– Биз мактабда ўқиганимизда ўқитувчиларимиздан қўрқар эдик. Айнан қўрққанимиз учун ҳам дарсга борардик, уйга берилган вазифалар албатта адо этилган бўларди. Акс ҳолда устозларимиз қулоғимиздан чўзар, чаккамизга тарсаки туширар, калтакларди. Ўзбекнинг мақоли бежиз эмас. Ўғлини ўқитиш ёхуд бирор ҳунар ўрганиши учун устозга берган ота «Эти сизники, суяги бизники» деган. Бугун эса бошқача. Фарзандини койиган муаллим билан ота-оналар дод-вой солиб жанжаллашади, ҳатто судга берганлар ҳам бор. Тартиб-қоида, қонунни пеш қилади. Бундай муносабатга сиз нима дейсиз?
– Бу саволингиз ниҳоятда жиддий бўлгани сабабли, сизни хаёлан ўтмиш сафарига таклиф этай, – дейди марҳум Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоҳир Малик. – Устоз Абдулла Қодирий айтганларидек, «мозийга қайтиб иш кўриш хайрлик, дейдилар». Биз кейинги пайтда янги мактабларимиз, янгича ўқитиш услубларини мақташ билан овора бўлиб, эскиларини бутунлай унутиб қўйдик. Ҳолбуки, ўтмишдаги мактаб бизга икки томонлама ибрат бўлиши керак. Ўтмиш мактабини биз кўрмаганмиз, аммо эшитганмиз. Тоғам Мирзакалон Исмоилийнинг «Фарғона тонг отгунча» китобларида ёш бола қандай калтаклангани баён этилган.
Бундай манзарани Садриддин Айнийнинг «Эски мактаб» китобида, сўнгроқ Кибриё Қаҳҳорованинг хотираларида ҳам ўқиган эдик. Адашмасам, айбдор боланинг оёқларини савалаб, ёрилган товонига туз босишар эди ва буни одатий ҳол, тарбия ўрнида қабул қилишган. Ҳолбуки, бу тарбия эмас, ваҳшийликнинг бир кўриниши бўлган. Шунинг учун ҳам жадидлар мактабнинг бу усулига жиддий қаршилик кўрсатганлар. «Фарғона тонг отгунча»даги Дилшод мактабдан безиб, меҳрибонлик билан таълим берувчи рус аёлига боради. Ҳаётда ҳам шундай бўлган. Рус-тузем мактаблари очилгач, ота-оналар шу янгича таълимни афзал билишган.
Тўғри, ўтмишдаги улуғ алломалар шу каби биз «эски» деб атайдиганимиз мактабларда билим олганлар. Жоҳил мактабдорлар билан бир қаторда билимли, меҳрибон устозлар ҳам бўлишган.
Бугунги мактабларга назар ташласак, меҳрибон устозларни ҳам кўрамиз, шафқатсизларини ҳам учратамиз. Болаларни калтаклаш хусусида баҳс очилса, калтак тарафдорларини учратишимиз табиий. Фақат муаллимлар эмас, ҳатто ота-оналар орасида ҳам «болани уриб туриш керак», деб ҳисобловчи аёвсизларни кўрамиз. Муаллим бировнинг боласини уради. Ота ёки она эса ўз фарзандини уради, баъзан аёвсиз равишда, ногирон қилиб қўйиш даражасида урганларни кўриб ёки эшитганимда юрагим эзилиб кетади. Ўз фарзандини урувчи ота ёки онанинг юраги тошдан бўлса керак. Аллоҳ болаларга намозни 10-12 ёшдан фарз қилган. Бу ёшгача болаларга гуноҳ ёзилмайди. Агар белгиланган ёшда намоз ўқимаса уриш тавсия этилган. Лекин биздаги каби аёвсиз тарзда эмас, балки тўннинг этаги билан пўписа ўрнида уриб қўйиш назарда тутилади. Фарзандларини гўдаклик чоғиданоқ уриб ташлайдиган ота-оналарга улуғ олим Пифагорнинг бир гапини эслатаман: «Қабрингиз устида йиғлай олишлари учун фарзандларингизнинг кўз ёшини тўкманг».
Бизнинг мактабларда болаларни уриш қатъий тақиқланган бўлишига қарамай, жазонинг турли усулларидан фойдаланиш ҳоллари учрайди. Айрим мамлакатларда болаларни уришга қонун йўли билан ижозат этилади. АҚШнинг баъзи штатларида калтаклаш тақиқланган, баъзиларида эса рухсат берилган. Шунинг ўзиёқ одамзод бу масалани ечишга ҳамон ожиз эканидан далолат беради.
Менинг бу борадаги шахсий фикримга келсак, ким бўлса бўлсин: муаллимми ё ота ва онами, болани уришига мутлақо қаршиман, ҳатто баъзи ўринларда шафқатсиз ота ва оналардан нафратланаман. Ота-онасидан қўрқиб яшайдиган болаларга ачинаман, уларнинг қўрқувдан мўлтиллаб турган кўзларини кўрсам йиғлагим келади. «Мен ор-номусга ва эркинликка ҳурмат руҳида ўстирилаётган ёш қалбни тарбиялашдаги ҳар қандай зўрликни қоралайман. Қаттиққўллик ва мажбурийликда қандайдир қуллик белгилари бор, мен ақл, эҳтиёткорлик ва маҳорат билан қилиш мумкин бўлмаган нарсага куч билан асло эришиб бўлмайди, деб ҳисоблайман». Камина XVI асрда яшаган француз адиби Мишель Монтеннинг бу ҳикматли гапларига ҳамфикрман.
Оилада ота ва онанинг зўравонлиги ҳукм сурса бола ҳамиша қўрқувда яшайди ва бу қўрқув унда турли иллатларни тарбиялайди. Ота-онанинг калтаклашидан қутулиб қолиш учун ёлғон тўқийди, чақимчилик қилади, ҳатто фитнадан ҳам қайтмайди. Бир она чақалоғини 12 ёшли қизига тутқазиб, «эҳтиёт бўл, қўлингдан тушиб кетмасин, йиқитсанг, худди ўлдираман», деб огоҳлантиради. «Ўлдираман», деган қуриқ пўписани қизча росмана ҳукм ўрнида қабул қилади. Болани йиқитиб юборганда, онаси ошхонада пиёз тўғраётган бўлади. Гўдакнинг йиғисини эшитган она ҳовлига қўлидаги пичоқ билан югуриб чиқади. Пичоқни кўрган қизча «энди ўлдирадилар!» деган қўрқувда тилдан қолади. Унинг шифо топмаганига ўзим гувоҳман!
Яқинда иккинчи синф ўқувчиси ўзини осиб қўйибди. Бунақа ҳолат ўсмирлар орасида учраб турарди. Аммо 9 ёшли боланинг фожиасига энди гувоҳ бўлишим. Ўсмирлар бирон нарсадан қаттиқ ғазабланиб ёки бирон нарсага қаршилик билдириб жонларига қасд қиладилар. 9 ёшли болакай эса ота-онасидан қўрққанидан ўзини осган. Дарсда «икки» баҳо олиб йиғлаб юборганида нодон муаллимаси «Шунга ҳам йиғлайсанми, ундан кўра ўзингни осиб қўя қолмайсанми!» – деган. Бу пичинг болага нажот йўли бўлиб кўринган. Чунки ота-онаси ундан фақат «беш» баҳо олишни талаб қилишган. «Тўрт» баҳо учун ҳам бола жазоланган: бурчакка тик турғазиб қўйилган ё ширинлик, ё бошқа нарсадан маҳрум қилинган. Бу шунчаки жазо эмас, таҳқирлаш эканини кўп ота-оналар тушунишмайди.
Ўз боласини бу тарзда хорлагандан кўра, камарда икки марта саваласа, боланинг кўнгли бунчалик оғримайди. «Икки» баҳо олиш бола учун катта фожиа бўлиб туюлган. Жиноят ишида ўлимга руҳан мажбур қилиш сабаблари ўрганилади. Терговчи, шубҳасиз, муаллимани айблайди. Уйдаги шароитга эса аҳамият бермайди. Ҳолбуки бу фожиада муаллимага нисбатан ота-онанинг айби кўпроқ.
Ҳамонки сўз муаллиманинг нодонлиги ҳақида очилди, тарбиячилар масъулиятини ҳам эслатиб ўтайлик. «Тарбиячи» – шунчаки бир касб эмас, балки ҳам шараф, ҳам масъулиятдир. Биз Аллоҳга «Раббим», деб илтижо қиламиз. «Раббим» – «тарбиячим» демакдир. Аллоҳ фақатгина яратувчи – Холиқгина эмас, бандаларининг тарбиячиси ҳамдир. Ердаги тарбиячилар Аллоҳнинг бу борадаги холис хизматчилари бўлганлари боис ҳам уларнинг касби шарафлидир. Тарбиячи тарбияланувчиларга муайян билим бериш билангина эмас, балки одоби, турмуш тарзи, ҳар кунги воқеаларга муносабати билан ҳам таъсир кўрсатиш вазифаси ва масъулиятини ҳам зиммасига олган бўлиши керак. Мураббий ўзининг асосий вазифаси ўз тарбияланувчиларини ақлий меҳнатга ўргатишдан иборатлиги ва бу вазифа дарс ўқитишдан ҳам кўра муҳимроқ эканлигини унутмаслиги лозим.
Яхши муаллим бўлиш учун нимани ўқитсанг – ўшанга, кимни ўқитсанг – ўшаларга меҳр қўймоқ зарур. Сўз дегани тарбиячи-муаллимларга ўз фикрларининг баёни учун эмас, балки бошқалар тафаккурини уйғотиш учун берилган. Қаердаки бўлмасин, сўз одамлар ўртасидаги воситачилик хизматини ўтар экан, айниқса таълим соҳасида ортиқча гапириш ҳам, гапни тўмтоқ тугатиш ҳам номақбулдир.
Мавзуни якунлашдан олдин ўтмиш донишмандларининг фикрларига асосланган ҳолда яна болани уриш масаласига қайтмоқчиман.
«Болани сўксанг – бети қотар, урсанг – эти» – деган мақолга эътирозим йўқ. Баъзи одамларнинг айбини айтиб, танбеҳ берсангиз, кўзини лўқ қилиб, без бўлиб тураверади. Назаримда бу тоифа одамлар болалигида кўп сўкиш эшитаверганидан бети қотиб кетган бўлса керак. «Таёқ айиқни ҳам мулла қилар» – бу мақолни бола тарбиясига қўллаб бўлмайди. Агар таёқ яхши тарбия воситаси бўлганида эди, унинг ижобий самарасини энг кўп таёқ ейдиган эшакда кўрган бўлардик. Бу борада Суқрот ҳакимнинг «Сўз таъсир қилмаган одамга калтак ҳам ўтмайди», деган ҳикматлари ғоят ўринлидир. Абулқосим Замаҳшарийнинг «Виждон азобию таънадан тўғри бўлмаган кимсани таълим-тарбия ва қийнаш билан ҳам тўғрилаш амри маҳол», деган ҳикматлари неча асрларни оралаб бизга етиб келибдими, демак, ҳаёт тажрибасидан ўтган айни ҳақиқатдир.
Болани сўкишса, уришса ва турли йўллар билан хафа қилишса, у энг кичик ёшиданоқ ўзини ёлғиз сеза бошлайди. Агар бола ёмон иш қилганлиги учун жазоланиб, яхши иш қилганлиги учун тақдирланса, у яхши ишни фақат фойдаси учун қиладиган бўлади. Кам таҳқирланган бола ўз қадр-қимматини яхши англайдиган киши бўлиб етишади.
Худди бола фикри каби бола ҳиссиёти ҳам зўрлик қилмасдан бошқарилмоғи лозимлигини унутмаслик керак. Қўпол куч ишлатганга қараганда яхши гап билан ҳар доим кўпроқ натижага эришилишини барча билади-ю, лекин бу ҳақиқатга амал қилувчилар кам. Тарбия бобида болани сўкиб мақсаднинг учдан бирига, севиш ва сийлаш билан ҳаммасига эришилади. Яхши гап билан эриша олмаган одам қаттиққўллик билан ҳам эриша олмайди. Мажбурлаб ўргатиш, сиқиқ, зўрлаш туфайли эришилган ҳамма нарса омонат, нотўғри ва ишончсиздир. Тарбия соҳасидаги бола учун биринчи сабоқ, майли, итоаткорлик бўла қолсин – шунда муаллим ёки ота-она нимани зарур деб топса, ўша иккинчи сабоқ бўлади.
Анвар Намозов,
журналист
