*** Таҳоратнинг фарзлари ***

Таҳоратнинг тўрт фарзи бор:

1. 1. Юзни, пешонанинг соч чиққан жойидан бошлаб ияк остигача, икки қулоқ юмшоқлари оралиғини ювмоқ.
2. 2. Қўлни тирсаклари билан қўшиб ювмоқ.
3. Бошнинг тўртдан бир қисмига масҳ тортмоқ.
4. Оёқларни тўпиқлари билан қўшиб ювмоқ.

*** Таҳоратнинг ҳикматлари ***

Динимиз намозга туришдан олдин, маълум аъзоларни ювишни (таҳорат қилишни) буюрган. Бундан мақсад фақат шу аъзоларни турли ифлос нарсалардан тозалаш эмас, балки моддий тозалик билан бир қаторда, ўша аъзолар воситасида қилинган гуноҳларни маънавий, кўринмайдиган кир ва доғларни тавба, истиғфор суви билан поклаш ҳамдир. Бу жиҳатдан таҳоратда аъзоларнинг ювилиш тартибида ҳайратомуз теран ҳикматлар мавжуд. Бунда катта ҳикмат шуки, энг аввал Аллоҳнинг амрларига исён қилиб, шайтонга итоатда пешқадам бўлган аъзолар, сўнгра унга эргашиб гуноҳ ишлар қилувчи бошқа аъзолар навбати билан ювилади.

1. Ювилиши фарз бўлган аъзоларнинг биринчиси юздир. Чунки инсон юзида (тил) оғиз, бурун, кўз каби гуноҳ ишлар қилишда асосий восита, сабаб бўлувчи аъзолар бор. Масалан, ҳаром нарсаларни тишлаб-чайнаб, ичга ютувчи оғиздир. Ҳақоратлар, ғийбатлар, туҳматлар, ёлғонлар, инсонларнинг орасини бузувчи, фитнакор ва адаштгирувчи фикрлар, беҳаё сўзлар тил орқали оғиздан чиқади. Демак хоҳ Аллоҳга қарши, хоҳ бандаларга қарши бўлсин, энг катта ёмонликларнинг амалга оширилиш ўрни оғиздир. Кўзлар-чи! Энг сирли ёмонликни ҳам ўзидан қочирмайдиган ва бошқа аъзоларни ортидан югуртирадиган улар эмасми? Ёмонликнинг ҳидини олиб, бутун вужудни ўша томонга йўналтирган буруннинг банда қилган гуноҳлардаги ҳиссаси озми?

Шунинг учун гуноҳга, тақиқланган амалларга бошловчилик қилиб, йўл очиб берган бу аъзоларни, яъни юзни энг аввал ювиш буюрилган. Бу аъзолардаги кир ва ифлосликлар сув билан кетказилганидек, уларни тавба, истиғфор ва зикруллоҳ билан поклаш, яхши амалларга ишлатиш зарур, токи ҳақиқий мусулмон бўлсинлар.

2. Юздан сўнг ювиш навбати қўлларга келади. Чунки бир ёмон ишни бошлашда аввал тил сўзлайди, сўнгра кўзлар кўриб, кейин қўллар вазифани бажаради ва мазкур ёмонликка шерик бўлади. Шу боис шайтонга эргашишда тил ва икки кўздан сўнг дарҳол қўлларнинг зоҳирий кирлари сув билан, ботиний ифлослиги эса, Аллоҳга тавба қилиш файзи билан покланиши ғоят ўринлидир.
3. Таҳоратнинг учинчи фарзи бошга масҳ тортишдир. Таҳорат билан жисмоний кирларни кетказибгина қолмай, кўпроқ маънавий покликка эътибор берилишининг ёрқин мисоли бошга масҳ тортишда кўринади. Чунки, шаръий қоидага кўра, бош доим бирор нарса билан ёпилиб, яъни бош кийим кийиб юрилади. Очиқ ҳолатда ҳам қалин сочлар бош терисини чанг-тўзонлардан яхши ҳимоя қилади. Шу боис бошни ҳар куни беш марта ювишга зарурат қолмайди. Ҳар бир таҳоратда бошни ювиш оғир ишдир. Бу бандаларига енгилликни хоҳлаган Аллоҳнинг ғоясига зид. Аммо бош, маънавий покланишда асло бепарволик қилиб бўлмайдиган аъзо. Ҳар қандай гуноҳ хабарини олиб-олмай, фикрлайдиган, режа тузиб, амалга ошириш учун бошқа аъзоларга вазифалар юклайдиган мия бош ичидадир. Бошдаги бундай маънавий доғларни бандага эслатиш, уларни кетказиш мақсадида масҳ тортиш буюрилган. Қалб кўзи очиқ, фикри теран инсонлар бунинг буюк ҳикмат эканини яхши биладилар.

Таҳоратнинг охирги фарзи оёқларни ювиш. Оёқлар вужудни гуноҳ ишлар қилинадиган жойларга элтиб, улар­ни бажаришга имконият яратади. Бу жиҳатдан оёқларнинг ёмон ишларга қўшган ҳиссаси оз эмас. Шу боис намоз ўқиш олдидан оёқларнинг моддий кирларини ювиб, у сабаб бўлган гуноҳларни ҳам эслаб ўтгач, меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ таолодан мағфират сўраш жуда муҳимдир.

*** Таҳорат олишга сабаб ва унинг ҳукми ***

Фақат таҳоратли ҳолда бажарилиши зарур бўлган амал таҳорат олишнинг сабабидир. Бу таҳоратнинг дунёвий ҳукми. Ухровий ҳукми эса, охиратда савоб олишдир.

*** Таҳоратнинг вожиб бўлиш шартлари ***

Таҳорат вожиб бўлишининг еттита шарти бор:

1. Ақлли бўлмоқ (чунки телбалар илоҳий буйруқларга
   масъул эмаслар).
2. Балоғатга етганлик, чунки шариат буйруқларини мукаллаф бўлганлар бажаришга масъулдирлар.
3. Мусулмон бўлмоқ, чунки кофирлар намоз ўқиш каби вазифалар билан эмас, имон келтириш билан мукаллаф бўладилар.
4. Таҳоратда ювиладиган барча аъзоларни ювишга етадиган сувга эга бўлмоқ.
5. Таҳоратсиз бўлмоқ, чунки таҳоратнинг устига таҳорат олиш фарз эмас, мустаҳаб амалдир.
6. Ҳайз ва нифосдан пок бўлмоқ.
7. Вақт торлиги. Таҳорат қилиш мажбурияти маълум вақт аввалида эркин адо этилса, вақт торайгач, дарҳол бажари­лиши шарт бўлиб қолади. Чунки охирги вақтда ҳам бажарилмаса, ортиқ уни адо қилишга имкон қолмайди.

*** Таҳоратнинг дуруст бўлиш шартлари ***

Таҳорат дуруст бўлиши учун уч шарт мавжуд:

1. Таҳоратда ювиш лозим бўлган аъзоларнинг тоза сув билан тўла ювилиши (игна учи қадар жой қуруқ қолса ҳам, таҳорат комил, дуруст бўлмайди).
2. Таҳорат қилаётганида унга зид бўлган ҳайз, нифос ёки сийдик каби нарсалардан пок бўлиш (таҳорат пайтида сийдик томчилари ёки таҳоратни бузувчи бошқа ҳолатлар юз берса, таҳорат дуруст бўлмайди).
3. Таҳоратда ювиш лозим бўлган аъзоларнинг шам, ёғ (ёғли бўёқ) каби терига сув етиб боришига тўсқинлик қилувчи нарсалардан пок бўлиши.

*** Таҳоратнинг комил бўлишига доир ҳукмлар ***

Қалин соқолнинг ўзини ювиш, сийрак соқолларнинг тагига, терисига сув етказиши керак. Соқолнинг ўсиб, юзнинг доирасидан ўтган қисмини ва лабнинг оғиз юмилганида кўринмайдиган ички қисмларини ювиш шарт эмас.

Орасига сув тегмас ҳолда бир-бирига ёпишган бармоқлар орасини очиб ювиш, бармоқ учларини ёпиб қўйган узун тирноқлар ва ёпишиб қолган хамир, асал муми, ёғли бўёқ каби нарсалар остита сув етказиш лозим.

Бармоқлардаги тор узуклар, аёлларнинг сирғаларини тагига сув етиши учун қимирлатиб қўйиш вожиб. Оёқларнинг дори сурилган ёриқ, яра жойларини ювиш зарарли бўлса, дори устидан оҳиста ювиш кифоя. Таҳорат олганидан сўнг, устара теккизилган жойларни такрор ювиш, (бош каби масҳ тортиладиган жойларни) масҳ қилиш, олинган тирноқ ва мўйлаб ўрнини ювиш шарт эмас.

*** Таҳоратнинг суннатлари ***

Таҳоратнинг ўн саккизта суннати бор. Улар қуйидагилар:

1. Таҳоратнинг аввалида қўлни ошиқлари билан ювмоқ.
2. Аллоҳнинг номи билан бошламоқ (яъни, «Бисмиллоҳ» демоқ).
3. Таҳоратнинг аввалида мисвок ёки чўтка билан, у ҳам бўлмаса, ўнг қўл бармоқлари билан тишларни тозалаш.
4. Оғизни уч марта чайқамоқ.
5. Бурунга уч марта сув тортиб қоқиш яъни, истиншоқ.
6. Рўза тутмаганлар учун яхшилаб мазмаза ва истиншоқ қилиш.
7. Қалин соқолни қўлни янгидан ҳўллаб, бармоқлар би­лан остидан ҳилол қилиш.
8. Қўл ва оёқ бармоқлари орасини ҳилол қилмоқ.
9. Ҳар бир аъзони уч мартадан ювмоқ (биринчи ювиш фарз, қолганлари суннат).
10. Бошнинг ҳаммасига бир марта масҳ тортиш.
11. Қулоқларга масҳ тортиш.
12. Аъзоларни ишқалаб ювиш.
13. Аъзоларни узлуксиз, кетма-кет ювмоқ.
14. Ният қилмоқ.
15. Қуръони каримда белгиланган тартибга риоя қилмоқ (аввал юзни, сўнгра икки қўлни ювгач, бошга масҳ тортмоқ, энг охири оёқларни ювмоқ. Мазкур тартиб асосида таҳорат қилмоқ Абу Ҳанифага кўра суннат, Шофеъийга кўра фарз).
16. Жуфт аъзоларни ювишни ўнгдагисидан бошламоқ.
17. Қўл ва оёқларни бармоқ учларидан бошлаб ювиш.
18. Бошга пешонадан бошлаб масҳ тортиш, бўйинга масҳ тортиш. (Халқумга масҳ тортиш суннат эмас).

Охирги тўрт суннатни мустаҳаб деганлар ҳам бор.

*** Таҳорат одоби ***

Таҳоратнинг ўн тўрт одоби бор:

1. Сув сачрамайдиган баланд жойда таҳорат қилмоқ.
2. Қиблага юзланмоқ.
3. Таҳорат олишда ёрдам талаб қилмаслик (узрлилар ёрдам олишлари мумкин).
4. Таҳорат қилаётганида дунёвий сўзлар айтмаслик.
5. Қалбан қилган ниятни тил билан айтиш (фақат қалбан ният қилиш суннат).
6. Ҳар бир аъзони юваётганида (Пайғамбаримиз ва саҳобалардан ривоят қилинган) манзур дуоларни ўқимоқ.
7. Ҳар бир аъзони «Бисмиллоҳ» деб ювмоқ.
8. Қулоқларнинг ички қисмини илигча бармоғи билан тозаламоқ.
9. Кенг узукни қимирлатмоқ (тор узукни тагига сув ети­ши учун қимирлатиш фарз).
10. Оғиз ва бурунга ўнг қўл билан сув олмоқ.
11. Чап қўл билан миширмоқ.
12. Узрли бўлмаганлар учун намоз вақти кирмасдан ав­вал таҳорат қилмоқ.
13. Таҳорат олгач, шаҳодат калимасини айтмоқ.
14. Таҳорат олгач, тик турган ҳолда ортиб қолган сувдан ичмоқ ва "Аллоҳуммажъалний минат-таввобин, важъалний минал мутатаҳҳирин" (Аллоҳим, мени кўп тавба қилгувчилардан ва гуноҳлардан поклангувчилардан айлагин), деб дуо қилмоқ.

*** Таҳорат олаётганида қуйндаги олти ҳолат макруҳдир:

1. Сувни исроф қилмоқ.
2. Сувни ҳаддан зиёд (масҳ тортаётгандек) оз ишлатмоқ.
3. Сувни юзга урмоқ (сепмоқ).
4. Таҳорат олаётганида дунёвий сўз айтмоқ (гапирмоқ).
5. Узрсиз, бошқа кишидан ёрдам сўрамоқ.
6. Қўлни кайта-қайта ҳўллаб, бошга уч марта масҳ тортиш.

*** Таҳорат турлари ***

Таҳоратнинг уч тури мавжуд: фарз таҳорат, вожиб таҳорат, мустаҳаб таҳорат.

1. Фарз бўлган таҳорат: таҳорати бўлмаган одам ҳар қандай намозни ўқиш учун, жаноза ўқиш учун, тиловат саждаси қилиш учун, Қуръони каримнинг бир оятини бўлса ҳам қўлга олмоқ учун таҳорат қилиши фарз.
2. Вожиб бўлган таҳорат: Каъбани тавоф қилиш учун таҳорат олиш вожибдир.
3. Қуйидага ҳолларда таҳорат қилиш мустаҳаб:

• Ухлаш олдидан.
• Уйқудан уйғонганида.
• Доимо таҳоратли юриш учун.

Изоҳ: Ҳазрати Билолдан, розийаллоҳу анҳу, ривоят қилинган ҳадисга кўра, Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, бир кеча тушларида жаннатда такуня (таҳорат учун ёғоч пойафзал кийган Ҳазрапш Билолнинг қадам товушларини эшитганларини айтдилар. Уйғонгач, Ҳазрати Билолдан қайси хайрли ама­ли учун бундай мартабага эришганини сўрадилар. Билол Ҳабаший бунга жавобан шундай деди: "Ҳар қачон, таҳоратим бузилса, дарҳол таҳорат қилиб, икки ракат намоз ўқир эдим".

• Таҳорат устига олинган таҳорат.
• Ғийбат қилганидан сўнг.
• Ёлғон сўзлагач.
• Гап ташувчилик, яъни одамлар орасини бузиш, фитна чиқариш учун чақимчилик қилганидан сўнг.
• Қандайдир бир ёмонлик қилгач.
• Ёмон маънода (қабиҳ) шеър ёзгач.
• Қаҳқаҳа отиб кулгач (намоздан ташқарида).
• Майитни ювиш учун.
• Жаноза (майитни) кўтарганидан сўнг.
• Ҳар бир намоз вақти киргач.
• Жунуб бўлса, ғусл қилмасдан аввал.

Жунуб бўлган киши ейиш, ичиш, ухлаш ёки такрор қўшилишни хоҳлаганида.

• Ғазабланган пайтда (чунки таҳорат ғазаб оташини сўндиради).
• Қуръон тиловати ва ҳадис ривояти учун.
• Фиқҳий илм ўқиш ёки ўқитиш учун.
• Азон ва такбир айтиш учун.
• Хутба ўқиш учун.
• Равзаи мутаҳҳарани (Пайғамбаримизнинг қабрларини) зиёрат қилиш учун.
• Арафотда вуқуф учун.
• Сафо ва Марва орасида саъй (югуриш) учун.
• Туя гўшти еганидан сўнг.
• Мужтаҳидлар ўртасидаги хилофли масалалардан чиқиш учун бегона аёлга тегиб кетгач (яъни, ҳар иккисининг очиқ аъзолари бир-бирига текканида), таҳорат қилиш мустаҳабдир.

*** Таҳоратни бузадиган нарсалар ***

1. Олдидан ва орқадан чиққан нарсалар (нажосат).
2. Ҳеч қандай қон кўринмаса ҳам, туғиш.
3. Олд ва орқадан бошқа, вужуднинг исталган жойидан оққан қон ва йиринг каби нарсалар.
4. Хоҳ овқат, хоҳ сув ёки қуюқ қон ёки сафро бўлсин, оғиз тўла қусмоқ. Оғиз тўлалиги, саҳиҳ нақлга кўра, қийқналиб қоладиган даражадаги тўлаликдир. Битта сабаб туфайли қусиш оз-оз бўлиб, жами оғизни тўлдирадиган бўлса, у ҳам айни ҳукмдадир.
5. Оғиздан тупурғига тенг ёки ундан ҳам кўп қон оқиши.
6. Оёқлар устига ўтирган ҳолда, чалқанча ёки юзтубан ётган ҳолда, мақъадни батамом ерга теккизмасдан ухламоқ.
7. Тамаккун этган ҳолда (мақъадни батамом ерга теккизиб) ухлаган кишининг йиқилмаса ҳам, уйғонмасдан мақъадини ердан кўтариши.
8. Ҳушидан кетмоқ.
9. Жинни бўлмоқ (ақлдан озмоқ).
10. Маст бўлмоқ.
11. Балоғатга етган ва уйғоқ кишининг рукули ва саждали намозда қаҳқаҳа билан кулиши, намоздан чиқиш мақсадида бўлса ҳам.
12. Эркак жинсий аъзоси аёл жинсий аъзосига (ички кийим) каби ҳеч қандай тўсиқсиз тегиши таҳоратни бузади.

*** Таҳоратни бузмайдиган нарсалар ***

Қуйидаги нарсалар таҳоратни бузмайди:

1. Чиққан жойидан ён-атрофига ёйилмаган қон.
2. Қотган яранинг қон оқмаган ҳолда кўчиб тушиши, асосан сигирлар, баъзан инсонлар терисида ҳам учрайдиган қурт (ирқи маданий, нукра).
3. Ярадан, қулоқ ва бурундан қурт чиқиши.
4. Жинсий аъзони ушлаш.
5. Оғзи тўлмаган ҳолда қусмоқ.
6. Кўп бўлса ҳам, балғам ташламоқ.
7. Очиқ қавлга кўра, мақъади жойидан ажралмасдан ухлаётган кишининг жойидан ўнгга, чапга бурилиши.
8. Рукуда бўлса ҳам, намоз ўқиётган кишининг ухлаши.
9. Суннатга мос тарзда, сажда ҳолида бўлса ҳам, намоз ўқиётган кишининг ухлаши. Муваффақият Аллоҳдандир.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ғуслни вожиб қиладиган нарсалар;

Ғуслнинг ҳикматлари;

Жунуб бўлгач, нима учун ғусл қиламиз?

Ғуслни вожиб қилмайдиган нарсалар?

Ғуслнинг фарзлари;

Ғуслнинг суннатлари;

Ғусл одоби ва макруҳлари;

Суннат бўлган ғусл турлари;

Қуйидаги ўн олти ҳолатда ғусл қилиш мустаҳабдир;

Такрорлаш учун саволлар;

Тошкент шаҳри Учтепа тумани “Саид Вақос ота” жоме масжиди имом-хатиби Фозилжон домла Убайдуллаев Тошкент шаҳри Юнусобод туманидаги “Минор” жоме масжиди имом-хатиби вазифасига ўтказилди.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва унинг тасарруфидаги жоме масжидларда кўп йиллар хизмат қилган Раҳимберди домла Раҳмонов Тошкент шаҳри Шайхонтаҳур тумани “Камолон” даҳасидаги “Хўжа Аламбардор” жоме масжиди имом-хатиби вазифасига тайинланди.
Ушбу имом-хатибларнинг иш фаолиятларида Аллоҳ таолодан улкан муваффақиятлар тилаймиз.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган.

Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳдан «Қиёмат куни (азобнинг оғирлиги сабабли) энг қаттиқ қичқирадиган кимса ким?» деб сўралди. Шунда у киши: «Неъмат билан ризқланиб, Аллоҳга маъсият қилишда ўша неъматдан фойдаланган кимса» деб жавоб бердилар.

*****

Бир киши Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳдан «Қизимни кимга турмушга берай?» деб сўради. Шунда улуғ тобеин «Аллоҳдан қўрқадиганига бер! Агар яхши кўрса, икром қилади. Агар ёмон кўрса, зулм қилмайди» деб жавоб бердилар.

*****

Бир аъробийга ўлим келди.

Унга: “Қўрқмаяпсанми?” дейилди.

“Ўлимдан кейин нима бор?” деб сўради.

“Аллоҳга йўлиқиш” дейилди.

“Яхшиликни фақат Ундан кўрганим Зотга йўлиқишдан нега қўрқай?!” деди.

*****

САДАҚА:

• Аллоҳ таолонинг ғазаби ўчишига;
• Ёмон ўлимдан сақланишга;
• Ризқ эшикларининг очилишига;
• Беморнинг тузалишига;
• Ғамнинг аришига;
• Гуноҳнинг мағфират қилинишига сабаб бўлади.

*****

Ибн Халдун раҳимаҳуллоҳ: «Инсон ўзининг жоҳиллигини сезиши маърифатнинг турларидан биридир» деганлар.

*****

Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳни ҳар гапимизга қўшиб, мақтанамиз. Бирорта ҳадисни ёддан билмаслигимизни кўрсалар нима дер эканлар-а?!

Интернет материалларидан тўплаб,

таржима қилувчи Нозимжон Иминжонов

«Улум» калимаси «илм» сўзининг кўплик шакли бўлиб, «Улуми Қуръон» бирикмасининг сўзма-сўз таржимаси «Қуръон илмлари» деган маънони билдиради. Бундан «Улуми Қуръон» Қуръони Карим билан боғлиқ бўлган илмларни ўз ичига олишини англаб оламиз.

«Илм» сўзи луғатда «жаҳл», яъни «билимсизлик» сўзининг аксини – «билим», «фаҳм» ва «маърифат»ни билдиради. «Илм»ни олимлар турлича таърифлаганлар:

Файласуфлар «Илм бир нарсанинг ақлда ҳосил бўлган суратидир», дейди.

Мутакаллимлар «Илм ўз эгасига ишни ойдинлаштириб берувчи сифатдир», дейишади.

Бошқа олимлар «Илм бир нарсани воқеълиқда қандай бўлса, шундай идрок этишдир», дейдилар.

«Илм» сўзининг луғатдаги маъносини билиб олганимиздан сўнг энди унинг «тиб илми», «кимё илми», «фиқҳ илми», «ҳадис илми» деб алоҳида соҳаларга нисбатан ишлатилишидаги маъносини ўрганишга киришайлик. Бу борадаги «илм»дан мурод маълум мавзуга оид асослар, қоидалар ва уларнинг тасдиғидир. Ушбу маънодан келиб чиқиб, илмларни қайд этиб, ёзма шаклда алоҳида китобларга битишни йўлга қўйган уламолар «илм»ни қуйидагича таърифлайдилар:

«Маълум йўналишга оид назарий, зарурий, жузъий ва куллий асосларни, қоидаларни баён қилиш ҳамда исботлаш илмдир».

Энди эса «Улуми Қуръон» илмининг таърифига ўтсак ҳам бўлади. Машҳур олим, «Манаҳилул-ирфан фи улумил-Қуръан» китобининг муаллифи Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳи «Улуми Қуръон» илмини қуйидагича таърифлайдилар:

«У Қуръони Каримнинг нозил бўлишига, тартиб берилиши, жамланиши, ёзилиши, ўқилиши, тафсири, носих (насх қилувчиси), мансух (насх бўлувчиси), ундан шубҳаларни рад қилиш ва бошқаларга оид илмий баҳслардир».

Устозимиз шайх Иброҳим Абдуллоҳ Руфайда раҳматуллоҳи алайҳи эса «Улуми Қуръон»ни шундай таърифлар эдилар:

«У Қуръони Каримга боғлиқ бўлган ёки ундан чиқариб олинган ёхуд уни тушунишга ёрдам берадиган барча илмлардир».

«Улуми Қуръон» кўп соҳаларни ўз ичига олган бўлиб, жумладан, қуйидагиларни айтиш мумкин:

- Қуръони Карим тарихи;

Оятларнинг нозил бўлиш сабаблари;

Қуръони Каримнинг жамланиши;

Қуръони Каримнинг тартиб топиши;

Қуръони Каримнинг қироати;

Қуръони Каримнинг расми хатти;

Қуръони Каримнинг оятлари сони;

Қуръони Каримнинг мўъжизалиги;

Қуръони Каримнинг муҳкам ва муташобиҳи;

Қуръони Каримнинг носих ва мансухи;

Қуръони Каримнинг тафсири ва бошқалар.

Ўта муҳим ва шарафли ушбу илм ичида илмлар кўп бўлгани учун у алоҳида соҳа сифатида шаклланган ва «Улуми Қуръон» – «Қуръон илмлари» деб номланган.

«УЛУМИ ҚУРЪОН»НИНГ АҲАМИЯТИ

Ушбу илм исломий илмлар ичидаги энг аҳамиятли илмлардан биридир, десак, заррача муболаға қилмаган бўламиз. Чунки «Улуми Қуръон» мўмин-мусулмонлар учун энг муқаддас бўлган Қуръони Каримга бевосита боғлиқ илмдир. Қуръони Карим Ислом ва мусулмонлар учун асосий манба экани ҳеч кимга сир эмас. Шунинг учун ҳам қарши тарафлар ҳар доим Қуръони Каримга тош отиб келишган, ундан айб топишга жон-жаҳдлари билан ҳаракат қилишган. Ҳозир ҳам бу ҳаракатлар давом этмоқда.

Шу боис мусулмон уламолар бу илмга алоҳида аҳамият берганлар: мусулмон умматига ўз илоҳий Китобини яхшилаб таништирганлар ва душманларнинг ҳужумларини қайтариб, уларнинг ўзларини шарманда қилганлар.

«Улуми Қуръон» ўзида Қуръони Карим ҳақидаги умумий ва юксак маърифатни жамлагандир. Ушбу илмдан хабардор бўлган инсон Қуръони Каримга тааллуқли ўта қимматли маълумотларга эга бўлади. Бу эса ўз навбатида Қуръони Каримга нисбатан душманлар томонидан тўқилган туҳматларга раддия беришда асқотади. Энг муҳими, «Улуми Қуръон» билан танишган киши Қуръони Каримга боғлиқ илмларнинг дебочалари билан ошно бўлади ва уларни англаб етиши осонлашади. Бу илм Қуръони Каримга оид илмларнинг калити десак, хато қилмаган бўламиз.

«УЛУМИ ҚУРЪОН»НИНГ ТАРИХИ

Барча исломий илмлар қатори, «Улуми Қуръон» ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида куртаклаган. Ўша саодат асрига оид ривоятларга диққат билан назар соладиган бўлсак, бугунги кунда Қуръон илмлари орасидан жой олган маккий ва маданий оятлар, оятларнинг нозил бўлиш сабаблари, носих ва мансух, муҳкам ва муташобиҳ каби илмларга оид маъноларни ўзига жо қилган маълумотларга кўзимиз тушади. Саҳобаи киромлардан «фалон оят фалон сабаб ила нозил бўлган», «фалон сура мана бу ерда нозил бўлган», «фалон оятни фалон оят насх қилган» каби маънодаги ривоятлар жуда ҳам кўп келган.

«Улуми Қуръон»га тўрт рошид халифа даврларида асос солина бошлади. Ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Карим ёзма шаклда жамланиб, мусҳаф шаклига келтирилди. Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Каримдан нусха кўчириш ишлари йўлга қўйилди, Қуръони Каримни хатга тушириш – «расми хат» илмига, Қуръони Каримни муайян шаклда таълим бериш фаолиятига асос солинди. Ҳазрати Алий розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Каримга боғлиқ илмлар пайдо бўла бошлади. Одамлар Қуръони Каримни араб тили қоидаларига зид ўқиётганлари мулоҳаза қилиниб, наҳв илмига асос солинди. Ундан кейин эса «Қуръон эъроби илми» юзага келди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан Қуръони Каримни унинг ўзига хос илмлари билан қабул қилиб олган саҳобаи киромлар уларни ўзларидан кейинги авлод – тобеъинларга омонат билан етказиш борасида улкан хизматларни амалга оширдилар. Бу шарафли ишга айниқса тўрт халифа, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Абу Мусо Ашъарий, Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳум катта ҳисса қўшдилар.

Ўз навбатида тобеъинлар ҳам ўзларидан кейинги авлод мусулмонларига Қуръони Каримни ва унинг илмларини етказишда таҳсинга сазовор улуғ хизматларни адо этдилар. Ушбу улкан аҳамиятли ишни амалга оширишда, хусусан, Мужоҳид, Ато, Қатода, Икрима, Ҳасан Басрий, Саъид ибн Жубайр, Зайд ибн Аслам ва бошқалар – ҳаммаларига Аллоҳнинг раҳмати бўлсин – беқиёс жонбозлик кўрсатдилар.

Бошқа исломий илмларда бўлганидек, «Улуми Қуръон» борасидаги битиклар ҳам иккинчи ҳижрий асрда юзага кела бошлади. Дастлаб бу соҳада ёзилган нарсалар «Улуми Қуръон» илмларидан маълум бирига бағишланар эди. Биринчилардан бўлиб учинчи ҳижрий асрда Абу Убайд Қосим ибн Саллом раҳматуллоҳи алайҳи (224 ҳижрий санада вафот этган) носих ва мансух илми ҳақида китоб ёзди. Имом Бухорийнинг устози Алий ибн Мадиний раҳматуллоҳи алайҳи (234 ҳижрий санада вафот этган) «асбабун-нузул» (оятларнинг нозил бўлиш сабаблари) илмига оид асар яратди. Ундан кейин яна бошқа уламолар турли мавзуларда асарлар битдилар. Баъзилар насх мавзусида, баъзилар маккий ва маданий оятлар ҳақида, яна бошқалар Қуръони Каримнинг фазилатлари ҳақида асарлар ёздилар ва ҳоказо.

Кейинчалик тафсирларнинг муқаддималарида ҳам «Улуми Қуръон»га оид маълумотлар бўлиши одат тусига кира бошлади. Имом Табарий раҳматуллоҳи алайҳининг машҳур тафсирлари муқаддимасида «Улуми Қуръон»га оид «ал-аҳруфус-сабъа» – етти ҳарф, қироатлар ва шуларга ўхшаш бошқа мавзуларни кўрамиз. Абу Муҳаммад Ҳомид ибн Аҳмад ибн Жаъфар ибн Бистом раҳматуллоҳи алайҳининг «Ал-мабаний линазмил-маъаний» номли тафсирлари муқаддимасида «Улуми Қуръон»га оид ўнта фасл бор.

Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳининг таъкидлашларича, «Улуми Қуръон» китобининг ҳозирги кўринишдаги нусхаси дастлаб Алий ибн Иброҳим ибн Саъид Ҳуфий раҳматуллоҳи алайҳи (430 ҳижрий санада вафот этган) томонидан ёзилган бўлиб, мазкур китобнинг исми «Ал-бурҳан фи улумил-Қуръан»дир. Бу китобнинг асли ўттиз жуздан иборат бўлиб, ундан ўн беш жузи қўлёзма шаклида бугунги кунгача етиб келган.

Олтинчи ҳижрий асрга келиб, Ибн Жавзий раҳматуллоҳи алайҳи (597 ҳижрий санада вафот этган) «Фунунул-афнан фи улумил-Қуръан» ва «Ал-Мужтаба фи улумин татаъаллақу бил-Қуръан» номли китобларини ёзди.

Еттинчи ҳижрий асрга келиб, Аламуддин Саховий раҳматуллоҳи алайҳи (643 ҳижрий санада вафот этган) «Жамалул-Қурро ва камалул-иқро» китобини, Абу Шома раҳматуллоҳи алайҳи эса (665 ҳижрий санада вафот этган) «Ал-муршидул-азиз фима ятаъаллақу бил-Қуръанил-азиз» китобини тасниф қилди.

Саккизинчи ҳижрий асрда имом Бадруддин Заркаший раҳматуллоҳи алайҳи (794 ҳижрий санада вафот этган) ўзининг машҳур «Ал-бурҳан фи улумил-Қуръан» номли асарини ёзди.

Тўққизинчи ҳижрий асрда эса имом Жалолуддин Суютий раҳматуллоҳи алайҳи (911 ҳижрий санада вафот этган) «Ал-итқон фи улумил-Қуръан» номли китобни таълиф этди. Бу китоб ўз соҳасидаги барча китобларнинг гултожи бўлди. Ундан барча фойдаланди ва фойдаланмоқда.

Имом Суютий раҳматуллоҳи алайҳидан кейин ушбу фан бўйича китоб тасниф қилиш фаолияти тўхтаб қолди. Тушкунлик даврининг таъсирида бўлса керак, бошқа исломий илмлар қатори, «Улуми Қуръон» илмида ҳам тушкунлик ва турғунлик даври босиб ўтилди.

Бизнинг давримизда, исломий илмларни қайта таълиф қилиш жараёнида «Улуми Қуръон»га оид китобларни ҳам қайта ёзишга эҳтиёж туғилди. Бунинг устига, «Азҳари Шариф» ва шунга ўхшаш бошқа илм даргоҳларида «Улуми Қуръон» дарс сифатида ўқитила бошлади. Шу муносабат билан «Улуми Қуръон»га оид китоблар ҳам янгидан ёзила бошлади.

Шайх Тоҳир Жазоирий раҳматуллоҳи алайҳи «Ат-тибян фи улумил-Қуръан» номли ажойиб китобни ёзди.

Шайх Муҳаммад Алий Салома раҳматуллоҳи алайҳи «Манҳажул-Фурқон фии улумил Қуръан» номли китоб таълиф қилди.

Шайх Абдуллоҳ Дарроз раҳматуллоҳи алайҳи «Ан-набаул-азим анил-Қуръанил-карим» номли асар тасниф қилди.

Шайх Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳи «Манаҳилул-ирфан фи улумил-Қуръан» китобини ёзди.

Шайх Мусо Шоҳин Лошин раҳматуллоҳи алайҳининг «Ал-лаалил-ҳисон фи улумил-Қуръан» номли китоби чоп этилди.

Шайх Субҳий Солиҳ раҳматуллоҳи алайҳи «Мабаҳис фи улумил-Қуръан» китобини нашр этди.

Шайх Манноъ Халил Қаттон ҳам «Мабаҳис фи улумил-Қуръан» номли китоб ёзди.

Шайх Иброҳим Абдуллоҳ Руфайда Триполидаги «Куллиятуд-даъва ал-Исламийя» талабалари учун «Музаккаротун фи улумил-Қуръан» номли дарсликни тайёрлади. Ушбу битикларнинг баъзилари у кишининг хотирасига бағишлаб чоп этилган китобда нашр этилди. Аммо қолганлари ҳали китоб ҳолига келтирилмаган.

Доктор Фазл Ҳасан Аббос ҳам «Итқонул-бурҳан фи улумил-Қуръан» китобини таълиф қилди.

Ушбу китобда келадиган матнлар орқали бу илоҳий дастур ҳақида баъзи бир маълумотларни тақдим қилиш ниятидамиз. Тажрибаларнинг кўрсатишича, бунга ўхшаган маълумотлар ўқувчини ҳар хил хаёлга олиб келиши мумкин. Чунки Қуръони Каримнинг улуғлигидан, бу муқаддас Китобнинг олиймақомлигидан, қолаверса, мусулмонларнинг бу илоҳий Китобга бўлган чексиз эҳтиромлари ва икромларидан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир шахснинг хаёлида ўзига хос Қуръон шаклланган бўлади. Бу шаклнинг қандай бўлиши ўша шахснинг хаёлига, Қуръони Карим ҳақида эшитган мақтовларига асосланган бўлади.

Ўқувчиларга одатда Қуръони Карим ҳақида тақдим қилинадиган баъзи илмий маълумотлар эса мазкур хаёлдаги сиймони такрорламаслиги мумкин. Чунки Қуръони Карим хаёлий нарса эмас, воқеъликдир. Зотан, Исломнинг ўзи воқеъий диндир. Аллоҳ таоло уни хаёл учун эмас, воқеъликда яшаш учун юборгандир.

Ўша динга Аллоҳ таоло фариштани эмас, воқеъликда ҳамма танийдиган, бошқалар каби инсоний сифатларга эга бўлган зотни – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни пайғамбар қилиб танлади. Ҳар бир одамга жорий бўладиган нарсалар у зотга ҳам жорий бўлар эди. Ана шу шароитда у зотнинг пайғамбарлик қилишлари ҳақиқий мўъжиза эди. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фаришта ёки ғайриоддий шахс бўлганларида, одамлар «Бу фаришта бўлгани ёки ғайриоддий бўлгани учун Аллоҳ таолонинг амрларини бажармоқда, биз эса оддий одаммиз», деб баҳона топган бўлар эдилар.

Ана шундай диннинг муқаддас дастури бўлган Қуръони Карим ҳам воқеъликдаги Китоб бўлиши лозим эди. Агар бу Китоб хаёл аралаш, осмонда турадиган китоб бўлганида, одамлар унга амал қилмаслик учун яна бошқа баҳона топар эдилар.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг самовийлиги, муқаддаслиги, бузилмаслиги ва мўъжизалигини Ўз ҳузурида, етти осмоннинг юқорисида собит қилиб қўйди. Аммо шу билан бирга, уни ерга нозил қилиб, ер юзида яшайдиган бандаларига омонат шаклида топшириб ҳам қўйди. Аллоҳ таоло мусулмон умматига Ўзининг охирги ва қиёматгача турадиган Китоби бўлмиш Қуръони Каримни бериш билан бирга, уни ўқиш, ўрганиш ва сақлашни ҳам топширди.

Мусулмон умматининг бу Китобни қабул қилиб олиб, ўрганиб, уни сақлаш борасида қилган фидокорликлари, Аллоҳ таоло томонидан берилган ваъданинг амалий-воқеъий исботи ўлароқ, ҳар қанча таҳсинга сазовордир. Зотан, Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги ҳам унинг ерда, одамлар ичида туриб, бошқа китоблардан устун бўлишидадир. Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги унинг ерда, одамлар ичида туриб, бошқа китоблар сингари бузилиб кетмаганидадир.

Хуллас, Қуръони Карим ва унинг таърифи ҳақида ҳар қанча гапирилса, бутун бошли бир неча китоблар бағишланса ҳам оз.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ваҳий;

Ваҳийнинг турлари;

Ваҳийнинг даражалари;

Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) пайғамбарларнинг саййиди ва сўнггисидир

Муҳаммад (алайҳиссалом) пайғамбарлар сўнггисидир. У зотдан кейин Аллоҳ томонидан бошқа ҳеч қандай расул юборилмайди. Бундан кейин ҳар қандай пайғамбарлик даъвоси каззобликдан ўзга нарса эмас. Бу нарса буюк Аллоҳ таолонинг ўзгармас қарори – иродасидир.

Бу ҳақда Расулуллоҳ (алайҳиссалом)дан ҳадиси шариф ворид бўлган:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قال: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «مَثَلِى وَمَثَلُ الأَنْبِيَاءِ مِنْ قَبْلِى كَمَثَلِ رَجُلٍ بَنَى بُنْيَانًا فَأَحْسَنَهُ وَأَجْمَلَهُ إِلاَّ مَوْضِعَ لَبِنَةٍ مِنْ زَاوِيَةٍ مِنْ زَوَايَاهُ فَجَعَلَ النَّاسُ يَطُوفُونَ بِهِ وَيَعْجَبُونَ لَهُ وَيَقُولُونَ: هَلاَّ وُضِعَتْ هَذِهِ اللَّبِنَةُ؟!» قَالَ: «فَأَنَا اللَّبِنَةُ وَأَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ».

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (алайҳиссалом) айтдилар: “Ўтмиш анбиёлар билан менинг мисолим бундай: бир киши чиройли ва гўзал бино қурди-да, бурчакларнинг бирида бир ғишт жойини бўш қолдирди. Одамлар бу гўзал бинони зиёрат қилади, томоша қилатуриб, ажабланган ҳолда: “Бу бўш жойга ҳам ғишт қўйилмайдими?!” дейди. Ана шу ғишт менман ва мен пайғамбарларнинг якунловчисиман”» (Муттафақун алайҳ).

Ушбу ҳадиси шарифдан кўриниб турибди, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом)дан кейин ҳеч қандай пайғамбар чиқиши мумкин эмас. Борди-ю, кимдир пайғамбарлик даъво қилса, у барча мўминлар томонидан ёлғончи дея, инкор этилиши керак.

Аллоҳ таоло Одам (алайҳиссалом)ни яратиб, ер юзида яшайдиган Ўзининг халифаси қилгандан кейин унинг болаларига тўғри йўлни кўрсатиб туриш учун таълимотлар ҳам юборишни ва буларни одамларга етказиш, ҳаётга татбиқ қилиб кўрсатиш учун уларнинг ичидан пайғамбарлар танлаб олишни ирода қилди. Ана ўша пайғамбарларнинг биринчиси Аллоҳнинг иродаси билан Одам (алайҳиссалом) бўлди. Кейин эса, бирин-кетин бошқа пайғамбарлар кела бошлади. Пайғамбарлар силсиласининг охирги ҳалқаси Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бўлдилар.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ана шу нубувват ва рисолат биносининг охирги ғишти ва Аллоҳ таоло Ўз бандаларига юборган пайғамбарларнинг охиргиси экани таъкидланмоқда. Бинога охирги ғишт терилгандан кейин қурилиш якунланади. Ундан кейин бошқа ғишт терилмайди. Аллоҳ таоло Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни пайғамбар қилиб юборганидан кейин пайғамбарлик ниҳоясига етди. Энди бошқа пайғамбар юборилмайди.

Ҳар бир нарсанинг ҳикматини биладиган Аллоҳ Ўзи яратган инсониятни пайғамбарлар орқали тўғри йўлга солишни ихтиёр қилди. Бунинг учун нубувват ва рисолат биносининг пойдеворини мустаҳкам қилиб қўйди. Яъни, ҳар бир пайғамбарга юборган диннинг асоси бўлмиш ақидани ҳаммалари учун бир хил қилди. Одам (алайҳиссалом)дан то Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)гача бўлган барча пайғамбарларнинг ақидалари бир хил эди. Бу ақида Аллоҳ таолонинг ягоналиги, барча айблардан холи экани, қиёмат куни, ҳисоб-китоб, жаннат ва дўзахга имон келтиришдан иборат эди.

Аммо динларнинг ақида қисми бир хил ва ўзгармас бўлгани билан, уларнинг амалий қисми – шариатлар ўзгармай туриши мумкин эмас эди. Аксинча, шариатлар замон ва маконга, умматлар ва уларнинг савиясига қараб ривожланиб борди. Шунинг учун Аллоҳ таоло диннинг пойдевори бўлмиш ақиданинг устига ҳар бир набийга берилган шариатни худди пойдевор устига қўйилаётган ғишт мисоли қилиб бирин-кетин қўйиб турди.

Одам (алайҳиссалом) даврида кишилик жамияти содда бўлгани учун, уларга содда ва оддий шариатни жорий қилди. Мисол учун, шароитдан келиб чиқиб, ўша шариатда ака-сингилнинг оила қуришига изн берилди. Кейин эса, инсонлар сони ортиб бориши натижасида бу ҳукм бекор қилинди. Вақтлар ўтиши билан шариатлар ҳам ўсиб борди. Аллоҳ таоло инсониятни ана шу тарзда тарбиялаб, уларни камол топтириб келди.

Охири келиб, инсоният вояга етганда, унга энг мукаммал ва боқий шариат бўлмиш шариати муҳаммадияни берди. Нубувват ва рисолат биносининг энг сўнгги ва энг гўзал ғишти қўйилди.

Энди бу бинога ғишт қўйилмайди. Бошқа пайғамбар юборилмайди. Ислом шариати барча замон ва маконлар учун, барча халқ, элат ва миллатлар учун қиёматга қадар боқийдир.

Муҳаммад (алайҳиссалом) абул анбиё вал мурсалин – набий ва расулларнинг отаси Иброҳим (алайҳиссалом) ўғли Исмоил (алай­ҳиссалом)нинг зурриёти эдилар. Оталарининг исмлари Абдуллоҳ, боболариники Абдулмутталиб, оналарининг исми Оминадир.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётлари шарқда – Ислом дунёсида ҳам, ғарбда – христиан оламида ҳам кўплаб тарихчилар томонидан жуда муҳим ва аҳамиятли бир мавзу сифатида ўрганилди, бу борада катта тадқиқотлар олиб борилди.

Ислом дунёсида тарих мусулмон олимлари томонидан дастлаб “сияр” ва “мағозий” шаклида бошланди ва кейинчалик “Футуҳот тарихи”, “Табақот”, “Умумий тарих” каби номлар остида бир неча тарих китоблари ёзиб қолдирилди. Сарвари олам Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётларини ўргатувчи тарих турига эса “Сийрати набавия” ёки “Сияри Набий” деб ном берилди.

Ҳадис олимлари у зотнинг бутун ҳаётларини илмий йўл билан тушунтириб берди.

Инглиз олими Жон Давенпорт ўзининг “Ҳазрати Муҳаммад ва Қуръони карим” китобида бундай ёзади: “Машҳур пайғамбарлар ва фотиҳлар ичида тарихий ҳаёти ҳазрат Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг тарихидек энг кўп ва ҳамма нуқталаригача батафсил ўрганилган шахс йўқдир”.

Расули акрам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳақларида сўраган кишиларга Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо): “Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ахлоқлари Қуръон эди”, деб жавоб берган эди. Ҳақиқатан ҳам, Қуръоннинг ҳамма амрлари Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг суратлари ва сийратларида ўз ифодасини топган. Демак, Исломнинг асосий қонуни бўлган Қуръонни тушунишимиз учун Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётларини, сийратларини ўрганишимиз шартдир. Бу зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳаётларини билмасдан туриб, исломий илмлардан бирортасини (на тафсир, на ҳадис, на фиқҳ, на ахлоқни) рисоладагидек тушуниб, моҳиятига етиб бўлмайди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг сийратлари

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг сийратлари – олтмиш уч йиллик ҳаётлари тарихи демакдир. У зотнинг қамарий ҳисобда 63 йил, шамсий ҳисобда 61 йиллик ҳаётларини икки даврга бўлиб ўрганишимиз мумкин: пайғамбарликдан олдинги давр (571–610); пайғамбарлик даври (610–632).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг пайғамбарликкача бўлган ҳаётлари умрларининг 40 йилини ўз ичига олган эди. Исломга даъват бошланмаган давр “жоҳилият даври”, пайғамбарлик даври эса “Саодат асри” деб номланади. Саодат асри 23 йилни ташкил этади.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг оталари Абдуллоҳ, оналари Оминадир. Аждодлари Аднонгача бориб етади. Боболарини тартиб билан келтирадиган бўлсак, қуйидагилар эди: Абдулмутталиб (Шайба), Ҳошим, Абдуманноф, Қусай, Ҳаким (Килоб), Мурра, Каъб, Луай, Ғолиб, Феҳр (Қурайш), Молик, Назр, Кинона, Хузайма, Мудрика, Илёс, Низор, Маъад, Аднон. Аднон Исмоил (алайҳиссалом)нинг зурриёти бўлиб, Кайзар сулоласидан эди.

Оминанинг оталари Ваҳб, боболари эса қуйидагича: Навфал, Абдулуззо, Зуҳра, Ҳаким. Ҳаким Зуҳранинг ҳам Қусайнинг ҳам отаси эканини эътиборга олсак, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг оталари ва оналарининг насаби Ҳакимга келиб бирлашганини кўрамиз.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг таваллудлари

Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таваллуд топган сана тарихчилар орасида энг мунозарали мавзулардан биридир. Баъзи тарихчилар 569 ва 570 йилни кўрсатишса, баъзилар 571 йилни Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг туғилган йиллари деб исботлашга уринади.

“Олий тарих” китоби муаллифи бундай дейди: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Фил йилида, якшанба куни кечаси, бир ривоятда, рабиъул аввалнинг 12-кечаси дунёга ташриф буюрганлар”. Кўпчилик Ислом уламолари мана шу кунни, яъни рабиъул аввал ойининг 12-куни, душанбага ўтар кечасини Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳақиқий таваллуд топган кунлари деб иттифоқ қилган. Умуман олганда, кўпчилик Ислом уламоларининг иттифоқ қилишича, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг туғилган кунлари 571 йил, 20 апрель, душанба, рабиъул аввал ойининг 12-кунига тўғри келади”.

Турк олими Умар Ризо Дўғрул Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг туғилган кунлари хусусидаги уламолар ихтилофига бундай муносабат билдиради:

“Ҳазрат Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) туғилган йил, ой, кун ҳақидаги бу ихтилофларнинг ҳикматини тушунмоқ учун Исломнинг руҳига кириб бориш, уни яхши тушуниш лозим. Аслида, бу ихтилофларнинг барчасига барҳам бериш мумкин эди. Чунки Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) даврларида бу муҳим ва қимматли ҳодиса бутун тафсилотлари билан аниқ-равшан ёзилиши мумкин эди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётларини энг нозик нуқталаригача ҳассослик билан кузатиб борган саҳобаи киромлар учун бундан осон иш йўқ эди. Шундай экан, бу оддийгина иш нимага амалга оширилмади?

Ҳазрат Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг хотирини ёд этишни истаган ҳар бир мусулмон бунинг учун аниқ бир кунни танлаши шарт эмас. У зотнинг шахсиятига кўрсатиладиган ҳурмат-эҳтиромни у ёки бу кунда маросим ўтказиш билан адо этиб бўлмайди. Бу нарса у зоти муборакка энг самимий ришталар билан боғланиш ва руҳониятларини шод этиш орқали амалга оширилиши мумкин.

Шу сабабдан, саодат асри мусулмонлари биз муборак деб билган кунлардан бирортасини ҳисоб-китоб қилмади, бунга кўп аҳамият бермадилар ҳам. Чунки мусулмон учун муборак бўлмаган бирор кун ва бирор соат йўқ. Ҳар кунини, ҳар соатини мусулмончасига, ҳазрат Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтганларидек ва истаганларидек ўтказган инсон орзу қилган савоб-баракотни топади”.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) арабларнинг энг обрўли қабиласи бўлган, Макка шаҳрининг ва Каъбанинг эгаси ҳисобланган Қурайш қабиласида дунёга келдилар. Туғилганларида оталари Абдуллоҳни кўролмадилар. У киши Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳали оналари қорнида икки ойлик эканларида Шомдан Маккага қайтиб келаётиб, Ясрибда (ҳозирги Мадина шаҳри) касал бўлиб, карвондан ажраб қолган ва 25 ёшида ўша жойда вафот этган эди. Оталари Абдуллоҳдан Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бир неча туя ва Умму Айман исмли хизматкор аёл қолади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) туғилмасларидан аввал оналари Омина бир туш кўради. Тушида унга: “Эй Омина, сен бутун махлуқотнинг фахри бўлган бир болага ҳомиладорсан. Туғилса, исмини Муҳаммад қўй”, деб башорат берилади.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хатна қилинган ҳолда туғилдилар. Муборак икки кураклари ўртасида каптар тухумидек “Нубувват муҳри” бор эди.

Қуръони каримда:

وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا كَآفَّةٗ لِّلنَّاسِ بَشِيرٗا وَنَذِيرٗا وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ

«(Эй Муҳаммад!) Биз сизни, ҳақиқатан, барча одамларга хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи бўлган ҳолингизда (пайғамбар қилиб) юбордик. Лекин одамларнинг аксарияти (бу ҳақиқатни) билмайди» (Сабаъ, 28), дейилади.

Бу ҳақда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўзлари бундай марҳамат қилганлар:

“Мендан олдин пайғамбарлар махсус бир қавмга юборилар эди, мен бутун инсониятга юборилдим”.

Етти кун болани оналари Омина эмизган эди. Оналарининг сути етмаганидан Сувайба исмли аёл эмизди. Сувайбадан сўнг Абдулмутталибнинг хизматкори Марваха сут берди.

Арабларнинг анъанавий урф-одатига мувофиқ ёш гўдаклар дала жойда тарбияланса, танлари соғлом, ақллари теран ва табиатан содда бўлиб ўсади, чунки далада тоза ҳаво бўлади, бунинг устига янги соғилган туянинг, эчкининг ва қўйнинг сути, қатиғи, пишлоғи ва қумрон болани бақувват қилади, яна ҳам фойдалиси, гўдак янги бўшанган қувватсиз онани эмас, балки далада ҳаёт кечирадиган, соғлом онанинг сутини эмиб, тинч табиий шароитда ўсади, деган мақсадда маккаликлар ўз фарзандларини, яйлов ва дала жойда яшовчи, ижарага эмизувчи оналарга боқиш ва тарбия қилиш учун берар эди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни Ҳалима Саъдия номли аёл ўз тарбиясига олди ва тўрт йил тарбиялаб, кейин оналари Оминага топширди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўкракдошлари Шайма билан қирга чиқар эдилар. Ҳалима: “Бу иссиқда қирга чиқманглар”, деб хавотирланса, Шайма: “Қўрқманг, бир булут келиб унга соя солади”, дерди.

Бир куни Шайма билан мол боқиб юришганда қуш шаклида иккита фаришта келади. Бири иккинчисига: “Шуми?” дейди. Иккинчиси: “Ҳа!” деб жавоб беради. Икковлари Пайғамбаримизни ерга ётқизиб, кўксиларини ёради ва ундан лахта қон парчасини чиқариб, қалбларини сув ва муз билан ювади. Кейин бири иккинчисига: “Сакинат келтир!” дейди. Уни кўксиларига қўйиб, қайта ёпиб қўйишади.

Бу воқеа “Шаққи садр” (“Кўкрак ёрилиши”) деб номланиб, унда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг қалблари ёмонликдан тозаланиб, имон ва илм билан тўлдирилган.

Бу воқеадан хавотирга тушган Ҳалима Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни оналарига олиб бориб топширади.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олти ёшга кирганларида оналари Омина Абдуллоҳнинг қабрини зиёрат қилиш ва ўғлини ўз қариндошларига кўрсатиш учун Мадинага олиб бориб, у ерда бир ой турди, Маккага қайтиб келаётиб йўлда касалликдан вафот этди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олти ёшда ота-онасиз етим бўлдилар ва боболари Абдулмутталибнинг тарбиясига ўтдилар.

Қуръони каримда:

أَلَمۡ يَجِدۡكَ يَتِيمٗا فَ‍َٔاوَىٰ

«(Эй Муҳаммад! Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?» (Зуҳо, 6) деб марҳамат қилинади.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саккиз ёшларигача боболари Абдулмутталибнинг қўлида тарбия топдилар. Бир йили Маккада қаттиқ қурғоқчилик бўлди, ҳеч ёмғир ёғмади. Абдулмутталиб невараси Муҳаммадни Каъба ёнига олиб бориб, қўлини баланд кўтариб, халқ билан бирга: “Эй Парвардигор, шу боланинг ҳаққи-ҳурматига бизга ёмғир бер”, дея дуо қилди. Аллоҳ таоло маккаликларга шу заҳотиёқ ёмғир ёғдирди. Бу воқеа ҳақида амакилари Абу Толиб бундай эслайди: “Муҳаммад шундай бир кишики, унинг ҳаққи-ҳурматига Аллоҳдан ёмғир сўралганда, Аллоҳ мўл-кўл қилиб эҳсон қилган эди”.

Абдулмутталиб 82 ёшида вафот этаркан, ўғилларига Пайғамбаримизни кўрсатиб: “Буни сизларга омонат қолдиряпман. Барчангиз унинг ҳимоя ва тарбиясига диққат этинг”, деди. Амакиларининг қайси бирини танлаш Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ихтиёрларига берилганида, амакилари Абу Толибнинг қучоғига отилдилар.

Абдулмутталиб ўғли Абу Толибга: “Эй Абу Толиб, бу бола ота-она меҳрини кўрмади, унга меҳр кўрсат”, деб кўз ёши билан вафот этди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саккиз ёшда эдилар. Шундай улуғ, бўлғуси пайғамбар етим бўлиб, кўнгиллари синиқ, маъюс ҳолда вояга етдилар. Аллоҳ ўзининг суюкли бандасини энг оғир мусибат – етимлик гирдобига ташлашини уламолар икки ҳикмат билан боғлайди: биринчиси, бўлажак пайғамбарининг қалбида етим-есирларга, муҳтожларга меҳр-шафқат, мурувват сифатларини уйғотиш эди.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло:

أَلَمۡ يَجِدۡكَ يَتِيمٗا فَ‍َٔاوَىٰ وَوَجَدَكَ ضَآلّٗا فَهَدَىٰ وَوَجَدَكَ عَآئِلٗا فَأَغۡنَىٰ فَأَمَّا ٱلۡيَتِيمَ فَلَا تَقۡهَرۡ وَأَمَّا ٱلسَّآئِلَ فَلَا تَنۡهَرۡ وَأَمَّا بِنِعۡمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثۡ

«(Эй Муҳаммад! Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?! Яна сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?! Сизни камбағал ҳолда топиб, (Хадичага уйланишингиз туфайли) бой қилиб қўймадими?! Бас, энди сиз (ҳам) етимга қаҳр қилманг! Сўровчи (гадо)ни эса (малол олиб) жеркиманг! Раббингиз (сизга ато этган барча) неъмати ҳақида эса (одамларга) сўзланг!» (Зуҳо, 6–11) дейди.

Иккинчиси Ўзининг қудратини намойиш қилишдир. Чунки Аллоҳ таоло бўлажак пайғамбари ва ҳабибини жоҳилият ботқоғига ботган одамлар орасида яратиб, ўша даврдаги иллатлардан пок сақлади, инсон тарбияси ва камолоти учун зарур бўлган ота-она ва устознинг тарбиясисиз, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ахлоқ бобида ҳам, илм бобида ҳам дунёда энг улуғ инсон даражасига кўтарди.

Ояти каримада бундай дейилади:

أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَكَ صَدۡرَكَ وَوَضَعۡنَا عَنكَ وِزۡرَكَ ٱلَّذِيٓ أَنقَضَ ظَهۡرَكَ وَرَفَعۡنَا لَكَ ذِكۡرَكَ

«(Эй Муҳаммад!) Кўксингизни (илму ҳикматга) кенг очиб қўймадикми?! Сиздан белингизни эзиб турган юкингизни олиб қўйдик (енгиллатдик). Зикрингизни (исмингизни) ҳам баланд кўтариб қўйдик» (Шарҳ, 1–4).

Саккиз ёшли Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётларида янги давр бошланди. Бу давр то 25 ёшларигача давом этди. Абу Толиб Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га тижорат сирларини ўргата бошлади. Маккаликлар қиш мавсумида Яманга, ёзда эса Шомга тижорат карвони юборар эди.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам икки марта Сурия томонга, бир марта Яманга карвон билан сафарга чиққанлар. Сурия сафарининг биринчисида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўн икки ёшда, иккинчисида йигирма беш ёшда, Яманга сафар қилганларида эса ўн етти ёшда эдилар.

Абу Толиб бошчилигидаги карвон билан қилган биринчи сафарларида карвон Шом йўлида Бусро деган қишлоққа яқин жойда тўхтади. Бу ерда насронийларнинг ибодатхонаси бўлиб, унда Буҳайро исмли машҳур бир роҳиб хизмат қилар эди. Буҳайро кўп китоб ўқиган бўлиб, келиши яқин бўлган пайғамбарнинг аломатларини билар эди. Карвон орасида юрган ўн икки ёшли Муҳаммадни кўриб, ундан пайғамбарлик аломатларини топди ва Абу Толибга: “Эй Абу Толиб! Бу бола келиши кутилаётган, китобларда аломати ёзилган пайғамбарга ўхшайди. Уни асло Шомга олиб борма. Шом яҳудийлари унинг аломатларини билади, бирор зарар етказишлари мумкин. Молларингизни шу ерда сотинглар”, деди. Абу Толиб молларни ўша жойнинг ўзида сотиб, Маккага қайтди.

Бутларга ҳамма сиғинадиган бир замонда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бирор марта бутга сиғинмаганлар. Абу Толиб маккаликларнинг катта бир бутига сиғинишга Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ундаганда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Асло сиғинмайман”, деганлар.

Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) йигирма беш ёшларида Сурияга иккинчи бор тижорат сафари қилиб, Макканинг энг бой аёли Хадичанинг таклифи билан унга ҳамкорлик қилдилар, унинг молларини сотишда кўмаклашдилар. Сурияга қилинган бу сафар ва унда кўрилган катта фойда, бунинг устига Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг софдил, омонатдор эканлари Хадича билан оила қуришларига васила бўлди. Хадичанинг ёши бир оз каттароқ бўлса-да, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га жуфти ҳалол бўлди, тўрт қиз: Зайнаб, Руқия, Умму Кулсум, Фотима ва икки ўғил: Қосим ва Абдуллоҳ исмли фарзандлар кўрди. То умрларининг охиригача вафодор, маслаҳатгўй бўлиб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг муҳаббатларини қозонди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг учинчи ўғиллари Иброҳим мисрлик жориялари Мориядан бўлиб, Иброҳим вафот этган йили Пайғамбаримиз 63 ёшда эдилар.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўн олти ёшларида Фижор жангида қатнашдилар. Исломдан олдин Араб яриморолида тўхтовсиз жанглар бўларди. Ана шулардан бири тўққиз йил давом этган Фижор жангидир. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бу жангда иштирок этган бўлсалар ҳам ўзлари ўқ отмаганлар, қурол ишлатмаганлар, душманлар томонидан отилган ўқларни амакиларига олиб келиб бериб турганлар.

Йигирма ёшларида амакилари Абу Толибнинг қўй ва эчкиларини боқиб, чўпонлик қилганлар.

Пайғамбарлик келишидан аввал у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётларида яна икки муҳим воқеа содир бўлди.

Биринчиси, жоҳилият даврида турли араб қабилалари ўртасида тинимсиз ички урушлар бўлиб турарди. Навбатдаги шундай уруш Қурайш ва Ҳавозин қабилалари орасида чиқди. Бу уруш сабабли икки томондан ҳам кўплаб кишилар қурбон бўлди. Маккада нотинчлик ҳукм сурарди. Ана шундай бир пайтда маккалик Ос ибн Воил яманлик бир савдогарнинг ҳамма молларини тортиб олиб қўйди. Ноҳақликка чидай олмаган яманлик савдогар Қубайс тоғига чиқиб, дод солиб, қабилаларни ёрдамга чақирди. Яманликнинг бу дод-фарёдини эшитган, унинг ҳолига ачинган Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг амакилари Зубайр Қурайшнинг ҳамма қабилаларини йиғди ва барча йиғилганлар бугундан бошлаб Маккада бирор маҳаллий ёки мусофир кишига ҳеч ким зулм ўтказмасликка ва зулм етган бечора кишиларга ёрдам беришга аҳд қилиб, қасам ичишди. Бу аҳд “Ҳилфул фузул”, яъни “Фозиллар қасамёди” деб номланди. Қасамёдчилар гуруҳи яманликнинг додига етиб, унинг тижорат молини Ос ибн Воилдан қайтариб олиб беришди. Мана шу яхши ниятли хайрия гуруҳига Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам қўшилганлар ва уни пайғамбарликларидан кейин ҳам мақтаб эсга олган эдилар.

Ибн Исҳоқ, Ибнул Асир ва Ибн Халдунлар ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деган эдилар: “Мен амакиларим билан Абдуллоҳ ибн Жадъоннинг уйида шундай қасамёдга гувоҳ бўлганман, мен учун ундан гўзалроқ, ундан фойдалироқ нарса бўлмаган. Агар менга Исломда ҳам шундай қасамёд қилишга чақирилса, албатта қабул қилган бўлардим”.

Иккинчиси, Қурайш қабилалари Каъбани таъмирлаш масаласида келишолмай қолди. Ўртада жуда катта жанжал чиқиши арафасида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) адолатли қози вазифасини бажардилар ва иш хунрезликкача етмади. Муқаддас Каъба деворлари бузилиб, уни қайтадан қуриш бошланди. Каъба қурилишида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам астойдил қатнашдилар, тош ташидилар. Имом Бухорий “Саҳиҳ”ида ҳатто Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг елкалари яралангани ривоят қилинган.

Каъба биносини қуриш асносида қора тошни ўз жойига ким қўйиши тўғрисида муаммо чиқди ва иш жанжалга айланиб, қон тўкилишига оз қолди. Қурайшнинг энг кекса кишиси бўлган Абу Ҳузайфа ибн Муғийра орага кирди ва: “Жанжални бас қилайлик, ким ҳарам эшигидан биринчи бўлиб кириб келса, ўшани ҳакам қилайлик ва айтганини қилайлик”, деб таклиф киритди. Ҳарам эшигидан биринчи кириб келган киши Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бўлдилар. Ҳамма у кишининг ҳакамликларига рози бўлди. Чунки маккаликлар Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ҳалолликлари, адолатлари, тўғрисўзликлари учун “Муҳаммад Амин”, яъни “ишончли Муҳаммад” деб атарди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ридоларини ечиб, ерга ёйиб, Қора тошни кўтариб ридо устига қўйдилар ва ридонинг учларидан ҳамма қабила улуғларига тутқаздилар. Қора тошни жойига қўйишда ҳамма баравар иштирок этди. Маккалик барча қабила раҳбарлари ва аъзолари дилида Пайғамбаримиз (сол­лаллоҳу алайҳи ва саллам)га нисбатан ҳурмат кучайди.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Пайғамбаримизга биринчи ваҳий келиши;

Исро ва Меърож воқеаси;