Маданият ва туризм вазирлиги ташаббуси билан мамлакатимизнинг Жакарта шаҳридаги элчихонаси ҳамкорлигида Индонезиянинг етакчи “SCTV” телеканали ижодкорларининг Ўзбекистонга саёҳати ташкил этилмоқда. Тадбир ушбу давлатда маданиятимизни, туризм салоҳиятимизни кенг тарғиб этиш, диёримизга сайёҳлар оқимини тезлаштириш мақсадини кўзлаган.
ЎзА хабарига кўра, 1990 йил ташкил этилган, Индонезиянинг йирик медиа тармоғи ҳисобланган “Surya Citra Televisi” (SCTV) мамлакатнинг 240 та шаҳрида эфирга узатилади. Бугунги кунда “Indosiar”, “Moji”, “Ajwa”, “Mentari” телеканалларига ҳам эгалик қиладиган мазкур тармоқ кузатувчилар салмоғи 160 миллионга етган.

Ҳозир “SCTV” ижодкорлари Тошкент, Самарқанд ва Бухоро зиёрат туризми ҳақида махсус дастурлар тайёрлаш устида иш олиб боряпти. Медиа материаллардан Жануби-шарқий Осиёда яшовчи мусулмон аҳли эътиборини оммавий сайёҳлик йўналиши сифатида мамлакатимизга жалб этиш назарда тутилган.
“Surya Citra Televisi”ни ижтимоий тармоқда 30 миллионга яқин обуначи кузатиб боради.
Ташриф давомида индонезиялик мухбирлар бешта 15 дақиқалик кўрсатув тайёрлашни режа қилишган.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

2022-2023 ўқув йилида Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтини 76 нафар талаба битирмоқда. Шундан 10 нафари аёл-қизлар ҳисобланади. Битирувчилар бакалавр даражасини олишлари учун диплом мавзуларини танлаб, йил давомида кичик илмий тадқиқот олиб боришди.

Битирув малакавий иши ҳимоялари кундузги таълим йўналиши 4-курс талабалари учун бўйича шу йил 12-24 июнь кунлари ўтказилади. Шунингдек, кундузги таълим шакли 4-курс талабалари учун “Умумкасбий фанлар – араб тили” ва “Ихтисослик фанлари – ақоид ва фиқҳ” бўйича якуний аттестация синовлари 6-9 июнь кунлари бўлиб ўтади.

Ақоид ва фиҳқий фанлар, Ҳадис ва ислом тарихи фанлари, Тиллар, Таҳфизул Қуръон ва Ижтимоий фанлар кафедраси профессор-ўқитувчилари томонидан ўз йўналишларига оид тавсия этилган мавзулар бўйича талабалар битирув диплом ишларини бажарди.

Бу ҳақда институт проректори Соатмурод домла Примов ва Илмий тадқиқот бўлими бошлиғи Маъмуржон Эркаев томонидан 4-курс талабаларининг Битирув диплом ишларига бағишланган йиғилишда айтиб ўтилди. Унда, шунингдек, битирув диплом ишларининг ҳолати, расмийлаштирилиши, олд ҳимоя натижалари ва ҳулосалар, эълон қилинган илмий мақолалар каби масалалар муҳокама қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати

Юртимиз заминидан етишиб чиққан алломалар турли исломий илмлар қатори калом илми ривожига салмоқли ҳисса қўшганлар. Фарғона диёрида туғилиб, Самарқандда фаолият юритган Абус-Сано Маҳмуд ибн Зайд Ломиший шундай уламолардан бўлиб, ўз даврининг фақиҳ, мутакаллим олими сифатида танилган.

Маҳмуд ибн Зайд Ломиший Мотуридия таълимоти ва ҳанафий фиқҳининг машҳур вакилларидан бири сифатида эътироф этилса-да, олимнинг ҳаёти ва илмий фаолияти борасидаги маълумотлар алломалар ҳаёти ва фаолиятига бағишланган табақот туркумидаги китобларда жуда кам учрайди.

Алломага берилган “Ломиший” нисбаси Фарғона водийсида жойлашган “Ломиш”  қишлоғи номи билан боғлиқ[1]. Олимнинг илмий фаолиятида Самарқанд шаҳри муҳим ўрин тутган.

Ҳанафий мазҳаби олимлари таржимаи ҳолларига оид табақот китобларида Ломиший ва унинг илмий мероси ҳақида қисқача маълумотлар келтирилган. Жумладан, Қураший (ваф.775/1334 й.) “Жавоҳир ал-мудия фи тобақот ал-ҳанафия” асарида Ломишийни “Маҳмуд ибн Зайд Ломиший” исми билан зикр қилиб, унинг 40 саҳифалик усули фиқҳ илмига оид “Муқаддима” номли асари борлигини келтиради[2].

Ломиший ҳақида келтирилган яна бир манба Ҳожи Халифанинг “Кашфуз зунун” асари бўлиб, унда олимнинг исми “Имом Бадруддин Маҳмуд ибн Зайд Ломиший” шаклида зикр этилади. Аммо Ломишийнинг ҳаёти, вафот этган йили, асарлари борасидаги маълумотлар зикр этилмаган.

Ибн Қутлубуғо ҳам “Тож ат-тарожим” асарида Маҳмуд ибн Зайд Ломишийнинг қирқ саҳифалик усул ал-фиқҳга оид асари мавжудлигини келтириб ўтиш билан чекланган.[3]

Бангладешнинг Дакка шаҳрида нашр этилган “ал-Будур ал-музия фи тарожим ал-ҳанафия” номли манбанинг 17-жузида Ломиший 5159-рақам остида зикр этилади. Асарда унинг исми “Аш-шайх ал-фазил Маҳмуд ибн Зайд ал-Ломиший” тарзида келтирилади. Абдулқодир Қураший ўзининг “Жавоҳир” асарида олимнинг 40 саҳифалик усул ал-фиқҳга оид асари борлигини айтганини келтириш билан чекланади.[4] 

Замонавий тадқиқотларда ҳам Ломиший ҳақидаги маълумотлар юқоридагилар билан чекланган. Олим ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақида мавжуд асарларининг қўлёзма нусхаларидаги маълумотларга асосланиб хулоса қилиш мумкин. Чунончи, олимнинг Абу Ҳасан Али ибн Аҳмад Абдулаълам томонидан кўчирилган “Китоб фи усул ал-фиқҳ” асари қўлёзмасида мазкур асар 534/1140 йилда ёзилгани қайд этилган. Олимнинг мазкур даврда ҳаёт эканлиги ҳисобга олинса, унинг яшаган даврини ҳижрий V аср охири ҳамда VI аср биринчи ярми билан чегаралаш мумкин.

Аллома Ломиший қаламига мансуб “Баян кашф ал-алфоз” асарини таҳқиқ этган Мустафо Чалабий унинг IV ҳижрий асрда яшаб ўтганлигини тахмин қилади. Бироқ Ломиший ўзининг “Тамҳид” асарида Абу Муин Насафий(ваф. 508/1144)ни тўрт ўринда зикр қилганлиги, унинг “Табсиратул-адилла” асаридан бир неча ўринда иқтибос келтирганлиги ҳисобга олинса, Чалабийнинг мазкур фикри ҳақиқатга тўғри келмаслиги аён бўлади.

Алломанинг “Тамҳид” ва “Усул ал-фиқҳ” асарлари устида тадқиқот олиб борган олим Абдулмажид Туркий унинг ҳанафий фиқҳи нуқтаи назаридан Жассос, Кархий, Исо ибн Абон, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний орқали Абу Ҳанифага, ақида борасида Абу Муин Насафий, Дабусий ва Рустуғфоний орқали Имом Мотуридийга бориб тақалишини таъкидлайди.[5] Шунингдек, мазкур тадқиқотчи Ломиший ўзининг “Тамҳид” асарида Абу Муин Насафийга кўп бор мурожаат қилгани, унинг номини зикр қилгач дуо билан ёд этгани ҳамда асарда келтирилган кўплаб фикрлар алломанинг “Табсиратул-адилла” асари услубида эканидан хулоса қилиб Имом Насафий Ломишийнинг устозларидан бўлгани ҳақидаги фаразни илгари суради.[6]   

Ломишийнинг калом илмига оид “Ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид” ёки “Усул ад-дин” номли асари бизгача етиб келган. Унинг бир нечта қўлёзма нусхалари дунё фондларида сақланмоқда.

“Ат-Тамҳид” асари Абдулмажид Туркий томонидан тадқиқ этилиб, асарнинг “Лолали” ва “Арзинжон” нусхалари асосида 1995 йилда араб тилидаги замонавий нашри амалга оширилган.[7] Шунингдек, 2007 йил Байрутда Аҳмад Фарид Мизядий томонидан ҳам “ат-Тамҳид” асарининг араб тилидаги замонавий нашри чоп этилган.[8]

Асар ақида илмининг тавҳид, Аллоҳнинг исм ва сифатлари, рисолат ва нубувват, авлиёларнинг кароматлари, ризқ, шафоат, қазо ва қадар, иймон, нарса-ҳодисаларнинг моҳияти каби 30 фаслни ўз ичига олади. Мазкур манбада юқорида зикр этилган мавзулар Қуръон оятлари, ҳадислар, ҳанафий-мотуридий уламоларнинг фикрларига таяниб ёритиб берилган.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Маҳмуд ибн Зайд Ломишийнинг “ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид” асарини тадқиқ этиш Мотуридия таълимотининг ҳижрий V-VI асрдаги ҳолатини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, аллома Ломишийнинг ибратли ҳаёти ва илмий мероси ёш авлодни комил инсон қилиб тарбиялашда дастуруламал бўлиб хизмат қилади.

Абдуллоҳ ҒУЛОМОВ,

ЎзХИА мустақил тадқиқотчиси

[1] Ёқут Ҳамавий. Муъжамул-булдон. – Байрут: Дор содир, 1977. – Ж 5. – Б. 8.

[2]Абдулфаттоҳ Муҳаммад Ҳалавий. Муҳйиддин Ибн Муҳаммад Абдулқодир Ҳанафийнинг «Жавоҳир ал-мудийя фи табақот ал-ҳанафийя» асари тадқиқи. – Ар-Риёд: Дор ал-улум, 1993. – Ж 4. – Б. 437.

[3] Абулфидо Зайнуддин Қосим ибн Қутлубуғо Судуний. Тож ат-тарожим. – Байрут: Дор ал-қалам, 1992.

– Б. 290.

[4] Муҳаммад Ҳифзурраҳмон. Ал-будур ал-музия фи тарожим ал-ҳанафия. – Дакка: Дар ас-солиҳ, 2018. – Ж 17. – Б. 280.

[5] Маҳмуд ибн Зайд Ломиший. Ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид. Абдулмажид Туркий таҳқиқи остида. – Байрут: Дор ғарб ал-исламий, 1995. – Б. 17.

[6] Ўша манба. – Б. 18.

[7] Қаранг: Маҳмуд ибн Зайд Ломиший. Ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид. Абдулмажид Туркий таҳқиқи остида. – Байрут: Дор ғарб ал-исламий, 1995. – Б. 261.

[8] Маҳмуд ибн Зайд Ломиший. Ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид. Аҳмад Фарид Мизиядий таҳқиқи остида. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 2007. – Б. 160.

Маьлумки,мўмин-мусулмонлар беш маҳал фарз намозлари билан бирга Суннат намозларини ҳам ўқишади. Суннат намозлар муаккада ва ғайри муаккадага бўлинади, яьни таькидланган ва таькидланмаган суннатлар. Муаккада суннатлар ҳукм жиҳатдан Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам бардавом бажарганлари учун вожибга яқин мақомда туради. Уларга бепарволик қилиш мумкин эмас.

Ҳанафий мазҳабимиз фиқҳий матнларида ёзилишига кўра, фарз намозлари билан ўқиладиган таькидланган суннатлар қуйидагилардир:

-бомдод фарзидан олдин икки ракат;

-пешиннинг фарзидан олдин олдин тўрт ва фарзидан кейин икки ракат;

-шомнинг фарзидан кейинги икки ракат;

-хуфтоннинг фарзидан кейинги икки ракат;

-жума намозидан аввал тўрт ва кейин тўрт ракат;

Энг кучли суннат намозларидан бири-бомдоднинг 2 ракат суннатдир. ("Фатовои Оламгирия"ва"Ат-Табйин"китоблари).

Ҳанафий мазҳабимизга кўра, Жума намозидан аввал ўқиладиган тўрт ракат Суннат намози ҳақида бир қанча ҳадиси шарифлар мавжуд. Жумладан: Яъни, Ибн Масьуд разийаллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда у киши айтади: "Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳар Жума намозидан аввал тўрт ракат ва ундан кейин тўрт ракат намоз ўқир эдилар".(Имом Термизий ривояти).

Қуйидаги машҳур ҳадисга Ҳанафий мазҳаб имомлари шарҳ ёзганларида хулосаларига Жума намозидан аввалги тўрт ракат суннати ҳам қўшганлар.

Яъни, Умму Ҳабиба розийаллоҳу анҳодан ривоят қилинади, у айтади: Мен Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитдим:"Ким бир кеча-кундузда ўн икки ракат намоз ўқиса, жаннатда Ушбу намозлари учун бир уй бино қилинади". Имом Термизий бу ҳадисга зиёда қилиб:"Пешиндан аввал тўрт ракат, ундан кейин икки ракат, шомдан кейин икки ракат, хуфтондан кейин икки ракат ва бомдоддан аввалги икки ракат(суннат)намозларидир",деб айтганлар. (Имом Муслим ва Имом Термизий ривоят қилишган).

Ушбу ҳадисга суяниб Имом Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ ҳам бир кеча кундузда ўн икки ракат намоз таькидланган суннат бор: "Улар бомдоднинг икки ракат, пешиндан олдинги тўрт ракат ва пешиндан кейинги икки ракат, шомдан кейинги икки ракат ҳамда хуфтондан кейинги икки ракат. Шунингдек, Жумадан олдин тўрт ва кейин тўрт ракат, Рамазонда хуфтондан кейин ўн салом билан ўқиладиган йигирма ракатли таровеҳ намозлари", деб санаб ўтганлар ("Ал-ашбаҳ ван-назоир" китоби).

Демак, юқорида келтирилган Ҳанафий мазҳабимизнинг машҳур фиқҳий китоблари ва келтирилган баьзи саҳиҳ ҳадислардан хулоса қилиб, мазҳаб олимларимиз наздида Жума намозидан аввалги тўрт ракатли Суннат муаккада Суннат намозлар қаторига киради. Гоҳида масжидларимизда мана шу суннатни қасддан тарк қилаётган кишиларни кўрамиз.

Ваҳоланки, улар нотўғри тушунча сабабли суннати муаккадани тарк қилмоқдалар. Бу даражадаги суннатларни узрсиз тарк қилинмайди. Акс ҳолда, дунё ва охиратда маломатга қолинади.

Жаҳонгирхон Аброров манбалар асосида

Яқинда қизим ҳунар ўрганиш учун парда тикиш цехидаги тикувчига шогирд бўлиб ишга кирди. Фарзанди ортидан раҳмат эшитиш она учун нақадар ёқимли эканини ҳис қилдим. Қизим ҳар куни ишдан келар экан: «Ойижон, бугун мени чаққонлигим учун мақташди, ҳар доим “тез-тез, бўлақол” дердингиз-ку”, “Ойижон, бугун мени сариштали дейишди, ўзингиз доим “атрофингни тартибга келтир, бундай ўтирма”, дейсиз-ку”; “Ойижон, ишимга меҳр берарканман, тайёрлаган олмали чойимни ҳамма мақтаб ичяпти... »

Турли жойларда, турли харектердаги инсонлар билан ишлашимизга тўғри келади. Касбим тақозосига кўра ҳамиша ҳужжатлар билан ишлайман. Иш столимда (тортмаларда ҳам) ортиқча нарсаларни тезда олиб қўяман. Хонадаги умумий нарсаларни ҳам ўтган-кетганимда жойига қўйишга одатланганман.

Бир куни ҳамкасб опам ёшроқ ҳамхонамга озроқ танбеҳ бериб: “Биз томонларда “йўл-йўлакайчи” деган сўз қўлланилади. Шундайлар ҳамиша тартибли бўлишади. Олган нарсангизни фойдаланиб бўлгач, дарҳол жойига қўймасангиз, столингиз тўлиб кетади”, дедилар. Шунда 10–12 ёшлар пайтимда амакимнинг: “Сиз аёллар ҳамма нарсани ўзингиз ёясиз ва кун бўйи ўшани йиғиш билан вақтингизни ўтказасиз”, деганларини ва шу-шу нарсаларимни тезда жойига қўйишга одатланганимни эсладим.

Қизимга ҳам доим: “Ўтган-кетганингда йўл-йўлакай сочилган нарсаларни ўз жойига қўйиб юргин, шунда саранжом бўласан, ишинг енгиллашади”, дейман. Ҳозир қизим иш жойида тикув анжомларини бошқалар ишлатган бўлса-да, дарҳол идишига солиб қўяркан, кимдир бирнима қидирса, Розия жойига қўйган”, дейдиган бўлишибди.

Аслида бу жуда осон. Аммо ҳамма ҳам ҳар доим эътибор беравермайдиган “йўл-йўлакайчи” бўлсак, атрофимиз тартибли бўлади, керакли нарсамизни қидириб вақт ўтказмаймиз.

Нилуфар АБЛАЕВА