Албатта, сиз бу аллома, олим, уламолар ҳақида биласиз, улар ҳаёти, ижоди, фаолияти ҳақида кўплаб китобларда ўқигансиз. Биз қуйида уларнинг биз, авлодларига қолдирган маънавий мероси ҳақида мухтасаргина маълумот беришни маъқул кўрдик.
Имом Бухорий (810-870) Ислом таълимотига оид 20 дан ортиқ асарлар ёзди. Унинг биргина “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” асарига 7275 та ҳадис киритилган. 1998 йил октябрь ойида буюк мутафаккир Имом Бухорийнинг 1225 йиллик таваллуд куни кенг нишонланди. Самарқанд яқинидаги Хартанг қишлоғида Имом Бухорий ёдгорлик мажмуаси барпо этилди. 4 жилдли “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” китоби илк бор ўзбек тилида нашр этилиб, китобхонларга тақдим этилди.
Абу Мансур ал-Мотуридий (870-944). Калом илми равнақига улкан ҳисса қўшган буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида туғилган. Ал-Мотуридий исломий одоб қоидалари, маънавий-ахлоқий камолот сирларидан таълим беришга мўлжалланган қатор асарлар ёзган. Улардан “Китоб ат-Тавҳид” (“Аллоҳнинг бирлиги”) ва “Таъвилот аҳл ассунна” (“Суннийлик анъаналари шарҳи”) номли асарларигина сақланиб қолган. Уларда диний таълимот, исломий урф-одатлар, инсоннинг камол топишида дунёқарашининг шаклланиш моҳияти талқин этилган.
Ал-Мотуридий 944 йилда Самарқандда вафот этган. Мустақиллик шарофати билан диний қадриятларимиз тикланаётган ватанимизда 2000 йил ноябрда Имом ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги нишонланди. Самарқандда Мотуридий хотирасига бағишланган ёдгорлик мажмуи барпо этилган, асарлари ўзбек тилида нашрдан чиққан.
Бурҳониддин ал-Марғиноний машҳур фиқҳ (ҳуқуқшунос) олими. У 1123 йилда Риштонда (Фарғона водийси) таваллуд топган. Ал-Марғинонийнинг энг нодир китоби тўрт жилдли “Ҳидоя” асаридир. “Ҳидоя” ислом ҳуқуқшунослиги бўйича мукаммал асардир.
Бу асар ҳозирги кунда ҳам муҳим манба сифатида фойдаланиб келинмоқда. Шу сабабли аллома нафақат уламолар, балки оддий халқ орасида ҳам “Ҳидоят йўлининг сарбони” дея катта ҳурмат-эътибор топган. Бурҳониддин валмилла (Ислом динининг далили, исботи) деган шарафли номга сазовор бўлган. 2000 йилда ал-Марғинонийнинг таваллуди кенг нишонланди. Шу муносабат билан Марғилон шаҳри марказида Бурҳониддин Марғиноний ёдгорлик мажмуи бунёд этилиб, шу ерда унинг рамзий мақбараси ўрнатилди.
Абу Лайс Самарқандий. Абу Лайс куняси билан машҳур бўлган Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Самарқандий 911 йилда Самарқандда туғилган, шу ерда шайхулисломлик қилган. Замонасининг етук фиқҳ ва тафсир олими, фозил ва нуфузли кишиси бўлган.
Мир Сайид Барака. Саййид Барака, Мир Саййид Барака Амир Темурнинг пири. Шарафиддин Али Яздийнинг ёзишича, асли Макка шаҳридан бўлиб, Амир Темур билан дастлаб Термиз шаҳрида учрашган.
Хожа Аҳрор Валий (1404-1490 йй) ХV аср иккинчи ярмида ижтимоий-сиёсий, маданий ва тафаккур ривожида муҳим ўрин тутган. Нақшбандия тариқатини ривожлантирган. Ҳижрий 806 йил рамазон ойида (1404 йил, март) Шош – Тошкент ҳудудидаги Боғистонда дунёга келган. Она тарафидан Хожа Аҳрор машҳур Шайх Хованди Таҳурга бориб уланади.
Хожа Аҳрор қаламига мансуб уч рисола бизгача етиб келган. Улардан бири — “Фақарот ул-орифин” (“Орифлар сўзларидан парчалар”) бўлиб, унда Хожа Аҳрорнинг ва баъзи бошқа тасаввуф намояндаларининг тариқатга оид фикрларидан намуналар келтирилган. “Волидия” деб номланган иккинчи рисоласини Хожа Аҳрор ўз отаси илтимосига кўра ёзган. Унда тариқат йўлига кирган кишининг ахлоқ-одоби, фақр ва фано тушунчалари ҳақида сўз боради. Бу рисола ўз даврида машҳур бўлиб, Жомий ва Алишер Навоийлар у билан яқиндан танишганлар. Заҳириддин Муҳаммад Бобур эса уни форсийдан ўзбек тилига шеърий таржима қилган. Учинчи рисола “Ҳавроийя” деб аталиб, машҳур мутасаввуф шоир Абу Саъид Абулхайрнинг ушбу “Ҳавро” (“Ҳурлар” ёки “Фаришталар”) сўзи билан бошланувчи бир рубоийсини шарҳлашга бағишланган.
Хожа Аҳрор Валий 1490 йилда вафот этган ва Самарқандда дафн этилган.
Али Қушчи (1404-1474 йй) ХV асрда илмий фаолият кўрсатган фақиҳ, математик ва астроном олим. Унинг тўлиқ исми – Алоуддин Абулҳасан Али ибн Муҳаммад Самарқандий эди.
Аллома 806/1404 йили Самарқандда туғилган. Отаси Мулло Муҳаммад темурийлар хонадонига яқин бўлиб, кўп вақт Шоҳруҳ (1409-1447) саройида хизмат қилган. У ов қушларига қарайдиган ходимларга бошлиқ бўлган. Али Қушчи отаси сингари ёшлигидан овга қизиқади, Улуғбекнинг қарчиғайларини тарбия қилади ва ниҳоят моҳир овчи бўлиб етишади. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Қушчининг ўғли Али “Қушчи” деган лақаб билан танилган.
Али Қушчи Самарқанд мадрасасини битиргач, Улуғбекнинг рухсати билан бир неча йил Эроннинг Кирмон вилоятида истиқомат қилди ва ижод этди. Бу ердаги олимлар ва шоирларнинг илмий мажлисларида иштирок этиб, кўпгина китобларни мутолаа қилди, шарҳлар ва мустақил асарлар ёзди.
Унинг «Рисолаи фатҳия», «Рисолаи Муҳаммадийя», «Тарихи ҳоқони Чин», «Рисолаи муфрадийя», «Шарҳи рисола ал-фиқҳ», «Рисолату фи мавзуъот ул-улум», «Маҳбуб ул-ҳамойил фи кашф ул-масойил» каби илмий асарлари машҳур. Ҳижрий 879 (милодий 1477) йили Истанбулда вафот этган ва Абу Айюб Ансорий қабристонига дафн қилинган.
Алишер Навоий (1441-1501 йй). Алишер Навоий 1441 йил 9 февраль куни Хуросон давлатининг пойтахти - ҳозирги Афғонистон ҳудудидаги Ҳирот шаҳрининг Боғи Давлатхона мавзесида туғилди.
Алишер Навоий Самарқандда 1465 йилдан 1469 йилнинг баҳоригача яшади, Фазлуллоҳ Абу Лайс мадрасасида ўқиб, турли фанларга оид билимларини янада чуқурлаштирди. Ўзидан жуда катта маънавий-маданий мерос қолдирди.
