Нуриддин домла Холиқназаров
Тошкент шаҳар бош имом-хатиби

Ижтимоий байрамларни нишонлаш ва ушбу байрамлар билан инсонлар ўзаро бир-бирларини табриклаши юзасидан вақти-вақти билан турли қарашлар юзага келади. Кимдир уни дунёвий байрамлар сифати қаралиши ва динимиз бундан ман этмаслигини таъкидласа, яна кимдир ушбу байрамларни нишонлаш динимизда жоиз эмаслиги, уни нишонлаган киши гуноҳкор бўлишини айтади.

Аслида, ўз номи билан ижтимоий дея юритилувчи мазкур байрамларни динга нисбат бериш, бу борада билимсизлик билан мўмин-мусулмонлар ўртасида ихтилоф келтириб чиқариш – бугунги кунимизнинг муаммоларига айланмоқда. Ушбу ихтилофларнинг олдини олиш мақсадида бу борада дунёдаги энг  машҳур ва нуфузли Исломий дорулфунун – Мисрнинг Ал-Азҳар университети уламолар кенгашининг фатвосини тақдим этмоқдамиз:

Жамиятдаги якка шахс ёки бир жамоанинг бирор фойда кўзлаб ёки ўзларидан ёмонликни даф қилиш мақсадида бирор ишга эътибор қаратишлари табий ҳол. Дунёвий байрамларни нишонлаш жоиз ёки ножоизлиги борасида Ислом уламолари турли фикр билдирган. Бу каби нишонланадиган байрамлар икки турга бўлинади – дунёвий ёки диний байрамлар.

Агар дунёвий байрамлардан кўзланган мақсад тўғри бўлса, турли ишлар  аралашуви сабабли шариат кўрсатмаларидан ташқарига чиқилмаса, Ислом бундай дунёвий байрамларни ман қилмайди.

Дунёвий байрамларга қуйидагиларни мисол келтириш мумкин: фарзанд дунёга келганда, хатна ва никоҳ тўйида, муҳим имтиҳондан муваффақиятли ўтганда, урушда ғалаба қозонилганида, деҳқончиликдан мўл-кўл ҳосил олганида, яқинларини сафардан келишини кутиб олганда ҳурсанд бўлиб байрам қилишади, эришилган ютуқ ва хурсандчилик билан ўзаро муборакбод этилади.

Шунингдек, мустақиллик байрами каби маълум вақтларда бўлиб ўтган муҳим воқеаларни ундан ибрат ва насиҳат олиш учун ҳамда у воқеаларни эслаб ҳурсандчилик қилиш учун  байрам қилиб нишонлашни ҳам шу жумлага киритиш мумкин.

Диний байрамлар икки турли бўлади: шаръий манбалар – Қуръон ва ҳадисда зикр қилинган ёки унда зикр қилинмаган байрамлар.

Шаръий манбаларда келган байрамларни шариат кўрсатмалари қандай баён қилинган бўлса, ана шундай ҳолда, умумий шариат қоидаларидан ташқарига чиқмасдан нишонланилади.

Шаръий манбаларда келмаган байрамлар борасида инсонлар икки хил йўл тутишади. Бири бу бидъат мумкин эмас, иккинчиси буни мумкин эмаслигига бирор қайтариқ йўқ дейишади.

Барчага маълумки, Исломда икки ҳайитдан бошқа жуда кўп байрам қилиб нишонласа бўладиган воқеа ва ҳодисалар бор. Мисол учун бола туғилганда ақиқа қилиб хурсандчилик қилиш, никоҳ тўйларида хурсандчилик қилиш, узоқ сафардан яқинлари келганда ҳурсандчилик қилиш, Рамазон ойи кириш билан инсонлар бир-бирларини қутлаб ҳурсандчилик қилишлари ва жума кунида ҳурсандчилик қилиш каби бир нечта воқеа ва ҳодисалар бор. Бу ҳақда ҳадиси шарифда шундай дейилган:

 عَن أَنَسٍ رضى الله عنه، قَالَ: "قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِينَةَ وَلَهُمْ يَوْمَانِ يَلْعَبُونَ فِيهِمَا ، فَقَالَ : مَا هَذَانِ الْيَوْمَانِ؟ قَالُوا : كُنَّا نَلْعَبُ فِيهِمَا فِي الْجَاهِلِيَّةِ ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : "إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَبْدَلَكُمْ بِهِمَا خَيْرًا مِنْهُمَا: يَوْمَ الْأَضْحَى، وَيَوْمَ الْفِطْرِ"

(رواه الإمامُ أبو داود)

яъни: Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам Мадина шаҳрига келганларида ўйин-кулгу қилинадиган икки куни бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Бу икки кун қандай кун” дедилар. “Жоҳилият пайтида бу икки кунда ўйин-кулгу қилар эдик” дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Аллоҳ таоло  сизларга бу икки кунни ундан яхшироқ бўлган бошқа икки кунга алмаштирди (яъни) Қурбон ҳайити ва Рамазон ҳайитига” дедилар  (Имом Абу Довуд ривоятлари).

Ушбу икки кун – Рамазон ҳайити ва Қурбон ҳайити байрам кунлари, дейилади ҳудди жума кунини байрам дейилганидек.

Ислом дини дунёвий бирор байрамни нишонлашни қораламайди агар ундан кўзланган мақсад тўғри бўлса ва шариат кўрсатмаларидан ташқарига чиқилмаса, албатта.

“Шаръий манбаларда келмаган диний ва дунёвий байрамларни нишонлаб бўлмайди” деганлар “бу байрамлар бидъат (янги пайдо бўлган иш) бўлиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаи икромлар замонларида нишонланмаган”, – дейдилар.

Уламолар бунга жавоб бериб шундай деганлар: ҳар бир янги пайдо бўлган бидъат ҳам ёмон бидъат эмас. Умар разияллоҳу анҳу инсонлар масжидда бир имомнинг ортида таровеҳ намозини бир имомнинг ортида ўқиётганларини кўрганларида “Бу қандай ҳам яхши бидъат” деганлар. Бу гапларини бирор киши инкор қилмаган.

Бу байрамларни нишонлашда инсонларнинг қалбида бир-бирларига меҳр-оқибатни пайдо қилиш бор. Лекин бу байрамларни ўтказишда махсус намоз, рўза каби ибодатларни жорий қилиб олмаслик шарт бўлади.

Манба: “Баёнун линнос мин Азҳариш шариф”

номли фатволар тўпламидан

إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ

 يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

Албатта, Аллоҳ адолатга, эҳсонга, қариндошларга яхшилик қилишга амр этадир ва фаҳшу мункар ҳамда зулмкорликдан қайтарадир. У сизларга ваъз қилур. Шоядки, эсласангиз, (Наҳл сураси, 90-оят).

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда у киши: «Қуръондаги энг жамловчи оят шу оятдир. Эргашиладиган яхшиликни ҳам, четланиши лозим бўлган ёмонликни ҳам жамлаб зикр қилган», дейдилар. Аллоҳ буюрган адолат–исломий мутлоқ адолатдир. Бу адолатга кўра, ҳар бир шахс, жамоат ва ҳар бир қавмга одилона муомалада бўлинади. Ҳамма учун ўлчов бир. «Эҳсон»яхшилик қилиш маъносини англатади. Исломда унинг эшиги кенг очилган. «Фаҳш» сўзининг луғавий маъноси ҳаддан ошишликдир. Лекин урфда кишилар номусига тааллуқли жиноятлар тушунилади. «Мункар» деганда, инсоннинг соф табиати инкор қиладиган ишлар кўзда тутилади. Буни, албатта, шариат ҳам инкор этади. «Зулмкорлик» эса, ҳаққа тажовуз қилиш ва адолатни бузишдир. Дарҳақиқат, булар эслашга арзигулик ваъз-насиҳатдир.

Инсоният тарихи мусулмонлар Ислом динини маҳкам тутиб унга амал қилган пайтларидан бошқа бирор вақт ва замонда бундай адолатни кўрган эмаслар.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобалардан бири Абдуллоҳ ибн Равоҳа розияллоҳу анҳуни Хайбар номли жойга юбориб, уларнинг мевалари ва зироатлари маҳсулини ўлчаб келишни топширадилар. Расуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам у ерни фатҳ қилган чоғларида Хайбар аҳли билан маҳсулотнинг ярмини беришга келишган эдилар. У ерда яшовчи яҳудийлар Абдуллоҳ ибн Равоҳа розияллоҳу анҳуга пора бериб, ишни фойдаларига бурмоқчи бўлдилар. Шунда Абдуллоҳ ибн Равоҳа розияллоҳу анҳу уларга юзланиб: “Аллоҳга қасамки, ҳузурингизга мен учун халойиқнинг энг маҳбуби бўлган зот олдидан келдим. Сизлар эса, Аллоҳга қасамки, мен учун маймун ва тўнғиздан ҳам баттарсизлар. Аммо у кишини яхши кўришим ва сизларни ёмон кўришим, сизларга адолатсизлик қилишимга  сабаб бўла олмайди”, дедилар. Шунда яҳудийлар ажабланиб: “осмонлару ерни тутиб турган нарса ҳам шу узи”, дейишган.

Бундай соф, Аллоҳ учун адолат ўрнатиш бошқа ҳеч бир миллатда, тузум ёки динда бўлмаган. Ҳозирги кунда адолат даъвосини қилаётганларнинг адолатсизликлари ҳам иймон ва исломсиз соф адолат бўлиши мумкин эмаслигини яна бир бор кўрсатмоқда. Чуни, ҳақиқий адолат фақат ҳақиқий тақводор  қалб эгасидангина содир бўлиши мумкин.

Аллоҳ таоло: “Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳ учун ҳақда туринг, адолат ила гувоҳ бўлинг. Бир қавмни ёмон кўришингиз сизни уларга нисбатан адолат қилмасликка олиб бормасин. Адолат қилинг. Бу тақвога оид ишдир. Аллоҳга  тақво қилинг. Албатта, Аллоҳ қилаётган аламингиздан хабардор зотдир”, деган (Моида сураси, 8-оят).

Албатта, инсон ўзи учун ёки оиласи, қавм-қариндоши, миллати ёки бошқа эътиборлилар учун эмас, ҳақда (ҳақ мақомда) туриши керак. Бу осон иш эмас. Шунингдек, кези келганда ўзига қарши ҳатто ота-онаси, бола чақасига қарши адолатли бўлишга ва адолат ила гувоҳлик беришликка тўғри келади. Ниҳоятда оғир иш. Бундай мураккаб ишлар фақат иймоннинг таълимини тотган, исломнинг ҳақиқатини англаган кишилардангина содир бўлади. Ҳаттоки душманига нисбатан ҳам адолатли бўлиш, деганидир. Ўзи ёмон кўрган қавмларга ҳам ҳеч қандай шарт-сўзсиз, тўғридан тўгри, фақат адолат ила муомалада бўлишни тақозо этади. Бу эса, унча-мунча инсоннинг қўлидан келмайди. Аммо, иймон ва ислом неъматидан баҳраманд бўлганларга Аллоҳнинг розилигини кўзлаб ҳаёт кечираётганларга бу иш ҳам айни муддао, кўзланган мақсад.

Адолат қилиш бу фақат тақволи инсоннинг қўлидан келади. Қалбида тақвоси бор инсонга унинг Аллоҳдан хабардорлиги, Яратганнинг розилигини  топишга уриниш ҳисси соф адолат учун ҳаракат қилишга туртки бўла оладиган инсон, у ҳам тақводор инсондир.

Ўзбекистон халқаро ислом академияси қуръоншунослик йўналиш

1-босқич магистранти Тожиддинов Абдусамад Абдулбосид ўғли

Бу сарлавҳадаги гап ихтилофчи бемазҳабларнинг ҳозирда кўп тарқалмаган гапларидан бири ҳисобланади. Бемазҳаблар ақийда масаласида бир неча ихтилофни қўзғаганлар. Аммо, ҳозирча бу борадаги ихтилофлари асосан ўзларининг орасида қолиб келмоқда. Бироқ, “ашъарий ва мотурийдийлар адашганлар” деган гап ўта хатарли бўлганидан ва бу масалада бир қанча саволлар келиб турганидан бу масалани ҳам ёритиб қўйишни маъқул кўрдик.

Имом Ғаззолий аҳли сунна ва жамоа ақийдавий мазҳабининг тарихи ҳақида сўз юритиб қуйидагиларни ёзади: «Калом бир илм бўлиб унинг мақсади аҳли суннанинг ақийдасини аҳли бидъатнинг ташвишидан муҳофаза қилиш ва қўриқлашдир. Аллоҳ таоло Ўз бандаларига Ўз пайғамбари тилида ҳақ ақийдани илқо қилди. Унда уларнинг дини ва дунёсининг салоҳи бордир. Шунингдек, унинг ҳақида Қуръон ва хабарлар нутқ қилди. Сўнгра шайтонлар ўз васвасаси ила бидъатчиларга суннатга хилоф ишларни илқо қилди. Улар ўша ишларни гапирдилар ва аҳли ҳақнинг ақийдасини бузмоқчи бўлдилар. Бас, Аллоҳ бир тоифа мутакаллимларни пайдо қилди ва уларнинг ҳимматини тартибга солинган калом ила суннатнинг нусрати йўлида ҳаракатга солди. Шу орқали аҳли бидъатнинг суннатга хилоф равишда чиқарган алдамчиликлари фош қилинади. Ана шундан илми калом пайдо бўлди».

Биз бу гапларга қўшимча қилиб айтамизки, илми калом пайдо бўлган вақтга келиб, ақийдага оид масалаларга аввалги вақтларга ўхшаб фақат Қуръон ва суннатдан далил келтириш билан кифояланиш етмай қолган эди. Қарши тараф ақлий далил ҳам келтиришни талаб қилар эди. Калом масалалари бўйича баҳслар мусулмон оламидаги ўша вақтнинг кўзга кўринган ақийдавий мазҳаблари; аҳли сунна ва жамоа, мўътазилийлар, муржиъийлар, хаворижлар ва шийъалар ўртасида бўлган. Кейинчалик, Аллоҳнинг каломига тегишли баҳслардан, Аллоҳнинг сифатларига, Ислом давлати бошлиғи – имомга оид масалаларга, қазо ва қадар масалаларига ва ҳатто баъзи фиқҳий масалаларга ҳам ўтган. Вақт ўтиб турли халқ ва тоифаларнинг Исломга киришлари билан бирга уларнинг ақийда ва фикрлари ҳам кирди. Шу билан бирга номусулмонлар томонидан Ислом ақийдаларига қарши фикрий ҳужум ва танқидлар ҳам авж ола бошлади. Ана ўша ҳамлалардан Ислом ақийдасини ҳимоя қилиш ва уларга раддиялар қилиш учун илми калом соҳиблари ғайримусулмонлар билан тортишувларни бошладилар.

Бу ишда аҳли сунна ва жамоа уламолари ҳам, мўътазилалар ҳам ва бошқалар ҳам иштирок этдилар. Аввал бу тортишувлар тўғри йўналишда ва бир маромда кетди. Кейинчалик эса, бошқа илм ва соҳаларда бўладигани каби турли бурилишлар ва хатолар юзага кела бошлади. Илми калом бобига бўлган – бўлмаган турли – туман масалалар аралашиб кетди.
Шунингдек, мутакаллимлар орасига ҳам ҳар хил шахслар аралашиб кетди. Натижада, ҳақиқий илми каломни сохтасидан, ҳақни ботилдан ажратиб олиш қийин бўлиб қолди. Ана шундай оғир бир пайтда соф Ислом ақийдасини сақлаб қолиш учун ҳаракат қиладиган уламолар етишиб чиқдилар. Улар Қуръони Карим ва Суннат таълимотлари асосида, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобалари услубида ақийда масалаларини ёрита бошладилар. Уларга аҳли Сунна ва жамоа номи берилди. Кейинроқ одамларга тушунарли бўлиши учун матнларни таъвил қилишга ҳам мажбур бўлинди. Турли китоблар битилди. Аҳли Сунна ва жамоанинг ақийда бобидаги таълимотлари тўпланиб тартибга солинди. Охири келиб ақийдавий мазҳаб бўлиб шаклланди ва ўз имомларига ҳам эга бўлди. Аҳли сунна вал жамоа исми бундан аввал ҳам бор эди. Аммо кейинроқ юқорида номлари айтиб ўтилган турли фирқаларга муқобил ўлароқ айни шу исм ишлатила бошланди. Аҳли сунна деганда суннатга юрганларнинг йўли ва ҳадисга амал қиладиганлар деган маъноларни кўзда тутилган. Бу борада имом ал-Ашъарий ва ал-Мотуридийлар аҳли Сунна ва жамоанинг ақийда бўйича имомлари деб тан олиндилар. Бу икки имом Ислом оламининг икки тарафида – имом Ашъарий Басралик, имом Мотуридий Самарқандлик бўлса ҳам ва бир – бирлари билан кўришмаган бўлсалар ҳам бир хил ишни бир хил вақтда, бир хил тарзда адо этганлари ҳамда икковларини бирданига аҳли сунна ва жамоа мазҳабининг имоми деб эътироф қилишини бу мазҳабнинг ақийдаси доимо барча юртларда маълум ва машҳур эканига ёрқин далилдир.

Манбаалар асосида Тошкент шаҳар бош имом-хатиби 

Н. Холиқназаров тайёрлади

Манба: http://vakillik.uz