Табиатдаги гўзал ва шу билан бирга дилга қўрқув соладиган ҳодисалардан бири – яшин (чақмоқ) чақнашидир.
Яшин – атмосферада юз берадиган учқунли электр разряди бўлиб, булутлараро ёки булутлар билан ер орасида ҳосил бўлади. Манфий зарядлар булутлардан ер томонга қараб оқади. Ерга етиб келганда мусбат зарядлар билан тўқнашиши натижасида чақмоқ чақиши кузатилади. Яшин чақнаганда атроф бир зум ёришиб кетади.
Чақмоқ чақишининг узунлиги бир неча километр, диаметри бир неча ўн сантиметр, давомийлиги сониянинг мингдан 25 улушига тенг, ток кучи 100 КА (килоампер)гача бўлиши мумкин. Бундай чизиқли яшин билан бирга баъзида шарсимон яшин ҳам чақнайди. Чақмоқ асосан баҳор ва ёз фаслларида кузатилади. У доим момақалдироқ билан бирга юз беради.
Чақмоқ чаққанда электр энергияси иссиқлик ва ёруғлик энергиясига айланади. Яшин кўпинча қора ёмғир булутларида, вулқон отиладиган пайтда, торнадо (қуюн) ва чанг бўрони пайтида ҳам пайдо бўлади.
Чақмоқ бошининг ер юзаси томонга ҳаракати сониясига 5107 метр тезликда бўлади ва дарҳол ортга қайтади. Яшиннинг асосий разряди ҳаракат қилган каналдаги ҳарорат 25000° дан ҳам ошиб кетиши мумкин. Чақмоқ чақиши ёнғинлар содир бўлишига ва одамларнинг ҳалокатига сабаб бўлиши мумкин.
Чақмоқ электр ва радио симлари, электр станциялар, машина ва аппаратлар учун айниқса хавфли. Унинг самолётга тушиши конструкция элементларини ишдан чиқаради, радио аппаратлари ва навигация асбобларини яроқсиз ҳолга келтиради. Шунингдек, экипаж аъзоларининг кўзини кўр қилиб, турли шикастларни етказади. Дарахтга тушган яшин унинг тагида ва яқинида турган одамларни шикастлаши мумкин.
Юқорида бир чақмоқ чақишининг давомийлиги сониянинг мингдан 25 улушига тенг экани, кейин дарҳол яшиннинг ортга қайтиши айтиб ўтилди.
Буни қарангки, бундан 1400 йил олдин, инсоният чақмоқ чақишининг хусусиятлари, жараёнлари ҳақида тасаввурга эга бўлмаган пайтда Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам мана бу ҳадисларида яшиннинг чақнаш механизмини ва тезлигини аниқ айтиб қўйган эдилар:
“Чақмоқнинг кўз очиб юмгунча қандай ўтиб, қайтганини кўрмаганмисизлар?!”. Имом Муслим ривояти.
Ушбу ҳадисда яшиннинг тезкорлиги ўта нозик услубда “кўз очиб-юмгунча” деб баён қилиняпти. Шунингдек, ҳадисда яшиннинг ерга келиб, яна ортга қайтиши ҳам эслатиляпти.
Яшин чақнашининг тезлиги ҳақида олимларнинг “сониянинг мингдан 25 улушига тенг” дегани “кўз очиб-юмгунча” деганидир.
Абдуддоим Каҳел мақоласи ва
uz.wikipedia.org маълумотлари асосида
Нозимжон Иминжонов тайёрлади
