Маълумки, илм аҳллари бир-бирларига «домла-домла» деб доим мурожаат қилади, лекин кўпчилик бу сўзнинг қандай пайдо бўлганлигини тўғри изоҳлаб бера олмайди.
«Ўзбек тили изоҳли луғати» 1-жилдининг 233-саҳифасида «Домла – сўзлашув тилида (оғзаки нутқда) қўлланиладиган сўз, ибора, ҳар қандай илмли кишига ҳурмат билан мурожаат этиш формаси», деб ёзилган.
«Изоҳил луғат»да домла сўзининг домулла сўзидан келиб чиққанлиги таъкидланади. Луғатда домулла сўзи арабча деб кўрсатилган ва унинг уч хил маъноси мавжуд деб изоҳланади: 1) диний мактаб муаллими; 2) дуохонлик, иссиқ-совуқ қилиш билан шуғулланувчи шахс; 3) ўрта ва олий мактаб ўқитувчиси.
Домулла сўзи «до+мулла»дан иборат бўлиб, катта муллага тўғри келади, деган фикрлар ҳам бор. Бунда «до» хитойча катта деган маънони билдиради, деб изоҳланади.
Маълумки, хитой тили асосида сўз пайдо бўлиши ўзбек тилида жуда кам учрайди. Бунинг устига тарқалиш кўлами ва маъно хиллари кўп бўлган домулла сўзининг хитойча асосида пайдо бўлиш эҳтимолдан анча узоқ. Тарихий жараёнга назар ташласак, ўзбек тилига форсча ва арабча сўзлар кўп ўтган. Хитой билан савдо ва алоқалар бўлсада, аммо тил ва урф-одатлар аралашуви рўй бермаган. Фақат айрим сўзларгина хитой тилидан ўзбек тилига ўтган: лағмон (узун хамир), манту (юмалоқ хамир), чинни (хитой пиёла) каби.
Дада мулла иборасининг асли форсча. Унинг таркибидаги «дада» сўзи ўзбекча бўлиб, ота демакдир, аммо мулла ўзбекчага ўтган арабча сўз бўлиб, ундан форсий шаклда дада мулла бирикмаси шакллангандир. Бу ибора туркий тиллар қонуниятига мослашиб, ўзбек ва унга яқин туркий тилларда қисқариб домла ёки домулла шаклида қабул қилинган.
Дада мулла бирикмасини форсча-тожикча асос дейишимизнинг бойиси шундаки, Самарқанд-Бухоро типли тожик шеваларида ака мулла, хола мулла, бийи мулла, ука мулла каби бирикмалар кўп ишлатилади.
Қисқартириб домла ёки домулла кўринишида сўзлашув жараёнида ишлатиш ўзбек тили ва унга яқин туркий тиллар учун характерли десак хато бўлмайди.
«Иборалардан сўз ясаш ёки сўзларнинг ўзини ихчамлаштиришни лингвистикада тежаш принципи дейилади. Сўз ўртасида товушларнинг тушиб қолиши «тортилиш» дейилади. Муҳаммадамин – Мадамин сингари» (Рустамов А. Сўз хусусида сўз. Тошкент, 1987).
Ўзбек сўзлашув нутқида қўлланилувчи домла, домоулла сўзи ўрнида тожик тилида ўрта ва олий мактаб ўқитувчиларига нисбатан муаллим сўзи қўлланилади. Бу ҳам дада мулла бирикмаси, гарчи форсий шаклда бўлса ҳам, ўзбек сўзлашув нутқи таркибида яратилганлигидан далолат беради. Шунингдек, русча-арабча луғатда ҳам домулла сўзи учрамайди, преподовател сўзи мударрис, муаллим, устоз деб берилган. Бу факт ҳам домулла ўзбекчада дада сўзи асосида пайдо бўлганлигининг яна бир далилидир. Араб талабалари домла сўзи ўрнида устоз сўзини қўллайдилар.
Агар домулла сўзи ўзбек тилига араб тилидан ўтган сўз бўлганда эди «Навоий асарлари луғати»да келтирилиши лозим эди. Афсуски, ушбу луғатда домулла, домла сўзлари учрамайди.
Айрим тадқиқотчилар домла сўзи дада мавлоно бирикмасидан келиб чиққанлигини таъкидлайдилар.
Дада мавлоно ибораси домла, домулла сўзларининг асоси бўла олмайди, чунки мавлоно, мулла сўзлари қўлланиш доираси, маъно ноаниқликлари билан бир-бирларидан фарқланади (Навоий асарлари луғати, II. - Тошкент, 1993, 189-бет).
Хулоса қилиб айтганда, домла (домулла) сўзи ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин:
1. Домла сўзлашув нутқи услубида ишлатиладиган сўз бўлиб, ёзувда домулла шаклида ёзилади ва ўқилади.
2.Домулла сўзи дода мулла бирикмасининг қисқарган домулла шакли саналади. Бунда дада сўзининг диалектал шакли додадан до қисми олинган да қисм эса қисқарувга учраб туширилган.
3. Домла сўзини пайдо қилган дода мулла бирикмаси шаклан форсий, мазмунан унинг биринчи қисми туркий, иккинчиси арабий бўлган ўзбекча сўздир.
Шуларни ҳисобга олган тарзда «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» (1, 233-бет)да домулла сўзининг арабча деб изоҳланишига қўшилиб бўлмайди. Уни арабий эмас, туркий сўз дейиш ўринлидир.
Бозорбой Ўринбоев,
Филология фанлари доктори, профессор (1994)
