Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган. 

Аллоҳ таоло бизга камроқ гапириб, кўпроқ тинглашимиз учун иккита қулоқ, битта тил ато этди.

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

*****

Одамларнинг тасарруфларини кузатадилар. Одамларни танқид қиладилар. Одамларнинг ниятларини таҳлил қиладилар. Шу тарзда вафот этадилар. Текшириб кўрилса, улар ўзларининг эмас, одамларнинг ҳаётини яшаб ўтган бўладилар.

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

*****

Пок табиатли инсонлар, гарчи ҳолатлари, вазиятлари ўзгарса ҳам, сифатлари ўзгармайди.

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

*****

Агар “ёмон кўриш” деган нарсани электр энергиясига айлантириш мумкин бўлганда, бутун дунёни ёритиш имконига эга бўлган бўлардик.

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

*****

Тилинг фикрларингдан ўзиб кетишидан эҳтиёт бўл!

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

*****

Улар ёлғончидирлар. Ёлғончи эканликларини ўзлари ҳам биладилар. Биз уларнинг ёлғончиликларини билишимизни ҳам биладилар. Шундай бўлса-да, баланд овозда ёлғон гапирадилар.

Нажиб Маҳфуз

*****

Ҳакимлардан бири шундай деди: “Аёл каби фазл манбаи бўлган кишини кўрмадим. Кичиклигида ота-онасининг жанатга киришига сабаб бўлади. Турмушга чиққанда эрининг динининг ярмини тўлдиради. Она бўлганда эса, фарзандлари учун жаннат унинг оёқлари остида бўлади”.

“Ҳаётнинг нариги юзи”

*****

Муҳаббатнинг иккита оёғи бор: эътибор оёғи ва эҳтиром оёғи. Агар шу оёқлардан бири йўқолса, муҳаббат чўлоқ бўлиб қолади.

 “Ҳаётнинг нариги юзи”

*****

Интернет материалларидан тўплаб, таржима қилувчи

Нозимжон Иминжонов

Инсонларнинг феъли Аллоҳ таоло томонидан турли қилиб яратилган. Аммо, мантиқий жиҳатдан одамлар характерига тегишли бўлган барча хусусиятлар икки тоифага бўлинади: ижобий ва салбий. Шу икки характернинг қай бири кўпроқ намоён бўлишига кўра инсонлар яхши ва ёмонга ажратилади.

Дунёда яна бир тоифа бор – уларни айнан қайси характерга эга эканлигини аниқлаш мушкул, худди мунофиқларни билиб бўлмагандек. Мазкур хислатни баён этишдан аввал эътиборингизни дунёдаги ноёб, бироқ сўнгги пайтларда жуда тез тарқалаётган битта касалликка қаратмоқчиман. Фанда бу хасталикни “Апатия” – юнонча “apatheia” сўзидан олинган бўлиб лоқайдлик, ҳафсаласизлик, қизиқишнинг йўқолиши деган маъноларни англатади. Ушбу дардга чалинган беморнинг ҳеч қаери оғримайди, безовта қилмайди. Хасталик асосан одамнинг теварак-атрофидаги воқеа ва ҳодисаларга лоқайд бўлиб қолиши, тиббиётчилар табири билан айтганда ташқи муҳитга қизиқмай бутунлай бепарво бўлиб қолиш билан ифодаланади. Апатия, кўпинча, касаллик эмас характер сифатида ҳам намоён бўлсада, барибир у касалликдир.

Бу дардга чалинган беморлар асосан 4 гуруҳга бўлинади:

1. Онгли равишда, ақлан бепарволар (менга нима, мени ишиммаску, нима бўлибди, оч қорним тинч қулоғим қабилида иш кўрувчилар)
2. Онгсиз равишда, қалбан бепарволар (сизга ачинаман, роса ёрдам бергим келяпти ва бошқа юзаки муносабатларни билдисада бироқ, қалбан бепарво бўлади – қалби қотганлар)
3. Такаббурлар – ҳа, албатта такаббурлик ҳам айнан апатия касаллигининг бир кўриниши экан. Хасталикнинг бу босқичи бироз оғирроқ, негаки олимларнинг таъкидлашича апатиянинг ушбу турига асосан ўзига тоқ, барча шароитларга эга бадавлат одамлар чалиниш эҳтимоли катта экан. (“Қорни тўқнинг қорни оч билан нима иши бор” деганларидек)
4. Ўта ночорлар – афсуски ўта ночорлик ҳам инсонни атроф олам ва воқеъликларга бепарво қилиб қўяр экан. Сабаби, ўта оғир ночор одамнинг ҳамма нарсадан хафсаласи пир бўлиб, хатто ўзига ҳам бепарво, лоқайд бўлиб қолади.

Биз юқорида тилга олган учинчи тоифа инсонлар айнан “апатия”  касаллигининг турли кўринишларига чалинганлардир яъни бепарво ва лоқайдлар. 

Хўш, апатиянинг авж олиши қандай оқибатларга олиб келади?

• Жамиятда бепарво, лоқайд, ҳеч нарсага қизиқмайдиган фақатгина еб-ичиб кун ўтарга яшовчи “ҳайвон” сифат одамлар кўпаяди. Бу эса жамиятни таназзулга олиб келади (тарихда мисоллар кўп).
• Инсониятга берилган улуғ неъматлардан бири ҳис-туйғу сохталашиб, охир-оқибат сўниб кетади ёки ўрнини тубанлик эгаллайди (ака-ука, ота-бола, она ва қиз, қариндошлик, дўстлик ва биродарлик каби ришталар узилади). Жиноятчилик авж олиб, хотиржамлик йўқолади. Тараққиёт секинлашади ёки тўхтайди.
• Инсонлар ўртасидаги ўзаро қадр-қиммат фақатгина моддият билан ўлчанади. Бу эса қулдорликнинг замонавий кўриниши пайдо бўлишига хизмат қилади.
• Охиргиси ва энг оғири – инсоф, виждон ва нихоят иймон йўқолиб, одамлар Аллоҳ таоло ва унинг динига эътиборсиз бўлиб қолади. “Худосизлар жамияти” пайдо юўлади. (Аллоҳ асрасин)

Касалликнинг давоси борми?

Аслида Аллоҳ таоло дунёдаги барча дардларга, хоҳ жисмоний, хоҳ руҳий бўлсин Қуръони каримни шифо ўлароқ нозил қилган. Айниқса, хасталик руҳга ва қалбга тегишли бўлса унда беморни асосан Қуръон оятлари ва Пайғамбар алайхиссаломнинг кўрсатмалари орқалигина даволашга эришиш мумкин.

Аллоҳ таоло Ўз Каломи Қуръони каримда мазкур касаллик ва унинг таърифи ҳақида қуйидагича марҳамат қилади:

         “Одамларга ҳисоб-китобалари (яъни, Киёмат Соати) яқинлашиб қолди. Улар эса ғафлатда (иймон келтириб, яхши амал килишдан) юз ўгирувчидирлар”. (Анбийё сураси, 1-оят)

“Улар охиратдан ғофил-бехабар бўлгани холларида фақат дунёнинг зохиринигина билурлар”. (Рум сураси, 7-оят)

Имом Термизий Ҳузайфа розияллоху анҳудан ривоят қилган ҳадисда Набий алайхиссалом: “Лоқайд бўлманглар. Одамлар яхшилик қилса, биз ҳам яхшилик қиламиз, ёмонлик қилсалар, ёмонлик қиламиз, деманглар. Улар яхшилик қилсалар, яхшилик қилинглар. Ёмонлик қилсалар, зулм қилманглар”, дедилар.

Лоқайдликнинг яна бир номи дангасалик десак тўғри бўлади.  Умар розияллоху анҳудан ривоят килинади: “Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам беш нарсадан: дангасаликдан, бахилликдан, кибрнинг ёмонлигидан, қалбдаги фитнадан ва қабр азобидан паноҳ сўрар эдилар”. Демак бундай офатлардан доимий равишда паноҳ сўраб туриш керак.

Муолажа:

Барча хасталикларда бемор томонидан қилинадиган илк муолажа бу –   тавбадир.

“Шундан кейин Аллоҳ хоҳлаганларининг тавбасини қабул қилди. Аллоҳ кечирувчи ва раҳмлидир” (Тавба сураси, 27).

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
“Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам: “Ким истиғфорни лозим тутса, Аллоҳ унга ҳар бир торликдан чиқишни, ҳар бир ғамдан кушойишни насиба қилади. Ҳамда уни ўзи билмаган жойдан ризқлантиради”, дедилар” (Абу Довуд ривояти).

Шунинг учун айланиб, юриб, туриб, ўтириб ҳам истиғфорни одатга айлантириб олиши лозим. Кунда камида бир тасбеҳ истиғфор айтиши жуда яхшидир. 

“Ким ёмонлик қилса ёки ўзига зулм этса, сўнгра Аллоҳга истиғфор айтса, Аллоҳни мағфиратли ва раҳмли зот топади” (Нисо сураси, 110).

Аллоҳ таоло ўзининг мағфиратига сазовор бўладиган мўминларни сифатлаб шундай дейди: 

“Ва улар фоҳиша иш ёки ўзларига зулм қилган чоғларида Аллоҳни эслаб, гуноҳларини мағфират қилишни сўрайдилар, гуноҳларини Аллоҳдан ўзга ким ҳам мағфират қиларди? Ва улар, билиб туриб, қилган гуноҳларида бардавом бўлмаслар. Ана ўшаларнинг мукофотлари Роббиларидан бўлган мағфират” (Оли Имрон сураси, 135-136). 

Гуноҳ ёки бепарволик ва лоқайдлик асносида хато қилиб қўйдингизми дарҳол тавба қилишни унитманг.

Саломатликка эришиш ва уни мустаҳкамлаш:

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган: 

“Албатта, яхшиликлар ёмонликларни кетказади” (Худ сураси, 114).

Аллоҳ таоло барчамизни лоқайдлик, бепарволик ва хасталиклардан асрасин! 

Манбалар асосида Саидаброр Умаров тайёрлади

ЎМИ Матбуот хизмати

Мазкур мақолада ўрта асрда Мовароуннаҳр диёрида яшаган “аҳлу-с-сунна ва-л-жамоа” оқимининг ҳанафий мазҳаби вакили – Абу Жаъфар Уструшаний яшаган давр, унинг илмий мероси, устоз ва шогирдлари ҳамда фиқҳ илми ривожидаги ўрни каби масалаларга оид фикрлар ёритилган.

Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Амр аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг (ваф. 404/1013 й.) Уструшанада (тахм. қадимги Жиззах воҳасининг номи) таваллуд топгани, Самарқандда яшаб ўз даврида қозилик қилгани манбаларда қайд этилган.

У яшаган давр Аббосийлар ҳукмронлиги даврига (132-656/750-1258 йй.) тўғри келади. Аббосийлар сулоласининг таъсири халифа ал-Мустакфий давридан кучсизлана бошлаган. Бунинг натижасида халифалик таркибида бўлган маҳаллий амирлар Бағдоддаги халифадан мустақил сиёсат юрита бошладилар.

Аббосийлар халифалигида юзага келган нотинч сиёсий вазиятга қарамай илм-фан ривожланишда давом этган. Фотимийлар халифаси ал-Ҳоким би-Амриллоҳ (ҳукмронлик даври: 386-411/996-1021 йй.) Қоҳирада “Ал-Азҳар” ўқув юртини қурдирди. Бағдодда эса 381/991 йили мадраса ва оммавий кутубхона бунёд этилиб, уларда кўп миқдорда китоб тўпланди. Ўша даврда ўзига хос университет вазифасини бажарган бу илмий муассаса халққа хизмат қилди ва Салжуқийлар Бағдодни эгаллаган пайтда (450/1058 йй.) ёндирилди. Иқтисодий шароит ёмонлигига қарамай, аҳолининг билим олишга қизиқиши эвазига илм-фан тобора ривожланиб борган.

Шарқий Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳудудларида ҳукм сурган Сомонийлар давлати (261-389/875-999) ўз ўрнини Қорахонийларга (тахм. 320-560/932-1165) берган йиллар Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний яшаган даврга тўғри келади.

Исломшунос олим Аширбек Мўминов таъкидлашича, ўша даврда (IX-X асрлар) “... Мовароуннаҳрда кечаётган жараён ҳали маҳаллий аҳамиятга эга бўлиб, бу минтақа ислом марказларида Хуросоннинг бир қисми ҳисобланарди. Фақиҳ гуруҳлари Сомонийлар (261/875-389/999) амалдорлари зўравонликларидан аҳоли турли табақаларининг ягона ҳимоячиси сифатида чиққанликлари натижасида уларнинг ижтимоий обрўси ва таъсир доираси кенгая борди”. Мақола муаллифининг ёзишича, ўша даврда фиқҳ илми турли жиҳатдан, масалан, яратилган асарларнинг озлиги нуқтаи назаридан ҳам шаклланиш ва кучга тўлиш даврини бошдан кечирмоқда эди [1,77].

Абу Ҳанифадан (ваф. 150/767 й.) бошлаб, Абу Жаъфар Уструшаний яшаган IV/X аср охиригача Мовароуннаҳрда ҳанафий фиқҳ бўйича ёзилган саноқли асарлар қаторига Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг “Кифоятуш Шаъбий (Шаъбийнинг кифоя қилувчи китоби)” асарини киритишимиз мумкин [3]. Мазкур асарнинг Туркияда сақланувчи нусхаси “ал-Мажолис фи фуруъ ал-фиқҳ (Фиқҳ фуруъларига бағишланган мажлислар)” деб номланади [4].

Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний икки нафар устоздан фиқҳ ўрганган. Улардан биринчиси ўз даврида Бухоро ҳанафий фақиҳларининг устози бўлган Абу Бакр Муҳаммад ибн ал-Фазл ал-Каморий ал-Бухорийдир (ваф. 381/991 й.).

Ал-Каморийнинг устозлари занжири қуйидагича: “Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Яъқуб ал-Ҳорисий ас-Субазмуний (258-340/871-952 йй.) – Абу Абдуллоҳ Абу Ҳафс ас-Сағир (ваф. тахм. 270/884 й.) – отаси Абу Ҳафс ал-Кабир (ваф. 217/832 й.) – Муҳаммад аш-Шайбоний (ваф. 189/804 й.) – Абу Ҳанифа” [2,100].

Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг иккинчи устози ироқлик машҳур ҳанафий олим Абу Бакр ал-Жассос ар-Розийдир (ваф. 370/981 й.).

Ал-Жассоснинг Абу Ҳанифагача бўлган устозлари силсиласи қуйидагича: Абул Ҳасан ал-Кархий (ваф. 340/951 й.) – Абу Саъид ал-Бардаъий (ваф. 317/929-30 й.) – Нусайр ибн Мусо ар-Розий - Муҳаммад аш-Шайбоний (ваф. 189/804 й.) – Абу Ҳанифа” [2,100].

Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг “Ал-Жомиъ ал-Кабир”, “Аз-Зиёдот” ва “Кифоят аш-Шаъбий” каби фиқҳий асарлари маълум. Унинг “Аз-Зиёдот” асари бугунгача етиб келмаган, фақат ундан иқтибослар мавжуд. Алломанинг “Кифоят аш-Шаъбий” асарининг учта қўлёзмаси Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади [1,83].

Абу Жаъфар ал-Уструшаний Мовароуннаҳрда ҳадис илми ривожига ҳам муҳим ҳисса қўшган. Абу Зайд ад-Дабусий “Ал-Асрор” асарида тўртта ҳадисни ал-Халил ибн Аҳмад ас-Сижзий (290/902-378/988)дан Абу Жаъфар ал-Уструшаний воситасида ривоят қилган. Машҳур ҳанафий фақиҳларидан бири Абу Зайд ад-Дабусий (ваф. 431/1039) Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг шогирдидир. Абу Зайд ад-Дабусийнинг “Тақвим ал-адилла”, “Таъсис ан-назар”, “Ал-Асрор”, “Ал-Амад ал-ақсо” ва бошқа фиқҳий асарлари бор [1,84].

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон буюк алломалар юрти эканлигини бутун дунё ҳамжамияти барала эътироф этмоқда. Жаҳонга қадимий цивилизация ўчоқлари сифатида танилган Бухоро, Самарқанд, Термиз, Хоразм, Фарғона, Шош каби юртимиз шаҳарлари қаторига Жиззах, яъни Уструшана минтақаси ҳам киритилмоқда. Манбаларда қайд этилишича, Уструшана қадимдан Ғарб ва Шарқни ўзаро боғловчи Буюк ипак йўли бўйида жойлашган тараққий этган макон бўлган. Жиззах воҳаси ва мазкур ҳудудда яшаб ўтган аждодлар ҳақидаги маълумотлар бундан қарийб уч минг йил аввалги тарих китобларида ҳам қайд этилган.

Айниқса, мовароуннаҳрлик фақиҳлар илмий мерослари ислом оламида юксак эътирофга сазовор бўлиб, улар тарафидан таълиф этилган фиқҳий асарлар ҳозирги кунда нуфузли ислом илм даргоҳларида ҳуқуқшунослик бўйича асосий қўлланма вазифасини ўтамоқда.

Айни пайтда фиқҳ илми ривожланишига ўзларининг муносиб ҳиссасини қўшган юртимиздан етишиб чиққан йирик фақиҳлар ҳаёти ва илмий меросларини махсус ўрганиш сермаҳсул ёндашув ҳисобланади.

Мовароуннаҳрлик йирик фақиҳлардан бири Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшанийнинг ҳаёти, ижоди ва илмий меросини ўрганиш долзарб аҳамиятга эгалигини эътироф этиш лозим.

Бинобарин, Абу Жаъфар ал-Уструшанийнинг устоз ва шогирдлари ҳақидаги маълумотлар унинг фиқҳ илми ривожига улкан ҳисса қўшганини тасдиқлайди.

Абу Жаъфар ал-Уструшаний таваллуд топган ва вояга етган Жиззах воҳаси, яъни Уструшана минтақаси ўрта асрларда юқори мавқе ва нуфузга эга бўлган йирик маданият маркази сифатида турли манбаларда эътироф этилган. Минтақада илм-фан кенг ривожланган ва унда илмлар тараққиётига улкан ҳисса қўшган кўп сонли уламолар етишиб чиққан.

Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Амр аш-Шаъбий ал-Уструшаний (ваф. 404/1013 й.) Мовароуннаҳр минтақасидан етишиб чиққан фиқҳ илми ривожи ва тараққиётига ўзининг муносиб улушини қўшган етук алломалардандир. 

Фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати

1. Атаев М. Жиззах алломалари. – Тошкент. – 2014.
2. Абдулҳай ал-Лакнавий. Ал-Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия. Байрут. – 1972.
3. Абу Жаъфар Муҳаммад аш-Шаъбий. Кифоятуш Шаъбий. – ФА ШИ. – Қўлёзма № 4611, 4666, 6013.
4. Абу Жаъфар аш-Шаъбий ал-Уструшаний. Ал-Мажолис фи фуруъ ал-фиқҳ. – Кўпрулу кутубхонаси (Туркия). – Меҳмед Асимбей бўлими. – Қўлёзма № 184.
5. Bedir M. Interplay of Sufism, Law and Theology: a Tenth Century Example/ The IV th International Conference of Islamic Legal Studies on Sufism and Law. – Мурсия (Murcia), Испания. – 2003, 8-11 май.

Музаффар Жабборов,

Ўзбекистон Халқаро Ислом академияси таянч докторанти