Бугунги кунда доксография деб ном олган диний қарашлар  ўртасидаги ихтилофли масалаларни қиёсий ўрганишни англатувчи жанрга оид маълумотлар Замахшарий асарларида муайян ўринга эга. Аллома тафсир, ҳадис ёки фиқҳ борасида қалам тебратар экан, исломдаги турли фиқҳий мазҳаблар қарашларини ўз ўрнида баён қилади.

Маҳмуд Замахшарий асарларида орасида энг юксак ўринга эга бўлган “Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ғавомиз ат-танзил ва уюн ал-ақовил фи вужуҳ ат-таъвил” (“Қуръонда яширин ҳақиқатларни ва унинг таъвилидаги ривоятларни очувчи”) тафсирида мазкур ҳолатга гувоҳ бўлиш мумкин. У баъзи оятлар тафсирида Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит (699-767), Молик ибн Анас (713-795), Муҳаммад ибн Идрис Шофеий (767-820) каби мазҳаб асосчилари қарашларини келтиради. Замахшарий ўзи ҳанафий мазҳаби вакили бўлса-да, аммо бошқа мазҳаблар қарашларига ҳам ҳурмат билан ёндашгани эътиборга лойиқ. Яъни, “Ал-Кашшоф”да аллома бирор мазҳабни бошқасидан устун қўйган эмас.

Ҳадисшунослик борасида мўътабар манба бўлган “Ал-фоиқ фи ғариб ал-ҳадис” (“Ҳадислардаги нодир маъноларни шарҳловчи аъло қўлланма”) асарида ҳам юқоридаги ҳолатни кузатиш мумкин. Ҳадис илми олимлари  орасида нуфузли мақомга эга бўлган аллома Ибн Ҳажар Асқалоний томонидан юксак баҳоланган мазкур асарнинг бир қанча ўринларида Маҳмуд Замахшарий турли фиқҳий мазҳаблар қарашларини баён қилган. Шу йўсин ҳадислардан келиб чиқадиган фатволарни  аён қилган.  Бу асарда Замахшарий турли йўналишларнинг шаръий ҳукмларини келтирар экан, аксар ҳолларда барча мазҳаблар қарашларига бирдек муносабат билдиради, бироқ баъзи ўринларда “Соҳибларимиз наздида” ва бир ўриндагина  “Бизнинг наздимизда” дея ҳанафий мазҳаби тарафида туриб масалани баён қилади. 

Юқоридагилардан Маҳмуд Замахшарий баъзи мухолифлари таъкидлаганидек, ўз қарашларида қаттиқ туриб олувчи эмас, балки турли мазҳаблар қарашларига бағрикенглик билан ёндашувчи аллома эканини англаса бўлади.

Кўкалдош ислом ўрта махсус билим юрти 4-курс талабаси

Раҳматуллоҳ Саиджалолов