(Ёхуд ноёб китобни ноёб олтинга алмашмаган ноёб одам ҳақида)

2018 йилнинг 5 май куни Ўзбекистон миллий кутубхонасида Отатурк халқаро университети доценти, таниқли туркийшунос олим, адабиётшунос ва таржимон, доктор Ҳусейн Байдемир билан учрашув бўлди. Ҳусайн афанди шу қадар таъсирчан шаклда бир ҳикоя айтдики, уни салкам бир соат ҳеч ким қулоқ қоқмай тинглади. Жумладан, мен ҳам. Таассуротларим зўр эди, афсуски, қоғозга қуруқ-беҳис тушди. Ҳеч бўлмаса, эсдалик сифатида қадрли бўлар, деган ниятда сизларга ҳам илиндим.

Китоб ўқиш хасталиги – оғир хасталик

1857 йил Туркиянинг Диёрибакр кентида бир болакай туғилади. Унга Али деб исм берадилар. Эсини танигани чоғдан у бир хасталикка – “мутолаа хасталиги”га чалинади. Бола улғайгани сари бу “хасталик” ҳам кучая боради. Бир вақт келади – ўсмирнинг кўзлари хира тортади, кўриши қийин бўлиб қолади. Унга ташхис қўйган табиблар “Борди-ю ўғлингиз китоб ўқишни тўхтамаса, бутунлай кўрмай қолади”, дея қатъий огоҳлантирадилар. Аммо Али Амирийга бу сўзлар заррача кор қилмайди.
Ташвишга тушган оилабошилари ўйлай-ўйлай бир чора топадилар. Шаҳарда мато дўкони очиб, унинг савдо-сотиғини Али Амирийга топширадилар. 
Шундан сўнг тахминан мана бундай манзара ҳосил бўлади:
Дўконга харидор кириб, матонинг нархини сўрайди. Сотувчи ўрнидаги Али Амирий шундай жавоб қилади: “Матонинг метри фалон лира, анави ердан газни олинг-да, ўлчаб, пулини қўйиб кетаверинг”. Ўзи эса отасидан бекитган китобини ўқишда давом этади... Бу хил савдо-сотиқда барака бўлганини кўрган борми? Олти ойда Али Амирий дўкони касодга учрайди.
Оилабошилари яна машварат ўтказади ва улғайиб қолган Али Амирийни бирор давлат идорасига ишга жойлаштириш қарорига келадилар. Зора, шундан сўнг унинг “хасталиги” ортда қолса – мутолаадан чалғиса.
Али Амирий эса шу қадар оғир “хаста” эдики, янги ишидан ҳам шу йўлда фойдаланади. У нима қилади? Диёрибакрдаги бори китобни ўқиб бўлган Али Амирий ўзини бошқа шаҳарга ишга жўнатишларини илтимос қилади. Ўттиз ёшлардаги Али Амирий Арзирум шаҳрига боради. Ҳам ишини қилади, ҳам китобини ўқийди. Икки-уч йилда бу шаҳарда ҳам у ўқимаган китоб қолмайди. Шундан сўнг Али Амирий тағин бошқа шаҳарга ишга тайинлашларини сўрайди.

Китоблар “оиласи”

1908 йилларда Али Амирий Истанбулга келади.
Бу вақтда ёши элликдан ошган китоб “фанат”и на оила қурган, на мол-давлат орттирган, аксинча, топган-тутганига китоб олиш одатини канда қилмасди. Уйидаги кутубхонасида 16 мингта китоб йиғилган, шунинг 4 ярим минги ноёб қўлёзма эди.

Али Амирий эса ҳамон бўш қолди дегунча китоб дўконларини айланар, нотаниш китоб топса, харид қилмагунча тинчимасди. Шу боис ҳам шаҳардаги барча саҳҳоб бу китоб ишқибозини яхши танишар, қўлларига илинган ноёб китобларни аввал унга кўрсатиб олишарди.
1910 йилнинг баҳор кунларидан бирида Али Амирий яна китоб дўконларини айланади. Бир вақт Бурҳон исмли саҳҳоб уни дўконига чорлайди. Унинг қўлида араб имлосида битилган, муқовалари бармоқ қалинлигидаги қўлёзма бор эди. Али Амирий синчковлик билан кўздан кечиради. Қўлёзманинг варақлари алмашган, йиртилган, ўчган – қандай асар эканлигини дабдурустдан англаб бўлмайди. Саҳҳофга уч лира берган Али Амирий қўлёзмани ёлғиз шогирди Рифатга кўрсатмоқ, агар сотиб олишга арзиса, саҳҳобга қўшимча ҳақ тўламоққа қарор қилади.
Устоз-шогирд икки кун қўлёзма саҳифаларига тартиб берадилар. Маълум бўладики...

Шу вақтга қадар илм аҳли орасида Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк” асари машҳур бўлса-да, унинг номигина бор, жисми йўқ эди. Умрини китобга бағишлаган Али Амирий афанди ҳақли равишда ўша жисми номаълум қўлёзмани қўлга киритиб турган эди!
Ҳикоя шу билан тугабди-да, дейсизми? Мутлақо! Қизиғи шундан сўнг бошланади.

Аллада азиз қўлёзма

Тирноққа зор киши элликдан сўнг фарзанд кўрса, зурриётини еру кўкка ишонмайди. Али Амирий учун ҳам “Девону луғотит-турк” ана шундай арзанда бўлиб қолади. Қўлёзмани кимсага бермайди, бериш не – кўрсатмайди ҳам.

Бир оқшом Али Амирийнинг кулбаси эшиги тақиллайди.

– Кимсиз?

– Зиё Кўкалпман. (Ҳа, бу ўзбек халқининг миллий уйғониш даврида фаол иштирок этган ўша машҳур Зиё Кўкалп эди).

– Хизмат?

– Маҳмуд Кошғарийнинг ноёб асарини бир боргина кўрсам дегандим...

– Йўқ! Орадан бир кун ўтади. Тағин Али Амирий афандининг эшиги тақиллайди.
– Ким?

– Афандим, – яна Зиё Кўкалпнинг овози эшитилади. – Имкон беринг, ўша асарни бир боргина дунё кўзи билан кўрай, бир боргина тавоф этай...
– Йўқ!

“Йўқ!” Бу қатъий сўз кимларга айтилди экан яна? Ахир, зиёлиман дегани борки, ҳаммасининг орзуси эди ўша қўлёзма!

Ҳатто Бош вазирга ҳам “Йўқ!”

Чорасиз қолган Зиё Кўкалп ўша вақтдаги Туркия бош вазири Талъат пошонинг ҳузурига бориб, бўлган воқеадан хабардор қилади.
– “Девону луғотит-турк” топилдими? – ҳайратланади бош вазир.

– Бир ҳафта бўлди топилганига.

– Нега биз бехабармиз? – Бош вазир барибир Бош вазир-да!

– Қўлёзма соҳиби уни кимсага кўрсатмаяпти.

Бош вазир Зиё Кўкалпни эргаштириб, йўлга тушади. Яна Али Амирийнинг кулбаси эшиги тақиллайди.

– Ким?

– Мен Туркия Бош вазириман. Ноёб қўлёзмани бир кўриш орзусидамиз.

– Йўқ!

Муддаосига эришолмай ортига қайтган Талъат пошо бошқа йўлга ўтади. Али Амирий ифторликка чақирилиб, унинг шарафига зиёфатлар берилади, кўнгил овлаш бошланади. Оқибат мақсадга ўтилиб, “Девону луғотит-турк” маърифатидан бошқаларни ҳам баҳраманд этишга изн сўралади.
Али Амирий бир шарт билан рози бўлади. “Бул шарт шундан иборатким, қўлёзмани фақат шогирдим Рифатга ишонаман. Фақатгина Рифат асарни таржима қилади”.

Шарт қабул қилинади. Хазинага тенг қўлёзма устида Рифат афанди иш бошлайди. Аммо янги ташвиш туғилади. Асарнинг тўғри-ю эгри ишқибозлари кўпайди, уни қандай асраш мумкин? Рифат афанди уйидаги ҳамма одамларни бир рўйхатга тиркайди: йигирма киши. Деворга мих қоқилади ва унга асар илинади. Ёнида эса бир киши узлуксиз пойлоқчилик қилади. Йигирма тўрт соат!

Асл айнимайди

Бу орада Али Амирийнинг эшиги яна тақиллайди. Келган киши Можористон (Венгрия) Фанлар академияси элчиси экан. «Девону луғотит-турк”ка харидор бўлиб келган бу одам қўлёзма эвазига 10 минг олтин ваъда қилади.

Али Амирийнинг жавоби шундай бўлади:
– Миллатнинг маданиятини сотиш хоинликдир.

Яна бир оқшом эшик тағин тақиллайди. Келган кимса Франция миллий кутубхонаси вакили эди. У қўлёзма учун нималар ваъда қилади? 1) машҳур Париж шаҳрида росмана қаср; 2) Франция миллий кутубхонасининг қўлёзма жойлаштирилган бўлимига “Али Амирий” отини бериш; 3) умрининг охиригача ҳар ойлик маош... ва унинг миқдорини Али Амирийнинг ўзига белгилатиш ҳуқуқи; 4) Али Амирийнинг хизмати учун хизматчилар.
Бу галги жавоб мазмунан аввалги жавобнинг давоми бўлиб янграйди:
– Мен ватан хоини эмасман! Даф бўлинг!

Дунёда ягона садақа

Бу орада Туркия ҳукумати ҳам Али Амирий хизматини тақдирламоққа аҳд қилади. Бироқ Талъат пошо номидан келган 300 олтинни Али Амирий афанди қабул қилмайди.

– Истанбул теграсида ночорлар бор, – дейди Али Амирий. – Улар нонга зор бўлганида бу олтинларни емоқ мен учун ҳаромдир.
Шундан сўнг олтинлар “Девону луғотит-турк” садақаси” номи билан истанбуллик муҳтожларга тортиқ қилинади. Ҳолбуки, дунёда бир асар номи билан тарқатилган садақа-хайрия ўша вақтга қадар кузатилмаган экан!
Бу орада Али Амирий умр шоми яқинлашади. Ўн минглаб китоб ва уларнинг жамидан ҳам зиёд ноёб қўлёзма тақдири нима бўлади эртага? Бу савол Али Амирийни ҳукуматга мурожаат қилишга ундайди: “Менга бир бино ажратинг, барча китобларимни, “Девону луғотит-турк”ни ҳам миллатимга ҳадя этаман!”

– Бугун “Девону луғотит-турк”нинг ўша якка-ягона нусхаси – Истанбулдаги Миллат кутубхонасида сақланади, – деб ҳикоясини якунлади профессор Ҳусейн Байдемир.

Отабек МУҲАММАДИЙ

қоғозга туширди.