одамларнинг қайсиниси сиз учун энг маҳбубдир?» дедим.

«Оиша», дедилар.

«Эркаклардан-чи?» дедим.

«Унинг отаси», дедилар.

«Сўнгра ким?» дедим.

«Сўнгра Умар», дедилар ва бир неча одамларни санадилар. Бас, мени охирларида қилиб қўймасинлар, деб, сукут сақладим».

Термизий ва Бухорий ривоятлари.

 

Юқорида Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оилавий ҳаётларидан 21 та суннат билан танишдингиз. Ҳадисларни ўқир эканмиз, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нақадар меҳрибон, мулойим, камтар, вафодор, қўли очиқ, табассумли, ширин сўз, аёлнинг нозиклигини ҳис қилувчи ва муҳаббатли инсон бўлганликларини кўрамиз. Биз ҳам Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига амал қилиб, оилани мустаҳкамлашга ҳаракат қилишимиз керак.

Аллоҳ таоло барчамизни Ўзининг ҳидоятидан айирмасин ва хотимамизни чиройли қилсин!

 

Islom.uz ва бошқа сайт маълумотлари асосида

Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу Алайҳи Ва саллам)га биринчи ваҳий келиши

Пайғамбарларга фақат илоҳий ваҳий келса “набий”, илоҳий ваҳий билан бирга алоҳида шариат юборилган бўлса “расул” дейилишини юқорида ҳам зикр қилиб ўтдик. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га қирқ ёшларида набийлик, кейинроқ эса расуллик келди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қирқ ёшга тўлганларида Маккадаги (Маккадан беш чақирим узоқдаги) Ҳиро ғорида ибодатга берилдилар. Катта боболари Иброҳим (алайҳиссалом) қилгани каби ибодат қилардилар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) 610 йили Рамазони шариф ойида душанба куни одатдагидек Ҳиро ғорида ибодат қилаётган пайтларида Аллоҳ таоло Жаброил (алайҳиссалом) орқали пайғамбарлик башоратини юборди. Жаброил (алайҳиссалом) келиб: “Эй Муҳаммад, мен Жаброилман, сен эса Аллоҳнинг элчисисан”, деди. Кейин Аллоҳнинг ҳузуридан олиб келган беш оятни Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ўқиб берди. Унда Аллоҳ бундай хитоб қилган:

ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلَّذِي خَلَقَ خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ ٱقۡرَأۡ وَرَبُّكَ ٱلۡأَكۡرَمُ ٱلَّذِي عَلَّمَ بِٱلۡقَلَمِ عَلَّمَ ٱلۡإِنسَٰنَ مَا لَمۡ يَعۡلَمۡ

«(Эй Муҳаммад! Бутун борлиқни) яратган Зот бўлмиш Раббингиз исми билан ўқинг! (У) инсонни лахта қондан яратди. Ўқинг! Раббингиз карамлидир. У (инсонга) қалам билан (ёзишни ҳам) ўргатди, У инсонга билмаган нарсаларини билдирди» (Алақ, 1–5).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) аввало, бу ҳодисадан, яъни у кишига Аллоҳдан ваҳий олиб келган Жаброил (алайҳиссалом) салобатидан қўрқиб дағ-дағ титрадилар ва Маккага – Хадича онамиз ёнларига шу ҳолда келиб: “Мени ўранглар, мени ўранглар!” дедилар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг қўрқувлари босилгандан сўнг Хадичага: “Эй Хадича, менга нима бўляпти? Менга бир нарса бўлиб қолмасайди, деб ўзимдан қўрқдим”, деб бўлиб ўтган воқеани сўзлаб бердилар. Хадича Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га тасалли бериб, амакисининг ўғли Варақа ибн Навфал ҳузурига олиб борди. Варақа Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бўлган воқеа тафсилотини сўради. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳамма кўрган нарсаларини батафсил айтиб бердилар. Шунда Варақа: “Бу Номус (яъни Жаброил) бўлиб, Мусога ҳам ваҳий билан туширилган фариштадир. Кошкийди, қавминг сени (Маккадан) ҳайдаб чиқарган пайтда ҳаёт бўлсам, сенга ёрдам берардим!” деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ажабланиб: “Қавмим мени ҳайдаб чиқарадими?” деб сўрадилар. Варақа: “Ҳа, шундай бўлади. Олдин ҳам ким сиз келтирган нарса (пайғамбарлик) билан келган бўлса, қийинчиликларга учраган. Агар сизнинг кунларингизда мен тирик бўлсам, сизга катта ёрдам берган бўлур эдим!” деди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га биринчи нозил бўлган ваҳий Қуръони каримнинг Алақ сурасидан 18 калима эди. Бу калималарнинг маъноси инсониятни илмга – ҳамма нарсани билишга чақирув эди.

Мана, Аллоҳ таоло нимага чақиряпти:

“Ўқи! Ҳамма нарсани ўқи! Аллоҳнинг китобини ўқи! Аллоҳнинг оятларини ўқи! Табиат китобини ўқи! Башарнинг бутун тарихини ўқи! Илмнинг ҳар саҳифасини ўқи! Ҳар бир ҳақиқатни ўқи! Ҳидоятга эришмоқ учун ўқи! Залолатдан қутулмоқ учун ўқи! Имонингни мукаммаллаштириш учун ўқи! Ва бунинг учун Аллоҳ номи билан ўқи! Яратган Раббинг номи билан ўқи! Ўрганмоқ учун ўқи! Қудрат қалами бу оламга туширган ҳар сатрни ўқи! Инсонга билмаганини ўргатган Аллоҳ номи билан ўқи!”

Исломий ҳидоятнинг бутун инсониятга қарата айтган биринчи хитоби ана шундай эди. Лекин исломият бутун башариятни илмга чақиришда барча ҳидоят ва раҳматнинг манбаи бўлмиш “Аллоҳ номи билан ўқи!” дейишни ҳам унутмайди. Ислом бутун ўрганилган илмнинг ҳидоят ва раҳматга маёқ бўлишини, унинг разолат ва бузғунчиликка ҳаммол бўлмаслигини истайди.

Илоҳий ваҳийнинг ҳақиқатини пайғамбарлардан бошқа ҳеч ким билмайди. Ҳадис олимларидан Аҳмад Наим бундай деган эди:

“Ваҳийнинг моҳияти пайғамбарлардан бошқасига маълум эмас. Бошқа бировнинг ваҳийни тушунтиришга уриниши кўрнинг ранглар тўғрисида гапириб беришига ўхшайди. Фақат нузул (ваҳий тушаётган) пайтда у ерда бўлганлар кўрган баъзи аломатларни айтиб ўтса бўлади.

Ваҳийнинг етти мартабаси бор:

Биринчи. Содиқ (рост) туш. Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо) ривоят қилишича, ваҳий келишига яқин Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қандай туш кўрмасинлар ҳаётда очиқ-ойдин рўёбга чиқарди.

Иккинчи. Аллоҳнинг ваҳийси фариштанинг воситасисиз Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг қалбларига жо бўлиши.

Учинчи. Фариштанинг инсон қиёфасига кириб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ҳамманинг кўзи олдида ваҳийни талқин этиши. Ривоят қилишларича, Жаброил (алайҳиссалом) кўпинча саҳобаларнинг энг хушсурати бўлган Диҳятул Калбийнинг қиёфасида кўринар экан.

Имом Бухорий ва Имом Муслим саҳиҳларида Жаброил (алайҳиссалом)нинг бир нотаниш аъробий суратида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва бошқа саҳобаларга кўриниб, имон, Ислом ва эҳсон ҳақида таълим бериб кетгани нақл қилинган.

Тўртинчи. Ваҳий қўнғироқ овози каби келиб, Жаброил (алайҳиссалом)нинг Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ваҳийни хитоб қилишидир. Баъзиларнинг фикрича, бу овоз Жаброил (алайҳиссалом) қанотлари овози бўлиши ҳам мумкин.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ваҳий келишининг энг қийини ҳам шундай овоз билан келиши эди. Ваҳий ниҳоятда оғир экани ёнларидаги кишиларга ҳам сезиларди. Масалан, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Арафотда Моида сурасининг баъзи оятлари нозил бўлганда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) туялари устида эдилар. Оғирликни туя кўтаролмай чўкиб қолган. Яна бир марта Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг оёқларига ваҳий котиби Зайд ибн Собитнинг оёғи тегиб турганида, ваҳий келиб қолади. Шунда Зайднинг сони ёрилиб кетар даражага етган экан.

Бешинчи. Жаброил (алайҳиссалом)нинг ўз қиёфасида кўриниши. Икки марта шундай кўринган. Биринчи марта Ҳиро ғорида, иккинчи марта эса Меърож кечаси Сидратул мунтаҳода рўй берган.

Олтинчи. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) меърожда эканларида Аллоҳ у зотга беш вақт намоз фарзлигини воситасиз билдирган.

Еттинчи. Юзма-юз пардасиз гаплашиш. Меърож кечасида Аллоҳ таоло Ўз Ҳабибига Жамол рўъятини насиб этган, дейилади. Аммо бу сўз кўпчилик Ислом уламолари томонидан инкор этилган.

Қуръони каримда “роҳматан лил ъаламин” деб таърифланган Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “хотамул анбиё” эдилар. Вазифалари ўта муҳим ва мушкул эди, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг вазифалари фақатгина Араб яриморолини эмас, балки бутун инсониятни жаҳолатдан қутқариб, саодатга эриштиришдан иборат эди. Шу сабабли ҳам Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўта ҳассослик ва эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишлари керак эди. Шунинг учун ҳам Маккадаги даъватнинг дастлабки уч йили жуда махфий равишда қилинган бўлиб, фақат яқин ва ишончли одамларгина Аллоҳнинг ваҳдониятига, бут ва санамлардан юз ўгиришга чақирилди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни қандай ва кимни даъват қилиш масаласи қийнарди. Энг аввал, кўнгилларини ўз яқинларига оча бошладилар.

Аллоҳ таоло Муддассир сурасини нозил қилиб:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ قُمۡ فَأَنذِرۡ وَرَبَّكَ فَكَبِّرۡ وَثِيَابَكَ فَطَهِّرۡ وَٱلرُّجۡزَ فَٱهۡجُرۡ وَلَا تَمۡنُن تَسۡتَكۡثِرُ وَلِرَبِّكَ فَٱصۡبِرۡ

«Эй (либосларига) бурканиб олган киши (Муҳаммад)! Туринг-да, (инсонларни охират тўғрисида) огоҳлантиринг, Раббингизни улуғланг, либосларингизни покланг, бутлардан йироқ бўлинг, (бераётган нарсангизни) кўп санаган ҳолингизда эҳсон қилманг, Раббингиз учунгина сабр қилинг!» (Муддассир, 1–7) деганда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дарҳол ўринларидан туриб кетдилар. Хадича онамизнинг: “Нега турдингиз, дам олмадингиз?” деган саволига: “Энди дам олиш ва истироҳатнинг вақти ўтди!” деб жавоб бердилар. У зотнинг “Мен бу ҳақиқатни кимга айтаман? Мени ким тасдиқларкан?” деган андишаларига Хадича онамиз: “Эй Аллоҳнинг элчиси! Сизнинг гапларингизни мен қабул қилиб, тасдиқлайман. Энг аввало, Аллоҳ йўлига мени даъват этинг!” деди.

Бу сўзлар Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан андишани кетказиб, у зотни маънавий қувонч эгаллаб олди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) даъватини Исломда биринчи бўлиб қабул қилган, биринчи бўлиб мусулмон бўлган ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан биринчи намоз ўқиган Хадича онамиз (розияллоҳу анҳо) бўлди.

Хадичадан кейин қадрдон дўстлари Абу Бакр (розияллоҳу анҳу), амакиваччалари Али ибн Абу Толиб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) озод қилган ва тутинган ўғиллари Зайд Ислом динини қабул қилди. Кейинчалик Абу Бакр (розияллоҳу анҳу)нинг йўл-йўриқлари билан яна беш киши мусулмон бўлди.

Шундай қилиб, Хадича (розияллоҳу анҳо)дан кейин Исломни қабул қилган саккиз киши: Абу Бакр, Али ибн Абу Толиб, Зайд ибн Ҳориса, Усмон ибн Аффон, Зубайр ибн Аввом, Абдураҳмон ибн Авф, Саъд ибн Абу Ваққос, Талҳа ибн Убайдуллоҳ (розияллоҳу анҳум) бўлиб, улар “Ассабиқуна фил Ислам” (биринчи мусулмонлар) деган фахрий ном билан тилга олинади.

Даъватнинг дастлабки уч йили махфий равишда ўтгандан сўнг, Аллоҳ таоло Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га:

فَٱصۡدَعۡ بِمَا تُؤۡمَرُ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡمُشۡرِكِينَ

«Бас, ўзингизга буюрилган ишни (яъни ҳақ динга даъватни) ошкора қилинг ва мушриклардан (ҳозирча) юз ўгиринг!» (Ҳижр, 94) деб амр қилди. Шу кундан бошлаб, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг даъватлари очиқ тус олди. Намозларда ҳам Қуръони каримни баланд овоз билан ўқир эдилар. Қаерда йиғилган жамоатни кўрсалар, ўша ерга бориб: “Эй одамлар, албатта, мен сизларнинг барчангизга Аллоҳ юборган элчиман. У шундай Зотки, самовот ва Ер Унинг мулкидир. Ундан ўзга ҳеч қандай илоҳ йўқ! Ҳаёт ва ўлим берадиган ҳам Унинг Ўзидир!” деб имонга ва нажотга чақирар эдилар.

Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га яна ваҳий нозил қилиб, унда: “Қариндошларингиз ва қабиладошларингизни Аллоҳ азобидан қутқаринг!” деб буюрди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзларига қўйилган бу масъулиятни ҳис қилиб, Маккадаги қариндошлари ва қабиладошларини Сафо тепалигига йиғдилар ва уларга:

“Эй азизларим! Сизга, шу тоғнинг орқасидан душман отлиқлари бостириб келяпти, десам менга ишонасизларми?” дедилар. Ҳамма: “Ҳа, сўзингга ишонамиз. Чунки сен ёлғон гапирмайсан. Дунёда ёлғон гапирмайдиган биргина инсонсан”, деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Менга ишонар экансизлар, у ҳолда сизларни Аллоҳни бир дейишга, Унга ибодат қилишга даъват этаман. Сизлар келаётган қиёмат кунининг даҳшатидан қўрқинглар!” деб, мушрикларни астойдил Исломга даъват қила бошладилар. Ҳозиргина, биз сизни энг ростгўй одам деб биламиз, деган кишилар гапларидан тониб, ғала-ғовур кўтарди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг амакилари Абу Лаҳаб ғазаб билан ўрнидан туриб: “Эй қуриб кетгур! Бизни бу ерга шунинг учун чақирганмидинг ҳали?!” деб бақириб, у кишининг дилларига озор берди.

Шу аснода ҳам мушрикларга, ҳам бутпарастларга қарши нозил бўлган ояти карима қурайшликларнинг тоқатини тоқ қилган эди.

Бу оятда:

إِنَّكُمۡ وَمَا تَعۡبُدُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمۡ لَهَا وَٰرِدُونَ

«(Эй мушриклар!) Сизлар ва Аллоҳни қўйиб сиғинаётган (бут)ларингиз ҳам жаҳаннам ўтинларидир. Сизлар унга тушувчидирсиз!» (Анбиё, 98) деб марҳамат қилинган эди.

Қурайшликлар ғазабга тўлиб, мусулмонларга қарши қўзғала бошлади. Қабила бошлиқлари учун ҳар бир қабиланинг алоҳида бутларга сиғинишида алоҳида манфаатлар бор эди. Мусулмонликнинг ёйилиши ва одамлар бутлардан юз ўгириши қабила бошлиқлари манфаатларига зиён етказар эди. Улар аввал Ислом динига унчалик эътибор бермай, Маккадаги кўплаб динларнинг бири деб қараган ва мусулмонларни шунчаки масхара (истеҳзо) қилиш билан кифояланарди. Кейинроқ эса, бу диннинг оламшумул дин экани, уни тўхтатиб қолишмаса, катта талафотларга учрашлари мумкинлигини сезиб қолишди. Бунга қарши курашишни аввал Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мансуб бўлган қабиланинг бошлиғи, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳомийлари ва амакилари Абу Толибга шикоят қилишдан бошлашди. Абу Суфён бошчилигидаги бу гуруҳ Абу Толиб ҳузурига келиб:

“Эй Абу Толиб, сени ҳурмат қилишимиз ҳар тўғрида бизларга лозимдир. Чунки сен Қурайш қабиласи орасида энг улуғ ёшли, ҳам бизнинг бошлиғимизсан. Мана, қариндошингнинг ўғли Муҳаммад бизларнинг ва ота-боболаримизнинг йўлидан чиқди. Бизнинг динимизни, худоларимизни камситяпти. Ота-боболаримизни йўлдан адашганга чиқаряпти. Биз ҳам жоҳил ва аҳмоқларча яшаётган эканмиз. Сен уни бу йўлдан қайтарасан, ё уни ҳимоя қилмайсан. У билан биз ўзимиз гаплашиб оламиз!” дейишди.

Улар Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўз ишларини аввалгидай бажариб юрганларини кўриб, жаҳл устида яна Абу Толибга келишди ва: “Биродарингнинг ўғлини бу ишидан воз кечтирмасанг, сенга ҳам, унга ҳам ёмон бўлади. Энди сабр қилиб туролмаймиз, нима бўлса бўлсин!” дейишди.

Бу таҳдид Абу Толибни ўйлантириб қўйди. “Ўғлим, – деди Абу Толиб, – менга бу қадар оғир юкни юклама. Чунки менга ҳам қийин”.

Энди Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг Аллоҳдан бошқа ҳомийлари ҳам, ёрдамчилари ҳам қолмаган эди. Астойдил имонга суянган ҳолда Абу Толибга:

“Эй амаки! Аллоҳга қасам, бу одамлар қуёшни ўнг, ойни эса чап қўлимга беришса ҳам, мен бу йўлимдан қайтмайман!” дедилар ва муборак кўзларига ёш тўлган ҳолда чиқиб кетдилар. Абу Толиб ўша заҳотиёқ Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) орқаларидан: “Эй жияним, кел! Хоҳлаганингча иш тут! Қасам ичиб айтаман, ҳеч кимга таслим бўлиб қолишингга йўл қўймайман!” деди. Кейин Абу Толиб ҳошимийлар ва муталлибийлар қабиласини чақириб, қурайшликлардан Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ҳимоя қилиш лозимлигини тушунтирди. Ҳамма рози бўлди, фақат Абу Лаҳаб адоватини ошкора айтиб, душман томонга ўтиб кетди.

Қурайшликлар Абу Толибга қилган мурожаатларининг бефойда эканини англаганидан кейин, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг тўғри ўзларига мурожаат қилишни маъқул кўрди:

“Эй Муҳаммад, сенинг наслу насабинг пок, мавқе-мартабанг анча баланд. Шу чоққача араблар ўртасида ҳеч ким қилмаган ишларни қиляпсан, ҳеч ким айтмаган гапларни айтяпсан. Ўртамизга нифоқ солдинг. Айтгинчи, нима мақсадда бундай қиляпсан? Агар мақсадинг бой бўлиш бўлса, сенга хоҳлаганингча мол-давлат берайлик, бу атрофда сендан бойроқ одам топилмасин. Бошлиқ бўлиш орзусида бўлсанг, сени ўзимизга бошлиқ қилиб олайлик, Макканинг ҳокими бўл. Мабодо, аслзода бир аёлга уйланмоқчи бўлсанг, сенга Қурайшнинг энг гўзал аёлларидан хоҳлаганингни олиб берайлик. Агар жин ва шайтонга чалинган бўлсанг, сени табибларга кўрсатайлик, токи бу дарддан фориғ бўлгин. Аммо энг асосийси – сен бу даъвойингдан воз кечишинг керак!”

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уларга бундай жавоб қилдилар:

“Мен сизлардан бирор нарса тама қилмайман: на молу дунё, на салтанат ва на раҳбарлик. Бирдан-бир истагим бутларга сиғинишдан воз кечиб, фақат Аллоҳга ибодат қилинглар!”

Қурайшликлар: “Бизнинг уч юз олтмишта бутимиз турганда, сенинг ягона Аллоҳнинг Маккани қандай қилиб бошқара оларди?” деб кетиб қолди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг бу жавоблари, азму қарорлари, мустаҳкам имонлари мушрикларни титратди. Исломнинг кундан-кунга ёйилиб бораётгани уларни хавотирга солди. Ислом бутга сиғинишни ман этгандан кейин уларнинг хусумати янада ошди. Мушриклар Абу Толибга ҳам, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ҳам учрашиш, гаплашишдан фойда йўқ, деб хулоса чиқарди ва энди мусулмонларга, Исломга янги кирувчиларга қаршилик ҳамда тазйиқ ўтказишга бел боғлади. Улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ва у кишига эргашганларни бир маҳаллага қамаб, савдо-сотиқдан, озиқ-овқатдан кесиб қўйишди. Мусулмон болаларининг очликдан фарёд ва фиғонлари Макка кўчаларини ларзага келтирса ҳам, уларга озиқ-овқат берилмади. Иккинчи томондан, улар мусулмонларни қаттиқ ҳақорат қилиб, уларни жиннига чиқаришар эди. Мўминлар бу жабру ситамларга чидамай, бошқа жойларга бош олиб кетишни ўйларди. Уларнинг бир қисмига Ҳабашистонга кетишга ижозат берилди. Бундан қўрққан мушриклар Ҳабашистон қиролидан уларни қайтаришни сўради.

Қирол муҳожирларни ҳузурига чақириб, улардан Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳақларида сўради. Насронийлар эътиқод қиладиган Исо (алайҳиссалом) ҳақидаги фикрларини сўради. Муҳожирлар бошлиғи Жаъфар ибн Абу Толиб қиролга Марям сурасидан қироат қилиб берди. Буни эшитган Ҳабашистон қироли кўзларига ёш олиб:

“Бу китоб билан ҳазрат Исога нозил бўлган китобнинг манбаи бирдир”, деб қалбида имон келтирди ва мусулмонларни ўз ҳимоясига олди.

 

Исро ва Меърож воқеаси

Нубувватнинг ўн иккинчи йили, Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Маккадан Мадинага ҳижрат қилишларидан олти ой аввал у кишини Аллоҳ таоло “Исро” ва “Меърож” мартабаси билан сийлади. Исро – Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг бир кечада Қуддусдаги Масжидул Ақсога бориб, зиёрат қилиб, шу кечанинг ўзида яна Маккага қайтиб келишларидир. Бу ҳақда Қуръони каримда:

سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِيٓ أَسۡرَىٰ بِعَبۡدِهِۦ لَيۡلٗا مِّنَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ إِلَى ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡأَقۡصَا ٱلَّذِي بَٰرَكۡنَا حَوۡلَهُۥ لِنُرِيَهُۥ مِنۡ ءَايَٰتِنَآۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ

«(Ўз) бандаси (Муҳаммад)ни, унга мўъжизаларимиздан кўрсатиш учун (Маккадаги) Масжидул Ҳаромдан (Қудсдаги) Биз атрофини баракотли қилган Масжидул Ақсога тунда сайр қилдирган Зотга тасбеҳ айтилур. Дарҳақиқат, У эшитувчи ва кўрувчидир» (Исро, 1), дейилган.

“Меърож” эса, “аҳли сунна вал жамоа” уламоларининг иттифоқ қилишларига қараганда, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг жисмлари билан олий оламга кўтарилиб, Парвардигорнинг қудратини ўз кўзлари билан кўриб тушганларидир.

Жаброил (алайҳиссалом) Аллоҳнинг амри билан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни бир кеча Каъбадан олиб, Буроққа миндириб, Масжидул Ақсога олиб борди. У ерда икки ракат намоз ўқигандан кейин самога кўтарилдилар. Самода жаннатдаги, жаҳаннамдаги ҳамма нарса кўрсатилди.

Меърож ҳақида Имом Бухорий ва Имом Муслим ўз китобларида ривоят қилган ҳадисни Қози Иёз “Аш-шифо” китобида нақл қилган. Бу ҳадисда жаноби Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай дедилар:

«Менга Буроқ келтирилди. У эшакдан баландроқ, хачирдан эса пастроқ ҳайвон бўлиб, югурганда туёғини кўзи етган жойга ташлаб сакрар эди. Унга миниб бир лаҳзада Байтул Муқаддасга етдим. Масжидга кириб, икки ракат намоз ўқиб чиқдим. Менга Жаброил бир идишда шароб, иккинчи идишда сут келтириб тутди. Мен сутни олган эдим, Жаброил: “(Соф) фитратни танладингиз”, деди. Кейин биз осмонга кўтарилдик. Биринчи осмонда мен Одам (алайҳиссалом) билан кўришдим. Иккинчи осмонда Исо ва Яҳё (алайҳимассалом) билан учрашдим. Учинчи осмонда Юсуф (алайҳиссалом)ни кўрдим. Тўртинчи осмонда Идрис (алайҳиссалом)ни, бешинчисида Ҳорун (алайҳиссалом)ни, олтинчисида эса Мусо (алайҳиссалом)ни зиёрат қилиб, дуоларини олдим. Еттинчи осмонда Иброҳим (алайҳиссалом)ни Байтул Маъмурга суяниб турганларини кўрдим. Унга ҳар куни етмиш минг фаришта кириб, зиёрат қилиб кетар экан. Сўнг “Сидратул мунтаҳо” дарахти ёнига келдим. Аллоҳнинг амри билан бу дарахт шундай гўзал ҳолга келган эди, уни таърифлашдан инсон тили ожиз эди. Аллоҳ шу ерда менинг умматимга эллик вақт намозни фарз қилди. Мен Мусо (алайҳиссалом)нинг ёнига тушдим ва умматимга буюрилган фарз амални айтдим. Мусо (алайҳиссалом): “Умматингиз бу амални бажаролмайди, Аллоҳдан енгиллатишини сўранг”, деб қайтарди. Мен Мусо (алайҳиссалом) билан Аллоҳ ўртасида чунон қатнадим, ниҳоят Аллоҳ деди: “Эй Муҳаммад, сизнинг умматингиз учун ҳар кеча-кундузда беш вақт намозни фарз қилдим ва уни эллик вақт ўрнида қабул қиламан”. Мусо (алайҳиссалом) яна мени қайтарди. Мен энди Аллоҳдан ҳаё қиламан, деб беш вақт намознинг фарзлигига рози бўлдим».

Меърож ҳодисасига мушриклар мутлақо ишонмади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг устиларидан кула бошлашди ва синаб кўрмоқчи бўлишди. Улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан Масжидул Ақсонинг ичига ўрнатилган устунлар нечта экани, Шомдан Маккага қайтаётган Қурайш карвони қаерга етиб келганини айтиб беришларини сўради.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Масжидул Ақсонинг еттита устуни бор бўлиб, намоз ўқиётганларида ўнг томонларида тўртта, чап томонларида учта устун бўлганини айтиб бердилар. Масжидул Ақсони кўрган кишилар бу гапни тасдиқлади. Карвон ҳақидаги саволга Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам):

“Карвоннинг бир бўлагини мен Зажъон деган жойда учратдим. У ҳозир Танъим тоғидан пастга тушиб келмоқда. Карвон кун чиққан вақтда Маккага кириб келади. Олдида кулранг туя бошлаб келмоқда”, деб жавоб бердилар.

Бу гапни эшитган кишилар карвонни кутиб олиш учун Макка ташқарисига жўнади. Бир томондан “ана, кун чиқди”, иккинчи томондан “ана, карвон кўринди”, деб бақиришди.

Мўъжизага ўз кўзлари билан гувоҳ бўлиб турган бўлишса-да, Қурайш мушриклари Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг сўзларига ишонишмади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг устиларидан кулиб:

“Бунинг ишонган одами Абу Бакрга айтайлик, дўстининг асл башарасини кўриб қўйсин”, деб Абу Бакрга етказишди. Абу Бакр (розияллоҳу анҳу):

“Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай деган бўлсалар, сўзсиз ишонаман. Чунки у зот ёлғон гапирмайди”, деди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) у кишининг садоқатларини юксак баҳолаб, “сиддиқ” деб ном бердилар.

Маккада Исломни қабул қилганлар сони ҳазрат Умар ибн Хаттоб билан қирқ кишига етди. Мусулмонларга турли йўллар билан озор берувчилар сони эса кўп эди. Улар орасидан мусулмонларга энг кўп азият берганлари: Абу Лаҳаб ва унинг хотини, Абу Жаҳл ибн Ҳишом, Ҳакам ибн Абул Ос, Уқба ибн Абу Муъайт, Абу Бухтарий, Асвад ибн Абдуяғус, Асвад ибн Муттолиб, Надр ибн Ҳорис, Умайя ибн Халаф, Мунаббиҳ, Ос ибн Воил, Асвад ибн Абдул Асад, Абу Қайс, Соиб, Осим ибн Саид, Ҳорис ибн Қайс, Ос ибн Ҳишомлар эди.

Улар мусулмонларга масхара назари билан қарашар, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни кўрганда: “Мана ўша кўкдан хабар берадиган, ўзига турли сирлар очилаётганини даъво қиладиган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ”, деб бир-бирларига кўрсатиб кулишарди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мушрикларнинг тазйиқидан қаттиқ қийналган мусулмонларга Ясрибга кетишлари учун изн бердилар. Шундай қилиб, нубувватнинг ўн учинчи йили муҳаррам ойида Ясрибга ҳижрат бошланди. Имонларини сақлаб, молу мулк ва яқинларидан ажраб Ясрибга сафар қилган мусулмонлар “муҳожирлар”, уларга уй-жой бериб, қалби очиқлик қилган ясрибликлар эса “ансорлар” дейилди.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

 

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг ҳижратлари;

Сўнгги вақтларда ижтимоий тармоқларда қатор сайёҳлик фирмалари томонидан муқаддас Умра зиёратини ташкил қилиш бўйича турли рекламалар кўпайиб бормоқда. Шунингдек, айрим эълон қилинаётган “буюртма” мақолаларда Дин ишлари бўйича қўмита ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси шаънига турлича туҳматлар ёғдирилмоқда. Жумладан, Фейсбук ижтимоий тармоғи фойдаланувчилари томонидан асоссиз ва аҳолини чалғитиш учун қолдирилаётган маълумотлар юзасидан Дин ишлари бўйича қўмита қуйидагиларни маълум қилади:

Умра ва ҳаж тадбирлари диний ибодат бўлиб, юртимиз мусулмонларининг диний нуқтаи назардан ушбу зиёратларини ташкил этиш, бошқариш ва амалларни ҳанафийлик мазҳаби асосида мукаммал адо этиш бўйича ягона ваколатли ва масъул ташкилот Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳисобланади.

Эслатма: Ҳаж зиёрати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита ва Саудия Арабистони Подшоҳлигининг Ҳаж ва умра вазирлиги ўртасида ҳар йили имзоланадиган шартнома асосида амалга оширилади.

Умра зиёрати Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ҳар йилги Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш масалалари бўйича жамоатчилик кенгашини ташкил этиш тўғрисида»ги 2006 йил 28 августдаги ПФ-3793-сонли Фармони билан ташкил қилинган Жамоатчилик кенгаши билан келишган ҳолда Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва унинг Саудия Арабистонидаги ҳамкор ташкилоти ўртасида имзоланадиган шартномага мувофиқ амалга оширилади.

Шуни алоҳида қайд этиш керакки, Дин ишлари бўйича қўмита ёки Ўзбекистон мусулмонлари идораси Умра ва ҳаж тадбирларидан иқтисодий манфаат кўрмайди.

Маълумки, Давлатимиз Раҳбарининг ташаббуслари билан Дин ишлари бўйича қўмита томонидан Умра тадбирлари йил давомида квотасиз амалга оширилиши белгиланиб, 2018 йил 28 октябрдан бошлаб ҳафтасига 3 та рейс, 2019 йилнинг 1 апрель кунидан эътиборан ҳафтасига 7 та рейс асосида Умра сафарига фуқароларимизни мунтазам юбориш бошланди. Натижада ушбу қисқа муддат ичида 28 мингга яқин юртдошларимиз Умра сафарида бўлиб қайтдилар.

Таъкидлаш лозимки, Саудия Арабистони ҳукумати томонидан Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш соҳасида фирибгарлик, виза, ҳужжатларни қалбакилаштириш ва бошқа шу каби иқтисодий ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, ушбу соҳада шаффофликни таъминлаш ва зиёратчиларга қулай шарт-шароитларни яратиш мақсадида 2019 йилнинг сентябрь ойидан умра соҳасида Ягона электрон платформа ишлаб чиқилди ва жорий этилди.

Ушбу янги тизимни амалда жорий этилиши ҳам умра визасини тақдим этишда баъзи кечикишларга олиб келди. Шунга қарамасдан, Жамоатчилик кенгаши томонидан амалга оширилган саъй-ҳаракатлар натижасида 2019 йилнинг 14 ноябрь кунидан бошлаб ҳар куни фуқароларимизнинг “Тошкент-Жидда-Тошкент” йўналишида Умра сафарлари ташкил этилаётганлигини маълум қиламиз.

Шу билан бирга, ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилинаётган умра визасини Ўзбекистон Республикаси фуқароси учун хорижда расмийлаштириш тартиби бўйича шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, хорижнинг исталган давлатларида белгиланган тартибда расмий рўйхатдан ўтган ҳолда “резидент” сифатида яшовчи Ўзбекистон Республикаси фуқароси ушбу мамлакатдаги Саудия консуллик хизматига мурожаат қилиб умра визасини расмийлаштириши мумкин. Мазкур тартиб-қоида Саудия ҳукумати томонидан жорий этилган бўлиб, Умра сафарига борувчи ҳар қандай фуқаро ўзи яшаб турган мамлакатидаги Саудия консуллик хизматидан виза расмийлаштириши белгиланган.

Масалан, индонезиялик зиёратчи Туркияда жойлашган консуллик хизматидан умра визасини расмийлаштириши учун Туркияда муқим яшаётгани ҳақидаги ҳужжатни Саудия консуллик хизматига тақдим этиши зарур. Акс ҳолда, ушбу умра визасини Индонезиядаги Саудия консуллик идораларидан расмийлаштириши лозим бўлади.

Умра тадбири юртдошларимиз учун муқаддас ибодат ҳисобланади. Аммо охирги йилларда умра тадбирини ташкил этиш мақсадида диний зиёратларни ташкил этишга ваколати ва диний соҳага алоқаси бўлмаган “ўртакашлар” ушбу амалиёт билан шуғуллана бошлаган. Сабаби, ушбу фаолият сезиларли молиявий инвестицияни талаб этмайди, бу соҳа рекламага муҳтож эмас ва мунтазам даромад манбаини ташкил этади. Шунинг учун ҳам айримлар гўёки халқимиз учун хизмат қилиш даъвосида ўз манфаатини ўйлаб, Дин ишлари бўйича қўмита ва Ўзбекистон мусулмонлари идорасига “монополия”да айблаб тош отмоқда...

Ўйлаймизки, Ўзбекистон Республикасида диний ибодат ва амалларни амалга оширишда ваколатли мутасадди ва масъулларни изоҳлаб ўтишга зарурат йўқ!

Унутманг! Юртимиздан учинчи давлатлар орқали умра визасини расмийлаштириб, Саудия Арабистони Подшоҳлигига юбораётган айрим турфирмалар Саудия Арабистони виза низомига зид равишда иш тутмоқдалар. Ушбу салбий ҳолатлар Саудия Арабистони Ҳаж ва умра вазирлиги томонидан расмий қайд этилмоқда. Бу каби саёҳат дастурларида тиббий хизмат, ҳуқуқий ҳимоя таъминланмаган ва диний амалларни тўлақонли бажарилишида нуқсонлар мавжуд. 

Шунингдек, баъзи маҳаллий турагентлар ва тижоратчилар томонидан Ўзбекистон фуқароларига Саудиянинг туризм визаларини қалбакилаштириш ҳолатлари ҳам кўпайиб кетганлиги тўғрисида расмий нота олинди. Ҳозирги кунда 49 та давлат фуқаролари учун жорий этилган Саудия Арабистонининг туризм визаси Ўзбекистон фуқароларига тақдим этилиши назарда тутилмаган. Бироқ, жорий йилнинг октябрь ойида айрим “ўртакаш шоввозлар” Саудия онлайн тизимида юртимиз фуқаролари учун электрон туризм визасини Қозоғистон фуқароси номидан расмийлаштириб, кейинчалик техник воситалар орқали уни қалбакилаштириб, фирибгарлик йўли билан Саудия Арабистонига бир нечта гуруҳларни Умра зиёратига юборган. Натижада, Саудия чегара хизмати томонидан 400 дан ошиқ Ўзбекистон фуқаролари депортация қилинди.

Шуни афсус билан қайд этиш керакки, баъзи “тижоратчиларнинг” пул кетидан қувиши натижасида фуқароларимиз учун муқаддас ҳисобланган Ҳаж ва умра ибодатларини ташкил этишда ҳам фирибгарлик ҳолатлари аниқланди ҳамда бир нечта шахслар устидан шикоят аризалари кўриб чиқилмоқда.

Доно халқимиздан муборак ибодатларни бажаришда Ўзбекистон ҳукумати яратиб бераётган имкониятлардан фойдаланиб, муқаддас Ислом динимиз талаблари асосида Умра зиёратини адо этишларини сўраймиз. Бу ибодатларни ташкил этишга киришган, ўзини халқпарвар қилиб кўрсатаётган манфаатдор шахсларнинг тегирмонига сув қуйиб, халқимиз орасида турли тушунмовчиликларни келиб чиқишига шерик бўлиб қолмайлик.

Мақсадимиз – ватандошларимизнинг умра ибодатини эсон-омон, хавфсиз ва мукаммал бажартириб, оила аъзолари, яқинларига топшириш.

Бу мамлакатимиздаги юртдошларимизга бўлган ғамхўрликнинг намунасидир. Шундай экан, Байтуллоҳ зиёратига ҳам сабр билан етишсак, “Аллоҳ сабр қилувчилар билан биргадир” деган муборак калимага муносиб иш қилсак, албатта, сабримизга Яратганнинг ўзи чиройли мукофот билан жавоб беради.

Шу ўринда фуқароларимизнинг диний эътиқодларини ўйин қилаётган айрим шоввоз “блогер”ларга холисона насиҳат. Илтимос, диний ибодат масаласида халқимизни чалғитманг ҳамда давлат органлари ва масъул идораларни асоссиз айблашдан тийилинг. Умра ибодатини ташкил этиш масаласида ҳукумат ва мутасадди идораларни асоссиз айблаб, муборак ибодатни саёҳат ва тижоратга айлантираётган, ўз чўнтагини қаппайтириш илинжида, фуқароларимизнинг ишончига кириб, улардан моддий манфаат орттириш мақсадида юрганларга хизмат қилувчи бўлиб қолманг!

Ҳурматли юртдошлар, унутмангки, биз ибодатларингиз мукаммал, сафарингиз хавфсиз ва хотиржам бўлиши тарафдоримиз. Ўз навбатида, турли буюртма ва шахсий манфаат ортидан қувиб ёзилган ҳар қандай хабарларга эътибор бермаслигингизни сўраб қоламиз!

 

Дин ишлари бўйича қўмита

Бугун, 14 ноябрь куни ўзбекистонлик зиёратчиларнинг дастлабки гуруҳи эзгу ниятлар ила эҳтиромлар оғушида умра ибодатини адо этиш учун Саудия Арабистонига жўнаб кетадилар. Шу билан юртимизда “Умра – 2019/20” мавсуми яхши кайфиятда бошланади.
Зиёратчилар ўн кунлик умра сафари давомида Мадина шаҳрида 3 кун, Макка шаҳрида 7 кун бўладилар. Улар мазкур шаҳарларда барча зарур шароитларга эга меҳмонхоналарда истиқомат қиладилар ҳамда уларга тажрибали ишчи гуруҳи, элликбошилар ва малакали шифокорлар хизмат кўрсатади.
Тайёргарлик доирасида барча зиёратчилар мавсумий касалликларга қарши эмланиб, давлатимиз рамзи туширилган камзул ва сумкалар билан таъминланди. Сафар олдидан уларга умра сафарининг моҳияти, уни адо этишга доир масалалар гуруҳ раҳбарлари томонидан тушунтирилди.
Саудия Арабистонида виза бериш тизимида янги тизимнинг жорий этилиши баъзи кечикишларга сабаб бўлди. Шунга қарамасдан, олиб борилган саъй-ҳаракатлар натижасида, 2019 йилнинг 14 ноябрь кунидан бошлаб ҳар куни “Тошкент–Жидда–Тошкент” йўналишида умра сафари йўлга қўйилди. Ушбу мавсум 2020 йилнинг ёз ойларига қадар давом этади.
Юртдошларимиз ҳукуматимиз томонидан тақдим этилаётган қулай имкониятлардан унумли фойдаланиб, муборак ибодатларини мукаммал бажаришларини Ҳақ таолодан сўраймиз.
Маълумот ўрнида, Давлатимиз Раҳбарининг ташаббуслари билан Умра зиёратлари йил давомида квотасиз амалга оширилиши белгиланиб, 2019 йилнинг 1 апрелидан эътиборан ҳафтасига 7 та рейсда Умра сафарига фуқароларимизни юбориш бошланган. Ушбу муддат ичида 28 мингга яқин юртдошларимиз Умра сафарида бўлиб қайтдилар.
Аллоҳ таоло муборак заминга йўл олаётган зиёратчиларимизнинг ибодатларини мақбул айласин!

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати