Абдуллоҳ ибн Буср розияллоҳу анҳу бундай ривоят қилади: “Онам бир бош узумни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга элтиб беришимни буюрдилар. Мен эса уни йўлда еб қўйдим. Кейинроқ онам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни    учратиб қолиб, у зотдан: “Абдуллоҳ сизга бир бош узумни элтиб бердими?” деб сўраб қолдилар. У зот: “Йўқ”, деб жавоб бердилар. Кейинчалик, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон мени учратиб қолсалар: “Хиёнат, хиёнат!” дер эдилар”.

Улуғ мутафаккир Муҳаммад Ҳусайн ушбу ривоятни қуйидагича шарҳлаган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу  алайҳи васаллам болани айблаш ниятида эмас, шунчаки ҳазил йўли билан унинг эътиборини омонатга хиёнат қилмасликка қаратганлар. Расулуллоҳнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам бу сўзни икки марта такрорлагани эса хатога йўл қўйган болани келгусида бундан эҳтиёт бўлишни эслатиш учун бўлган. Чунки Абдуллоҳ ибн Буср ёш бола бўлганлар”.

Бир бош узум воқеаси Абдуллоҳ ибн Буср разияллоҳу анҳуга бир умрлик сабоқ бўлди.  У зот шу воқеадан кейин омонатга жиддий қарайдиган  бўлдилар. Баьзиларга  ўхшаб  “Ёш бола-да, егиси келган бўлса, егандир-да, шунга ота гўри қозихонами!” демаслик керак.  Ота-она гоҳида    фарзандини  синаб  кўриш учун  қўлига  бирор  омонат  бериб  ”фалончига олиб бор”, деб синаб кўриши керак. Бу синов бир эмас, балки бир неча  марта такрорланиши  зарур.  Ана шундай  синовлардан муваффақиятли ўтгандан кейингина болага ишонса бўлади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг одобларини қарангки, шу болага танбеҳ  бермадилар, балки “хиёнат хиёнат” деб қўйишларининг ўзи Абдуллоҳ учун ҳар қандай тарбиядан таъсирлироқ бир ҳолатни юзага келтириб чиқарганки,  натижада, Абдуллоҳ ибн Буср розияллоҳу анҳу бир умр Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ана шу сўзларини эслаб юрганлар ва унга амал қилганлар. Ҳаттоки Пайғамбаримиз  соллаллоҳу  алайҳи  васалламнинг  дуоларига  сазовор  бўлганлар.  Абдуллоҳ  ибни  Буср розияллоҳу  анҳу  ривоят қилади: “Отам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни уйга  меҳмон бўлишга таклиф  қилдилар. У зот таклифга  жавобан келдилар. Отам онамдан: “Бирор  егулик  борми?” деб сўрадилар. Онам эса: “Ҳа” деб  данаги олинган  хурмони олиб келди. Икковлари уни  едилар. Кейин эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам  дуо қилдилар. Сўнгра менга  илтифот қилиб  қўллари  ила  бошимни  силаб  туриб  ҳаққимга  дуо  қилдилар-да:  “Бу бола  бир аср  яшайди”,  дедилар.

Ҳақиқатан,  Абдуллоҳ ибни  Буср  розияллоҳ  анҳу мазкур  дуонинг  шарофати ила  роппа-роса бир аср  яшадилар ва “ Шомнинг  баракаси” деган  номга  сазовор  бўлдилар. Ушбу ҳадиси  шарифдан  келиб чиқиб устозлар “Боланинг бошини силаб туриб дуо  қилиш  суннати  набавиядир”, дейдилар. Ушбу суннатга амал қилиш доимо ўзининг ижобий  самарасини бериб келган. Ота-боболаримиз ушбу суннатга  шу даражада этибор берганларки, натижада,  урфимизнинг  ажралмас бир  қисмига  айланиб  кетган.  Лекин, афсуски,  кўплаб суннатлар  каби  ушбу суннат  ҳам  охирги  даврларда  унутилиб  бораяпти. Балки  шунинг  учундир,  ёшлар  ўртасида  жиноят, талон-тарож  қилиш, майда  безориликлар ва яна қандайдир  нохушликлар  кўпайиб  бораяпти.  Аслида эса биз писанд  қилмаётган биргина  суннатнинг  ортида  қанчадан-қанча ҳикматлар ва  манфаатлар  бор. Шунинг  учун  ҳам  ота- она,  фарзандлар  тарбиясига  бепарво  бўлмасдан  мазкур  суннатга амал  қилмоғи  керак. Ҳозир  айнан шунинг  фурсатидир. Чунки ҳозир биз  Пайғамбаримиз  солаллоҳу  алайҳи  васаллам  таваллуд  топган  ойда  турибмиз. Барчамизга  бу  ой муборак  ва  хайрли  бўлсин!

Исҳоқжон  Бегматов,

ЎМИ масжидлар бўлими ходими 

Бугун, 22 ноябрь куни Америка Қўшма Штатлари Конгресси вакиллари палатаси раҳбари Т.Келли бошчилигидаги делегация аъзолари Ўзбекистон Республикаси Сенати халқаро алоқалар бўйича қўмита раиси Алишер Курманов ва АҚШнинг Ўзбекистондаги элчиси Памела Спратлен хоним ҳамроҳлигида Ҳазрати Имом мажмуасига ташриф буюрдилар. Меҳмонларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ислом цивилизацияси маркази директори Шоазим Миноваров ва Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг масъул ходимлари кутиб олдилар.
Мамлакатимиз тараққиётининг янги босқичида ҳукуматимиз томонидан миллий ва диний қадриятларни тиклашга катта эътибор қаратилаётгани ҳамда бу борада олиб борилаётган улкан хайрли ишлар тўғрисида меҳмонларга сўзлаб берилди. Жумладан, муҳтарам Президентимиз Ш.Мирзиёев ташаббуслари билан Ўзбекистонда ислом цивилизацияси маркази ва Самарқандда Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқот маркази ташкил этилаётгани ва ушбу марказларнинг истиқболдаги лойиҳалари баён қилинди. Шунингдек, ушбу марказлар ташкил қилинаётгани юртимиз довруғини, бу заминда туғилиб-ўсган алломаларнинг номларини бутун дунёга таратишда беқиёс аҳамиятга эга экани алоҳида таъкидланди.
Ташриф давомида “Ҳазрати Имом” мажмуасининг барпо этилиши тарихи, мажмуанинг Тошкентда яшаб ўтган улуғ аллома, фақиҳ Абу Бакр Қаффол Шоший номи билан боғлиқ экани, Республикада ислом динининг асл тинчлик ва маърифатпарварлик ғоясини тарғиб қилиш бўйича олиб борилаётган ишлар ҳақида маълумот берилди.
Ҳазрати Имом майдонида ўқитувчилари ҳамроҳлигида ўйнаётган болаларни кўриб, Т.Келли ва АҚШнинг Ўзбекистондаги элчиси П.Спратлен хоним “Ҳаёт ва келажак учун тинчлик қанчалар муҳим экани” тўғрисида фикр алмашдилар.
Меҳмонлар “Мўйи муборак” мадраса музейида сақланаётган “Усмон Қуръони”ни ва бошқа қўлёзмалар, “Бароқхон” мадрасасида жойлашган ҳунармандларнинг ишлари билан ҳам танишдилар.
Учрашув дўстона ва самимий руҳда ўтди.

ЎМИ матбуот хизмати

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳар бир нарсанинг қалби бор. Қуръоннинг қалби “Ёсин”дир. Ким “Ёсин”ни қироат қилса, Аллоҳ унга бу қироати учун Қуръонни ўн марта қироат қилган (савоби)ни ёзади” дедилар.

Ҳар нарсанинг қалби унинг асосий аъзоларидан бири бўлади. Ёсин сураси ҳам Қуръоннинг қалби бўлиши ила ана ўша мартабага эришган. Сурада мўъжаз калималар билан Аллоҳ таолонинг биру борлиги, ҳар бир нарсага қодирлиги, Пайғамбар ва ваҳийнинг ҳақлиги, кишилар Пайғамбар етказган ваҳийни ўзларига дастур қилиб яшамоқлари лозимлиги, қайта тирилиш каби масалалар баён этилади.

Булар ҳар бир кишининг қалбида туриши лозим бўлган ва ҳар бир киши эртаю кеч эслаб туриши зарур бўлган масалалардир.     Тасаввуф йўлини тутган зотлар ҳар куни бомдод намозидан кейин бу сураи каримани ўқишни ўзларига кундалик вазифа қилиб олганлар.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким “Ёсин”ни кечаси Аллоҳнинг розилиги талабида ўқиса, мағфират қилинади”, дедилар.

Ёсин сурасининг фазли ҳақида кўпгина ҳадислар ривоят қилинган. Уларнинг аксариятида Ёсин сураси Қуръоннинг қалби экани таъкидланган. Шунинг учун “Қуръон қалби” сурага иккинчи ном бўлиб қолган.

Имом Баззор Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳар бир нарсанинг қалби бор. Қуръоннинг қалби “Ёсин”дир. Мен уни умматимдан ҳар бирининг қалбида бўлишини истардим”, деганлар.

Абдуллоҳ ПАРПИЕВ,

Халқаро алоқалар бўлими ходими

Барака – жамоатдадир. Яъни ҳамжиҳат бўлиб, бирлашиб, ўзаро аҳиллик билан яшашда барака, файз бўлади. Доноларимиз: “Бир марта жанжал бўлган хонадондан қирқ кунлик барака қочади”, дейдилар. Дарҳақиқат, жанжал бўлган хонадондан барака, файз кетади.

Мана шу жанжални келиб чиқишига энг катта воситалардан бири, инсонларнинг бир-бирларига нисбатан бўлган ишончи, аҳилликни йўқолишининг сабаблари нимада? Бунинг энг катта сабабларидан бири – фирибгарлик иллатининг жамият орасида кўпайиб бораётганидир. Мана шу иллатнинг сабабидан инсонлар бир-бирига ишонмай қўяди. Жамиятда бирдамликнинг бузилишига, ўзаро ҳамжиҳатлик ва ишонч сингари туйғуларнинг камайиб кетишига сабаб бўлади.

Ислом дини мана шундай иллатларга берилган кимсаларни ва уларнинг ишини қаттиқ қоралайди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фирибгар ва ёмон хусусиятли кимса жаннатга кира олмайди”, деганлар (Имом Термизий ривояти).

Инсон ҳаёти мобайнида жаннатга киришга, Аллоҳни дийдорини кўришга сабаб бўладиган хайрли амаллар қилишга интилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг шафоатидан умидвор бўлади. Аммо фирибгарлик сингари ёмон хулқни ўзида акс эттирган, табиатига айлантириб юборган кимсалар юқорида айтилган энг улуғ бахтлардан мосуво қоладилар.

Мўмин кимса фирибгар бўлмайди. Қалбида имони бўлган кимсалар ўзгаларни алдамайди, турли фитна-фасодларни чиқармайди. Бировни ҳаққини турли хил хурофот, маккорликлар-у, фириблар билан ўзлаштирмайди.

Зотан мўмин киши ўзига раво кўрганни ўзгага ҳам раво кўриши, раво кўрмаганини эса, ўзгага ҳам раво кўрмайдиган бўлади. Мана шундагина комил мусулмон бўлади. Демак, ўзимизга жаннатни, Аллоҳнинг дийдори, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг шафоатларини хоҳлаймизми демакки, дўстларимиз, фарзандларимиз, ака-ука, ёр-биродарларимиз, барча яқинларимизга ҳам шуни истамоғимиз лозим бўлади.

Бир яқинимизни вафот этиши ёки бирор бир дўстимизни йўқотишимиз ҳақиқий айрилиқ эмас. Бу дунё фоний дунё, Яратгандан ўзга барчанинг тарк этиши муқаррар. Аммо ўзингиз жаннатга кирсангиз-у яқинингизни топа олмасангиз, Ўзи асрасин дўзахда бўладиган бўлса, мана бу ҳақиқий айрилиқдир.

Абдутолиб ИСАҚОВ

Фарғона вилояти Олтиариқ тумани

“Оқ масжид” жоме масжиди  имом-хатиби

Ёзма манбаларда келтирилган маълумотларга ҳамда археологик тадқиқотларга кўра, Уструшана (Жиззах воҳаси) минтақасида қуйидаги шаҳар ва қишлоқлар бўлган:

Бунжикат. Уструшана минтақасининг пойтахти Бунжикат йирик ҳунармандчилик ва савдо маркази бўлганлиги манбаларда таъкидланади. Айни пайтда Бунжикатдан қурол-яроқ, темир ҳамда мисдан ясалган асбоб-анжомлар, ёғочдан ясалган асбоб-ускуналар, эгар-жабдуғлар ва бошқа ҳунармандлик маҳсулотлари Шарқ мамлакатларига сотувга чиқарилган.

Бунжикатда вилоят ҳокимининг қароргоҳи, шаҳар ташқарисида эса қасрлар, боғлар, узумзор ва экинзорлар бўлиб, шаҳар атрофи хандақлар билан ўралган эди. Бунжикат Самарқанддан олти фарсах масофада жойлашган бўлиб, эркак аҳолиси 20 минг кишидан иборат бўлган.

Ўрта аср араб манбаларида Бунжикат кенг ёритилган бўлиб, ўз замонида унинг катта аҳамиятга молик эканлиги шубҳасиз. Машҳур географ олим ал-Истахрий «Масолик ал-мамолик» асарида Бунжикатга шундай таъриф беради: «Бунжикат вилоят ҳокими яшайдиган шаҳар бўлиб, уйлари ёғоч ва лойдан қурилган. У ички ва ташқи шаҳардан иборат, деворлар билан ўралган. Ички шаҳарнинг икки дарвозаси бор, шаҳарнинг ичидан катта дарё оқиб ўтади. У ерда жоме масжид, бозорлар ва тегирмон ҳам бор. Шаҳар айлана деворининг атрофида бир фарсах келадиган боғлар, узумзорлар ва бир неча қасрлар бўлган. Ташқи шаҳарнинг тўрт дарвозаси: Зомин, Миросманда, Нужкет ва Каҳалбоз дарвозаси номлари билан аталган. Ташқи шаҳарда олтита анҳор бўлиб, улар шаҳардан ярим фарсахдан камроқ масофада жойлашган дарёдан бошланган. Х асрда Бунжикатда 10 минг эркак аҳолиси бўлиб, ички ва ташқи шаҳардан иборат ва шаҳардан дарё оқиб ўтган. Ташқи шаҳарда қамоқхона жойлашган».

В.В.Бартольд ҳам юқоридаги фикрларни инобатга олиб, уларга қўшимча равишда, «Бунжикат эҳтимол Панжикент ёки Ўратепа шаҳридан 25 км. тепада, унинг жануби-шарқий тарафида жойлашган Шаҳристон бўлиши мумкин», деган фикрни илгари суради.

Бунжикат – Панча (Панжикент) эмаслиги қуйидаги ёзма манбада ҳам ўз аксини топган. Панч ҳокимлигининг маркази бўлган Панжикентга бўйсунувчи Эскодар, Зароват, Кштут ...каби қишлоқлар «қишлоқ оқсоқоли» маъносини англатувчи унвон остидаги кишилар томонидан бошқарилган.

Баъзи бир манбаларда шундай таъкидланади: «Панча (Панжикент) ҳокими Диваштич арабларга қарши курашда ҳамкорлик қилиш, иттифоқ тузиш мақсадида ўзининг ишончли хизматчиси Фарасманни Уструшана, Чоч ва Фарғонага махсус топшириқ билан юборди. Фарасманнинг ўз хожаси Диваштичга ёзган махфий мактубида Уструшана ҳукмдори ҳамкорликка рози эмаслигини маълум қилган».

Тожикистонлик олимлар В.В. Бартольднинг юқоридаги фикрига таяниб таъкидлаётганидек, Бунжикат – Панжикент ёки Шаҳристон дегани эмас. Юқорида айтиб ўтилган бундай талқин араб манбаларидаги маълумотлардан фарқ қилади.

Тожикистонлик олимлар чиқарган хулосалар қуйидаги маълумотларга асосан нотўғри деб топилди: биринчидан, Панжикент Панча ҳокимлигининг маркази бўлиб, унинг ҳокими Диваштич бўлган; иккинчидан, Шаҳристон Ўратепа шаҳридан 25 км. тепада, унинг жануби-шарқий тарафида жойлашган. Ўратепа шаҳри билан Самарқанднинг ораси 200 кмдан ортиқ, ваҳоланки, Самарқанд билан Бунжикатнинг орасидаги масофа 6 фарсах (36-48 км) бўлиши керак; учинчидан, шаҳарнинг ташқи тўртта дарвозаси тўртта томонга қараши керак, агарда В.В. Бартольд ҳамда баъзи бир тадқиқотчилар хулосасига қаралса эшиклар бир томонга қараб қолади; тўртинчидан, Бунжикатнинг ташқи шаҳрида мавжуд олтита анҳорнинг манбаи шаҳардан ярим фарсах масофада жойлашган дарёдан бошланган; бешинчидан, шаҳарнинг аҳолиси кўп, қасрлар, боғлар, узумзор ва экинзорлар бўлган. Мазкур тарихий ва объектив далиллар асосида Бунжикатдан ярим фарсах масофадаги дарё Сангзор дарёси ва шаҳарнинг ҳозирги даврдаги ўрни эса Жиззах вилоятининг Бахмал^[1] тумани деб белгиланди.

Зомин. Ўрта асрларда гуллаб яшнаган ва Буюк Ипак йўли устида жойлашган Уструшанадаги энг катта тарихий шаҳарлардан бири – Зомин. Бу шаҳар Ўрта аср араб манбаларида атрофлича ёритилган. Зомин қадимда Сарасанда, Сусанда, Сабза номлари билан ҳам юритилган. У Фарғонадан Суғдга бориш йўлида жойлашган бўлиб, йўловчилар учун у ерда қўноқ бор. Зомин оқар сувли, боғдор ва узумзор жой. Унинг шарқи тоғлар, ғарби эса чўл билан қопланган. Шаҳар Зоминсувнинг ҳар иккала соҳилида жойлашган.

Оға Бургутли ўзининг «Жиззах вилояти зиёратгоҳлари» рисоласида Зомин ҳақида шундай дейди: «Зомин атамаси «Авесто»да тилга олинган «Зомёд» фаровонлик фариштаси номи билан боғланган. Мазкур шаҳарнинг тарихи зардўштий ота-боболаримиз замонаси билан, милоддан аввалги VII-V асрлар билан ўлчанади».

Зомин ҳақида кўплаб олимлар ўз асарлари ва тадқиқотларида батафсил маълумот берганлар. Зомин Фарғонадан Суғдга бориш йўлида жойлашган бўлиб, Сусанда номи билан юритилган ва Сабза номи билан ҳам аталган. Унинг шарқи тоғлар ва ғарби эса чўл билан қопланган. Шаҳар Зоминсувнинг ҳар иккала соҳилида жойлашган.

X асрда Зомин ёнида араблар истилосига қадар бўлган эски шаҳарнинг харобалари сақлангани манбаларда қайд этилган. «Ҳудуд ул-олам» асарида қуйидагича таъриф берилади: «Зомин – Хўжанд – Фарғона йўлидаги шаҳар бўлиб, Сарушанага қарашли. Унда мустаҳкам қўрғон бор; экинзорлари кўп бир жой эрур».

Зоминнинг Самарқанд, Бухоро, Шош (Тошкент) ва Фарғона водийси шаҳарларини боғловчи катта карвон йўлида жойлашгани унинг равнақига ижобий таъсир этган. Зоминда жуда катта боғлар ва узумзорлар бўлган. Араб географ сайёҳ олимлари ўзларининг тарихий-географик асарларида Зомин ва унинг атрофидаги қишлоқлар, шунингдек, у билан чегарадош шаҳар ва қишлоқларнинг жойлашган масофалари ҳақида кенг маълумотлар беришган. Хусусан, Ибн ал-Фақиҳ таъкидлашича: Самарқанддан Зомингача 17 фарсах бўлиб, у ерда икки томонга йўл кетган, бири Шош ва иккинчиси Фарғона водийсига йўналган. Зоминдан Саботгача 3 фарсах, Харқонагача 9 фарсах, Ховас йўли орқали Куркет қишлоғигача 13 фарсах масофада жойлашганини ал-Истахрий ўзининг «Масолик ал-мамолик» асарида таъкидлаб ўтган. Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний «ал-Асъила ва-л-ажвиба» (Саволлар ва жавоблар) асарида Зоминни «мадина» ёки «булайда» деб атамаган, балки «қасаба», яъни бош шаҳар, деб мурожаат этади. Бундан Зомин мустаҳкам қалъалар билан ўралган стратегик аҳамиятга эга бўлган шаҳар бўлгани ҳақида хулоса чиқариш мумкин.

Дизак. Уструшананинг учинчи катта шаҳри Дизакдир. Дизак – Марказий Осиёдаги энг қадимий шаҳарлардан бири. Топономист олимлар Жиззах номини суғдийча «Дизак» («қалъача») диз – «қалъа, истеҳком қўрғон», ак – кичикликни билдирувчи қўшимча, деб таъриф берадилар.

Юнон солномачилари эса бу ҳудудни Газо деб атаб, уни алоҳида тилга оладилар. Археологлар Газо шаҳрининг ўрнини аниқ ва асосли тайин этмасалар-да, манбаларда уни Самарқанд ва Тошкент оралиғида жойлашгани айтилади. Юнонлар таъкидлаган Газони қадимий Жиззах деб тахмин қилиш мумкин.

Шаҳар араблар истилосидан олдин ҳам мавжуд бўлган. Фекнан ҳукмронлиги вақтида Дизакда кўплаб карвонсарой ва меҳмонхоналар қурилган. Шаҳардан бир фарсах узоқликда жойлашган Худийсар карвонсаройи, меҳмонхона ва кўплаб уйлар бўлган. Дизак эса Шошнинг йўлидаги, Самарқанд билан Зоминнинг ўртасидаги шаҳар. Дизакда Маросиманда деган жой мавжуд бўлган, у ер юз гектардан иборат бўлиб, ҳар йили у ерда бир маротаба катта савдо ярмаркаси ўтказилиб турилган. Атрофи тоғлар билан ўралган. Маросиманданинг яқинида Минғ деган жой бўлиб, у ердан ҳозирга қадар темир қазиб олинади.

«Ҳудуд ал-олам» асарида қуйидагича таъриф берилади: «Дизак – шаҳарча, унда оқар сув бор. Унинг яқинида Маросиманда деган жой бор, унда бир йилда бир кун бозор бўлади ва ўша куни ул бозорда юз минг динор (миқдорида мол) савдо қилинади, дейдилар».

Илк ўрта асрларда жаҳон бозорида Дизакда тайёрланган жун ва тери маҳсулотларига талаб катта бўлган. VIII-IX асрларда кулоллар, заргарлар, аравасозлар каби маҳаллаларнинг мавжудлиги миллий ҳунармандчиликнинг ривожланганлигидан дарак беради.

Қадим ва ўрта асрларда бунёд этилган меъморий ёдгорликлар бизгача етиб келмаган. Ўрта асрларга оид кўпгина қалъа-қўрғон ва карвонсаройлар тепа ва қўрғон (Култепа, Оқтепа, Работ, Қўрғонтепа, Хонимқўрғон, Калиятепа) каби номлар била аталади. Буларнинг сони юздан ортиқ. Жиззах ва Ғаллаорол туманлари ҳудудидаги Такалисойдаги қоятошларда ибтидоий чорвачилик, овчилик даврига оид мингдан ортиқ расм, Бахмал, Ғаллаорол, Жиззах туманларида жуда кўп ер ости йўллари сақланган. Бахмал тумани ҳудудида Будда ибодатхонаси қолдиғи топилган. Парпиота, Гиркушоқ, Авлиё Сероб, Нуриддин масжидларининг қолдиқлари сақланган. Фориш туманида қадимий «Банд» тўғони қолдиғи ҳозир ҳам мавжуд. Жиззах туманида Узунота қабри, Ўрда, Бобо Як, Қалиятепа, Нуриддин Ҳожи мадрасаси каби тарихий ва меъморий ёдгорликлар сақланиб қолган.

Жиззах IX – X асрларда сомонийлар, XI-XIII аср бошида қорахонийлар, XIII-XIV асрларда чингизийлар, XIV-XV асрларда темурийлар давлати, XVI-XVIII асрнинг биринчи ярмида Бухоро хонлиги, XVIII асрнинг иккинчи ярмидан 1866 йилгача Бухоро амирлигига тобе бўлган. Шаҳар бир неча марта инқирозга учраб, яна қайта тикланган.

Ховас. Машҳур географ олим Абулқосим Убайдуллоҳ ибн Абдуллоҳ ибн Хурдазбиҳ «Китоб ал-масолик ва ал-мамолик» асарида қуйидагича таъриф беради: «Ховас – Самарқанднинг тепасидаги Уструшана минтақасига тааллуқли шаҳарча. Мовароуннаҳрдаги Жайҳун ва Сайҳун дарёларининг ўртасида жойлашган. Ховас Шош йўлида жойлашган бўлиб, Зомингача олти фарсах».

Ҳозирда Ховас Сирдарё вилояти туманларидан бири бўлиб, Ховас шаҳарчаси ҳам бор. Қадимий Сирдарё тарихи ҳақида маълумот берувчи муҳим ёзма манба қадимда юнон тарихчиси Аррианнинг «Искандарнинг ҳарбий юришлари» асарида ёзишича, Сирдарё «Танаис», «Яксарт» номи билан юритилган.

Милоддан аввалги III-II асрларда Ўрта Осиёнинг шимолий раёнларида 5 та майда давлатлардан иборат Қанғюй давлати иттифоқи юзага келади. Унинг таркибига ҳозирги Сирдарё вилояти ҳудудлари ҳам кирган. Ушбу даврда кўчманчи аҳолининг вилоят ҳудудига келиб ўрнашиши ер танқислигини юзага келтиради. Натижада ҳозирги Ховас туманининг ғарбий қисмлари ҳам аҳоли томонидан ўзлаштирилади. Шўрбулоқсойнинг қуйи қисмида Эски Ховас ёдгорлиги, Ширинсойнинг қуйи қисмида Мунчоқтепа ёдгорлиги қад кўтаради.

Ховас қадимда ислом дини ривожига хизмат қилган уламолар ватани бўлиб, улар ал-Ховасий нисбаси билан фаолият юритганлар.

Собот. Мовароуннаҳрнинг Уструшана минтақасидаги машҳур шаҳарча. Самарқанддан йигирма фарсах, Хўжанддан ўн фарсах масофада жойлашган.

Шибла. Уструшананинг қишлоқларидан бири. Шибла сўзининг маъноси  шуки, араблар шернинг урғочи боласини «шиблатун» дейишади. Шибла қишлоғи Боркаснинг жанубидан бир фарсах ва Усматнинг шимоли-шарқидан бир фарсах масофада жойлашган. Об-ҳавоси тоза, ерлари ҳосилдор, суви тиниқ, булоқлари кўп. У ерда узум ва олмалар етиштирилади.

Ҳозирда Зомин туманининг Увол қишлоғида «Шер тўпи» деган уруғдан бўлмиш юздан ортиқ оила яшайди. Эҳтимол ушбу уруғ мана шу Шибла қишлоғидан тарқалган бўлиши мумкин. Улар асосан чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланадилар. Мазкур қишлоқда таваллуд топган олиму уламолар асосан аш-Шиблий нисбаси билан фаолият юритганлар.

Боркас. Уструшананинг қишлоқларидан бири, кейинчалик Самарқандга қараган. Боркас Самарқанддан Сирдарёга кетиш йўлида тўрт фарсах, Хушуфағнгача Қатвон йўли орқали тўрт фарсах масофада жойлашган, деган маълумотлар берилган.

Санжафин. Уструшананинг Самарқанд яқинидаги қишлоқларидан бири.

Худийсар. Уструшана билан Самарқанд чегарасидаги шаҳарча. Худийсар Дизакнинг шимолидан икки фарсах масофада жойлашган ва у афшин Ҳайдар ибн Қавус томонидан 199/815-204/820 йилларда Маросиманданинг ёнида мамлакатни душманлардан ҳимоя қилиш мақсадида беш йил давомида қурилган.

Сурхакат. Уструшана қишлоқларидан бири. Садр ал-Афодил Қосим ибн Ҳусайн ал-Хаворазмий «Силот ар-раёҳийн» асарида ёзишича, Сурхакат номи билан Мовароуннаҳрда икки қишлоқ бўлиб, бири Хазор туманида ва иккинчиси Уструшананинг Самарқанд яқинидаги қишлоқларидан бири. Мазкур қишлоқ уламолари ас-Сурхакатий нисбаси билан фаолият юритганлар.

Нужоникас ёки Нужкат. Уструшананинг Самарқанд яқинидаги шаҳарчаларидан бири.

Ёркас. Самарқанднинг шимолида жойлашган Уструшана қишлоқларидан бири. Кейинчалик Самарқанд ҳудудига ўтиб кетган. Ёркасда дарёдан келадиган сув манбаи йўқ. Ёркас аҳли булоқлардан келадиган сувлар билан кифояланишади, деган маълумотлар берилган. Бу қишлоқдан чиққан олимлар ал-Ёркасий нисбаси билан фаолият юритганлар.

Бурнамад. Уструшананинг Самарқанд яқинидаги қишлоқларидан бири. Бурнамаднинг луғавий маъноси «буғланиш» сўзидан олинган. Баъзи бир манбаларда Бурнамаз ҳам дейилиб, у ўзининг кўплаб булоқлари билан машҳур. Бурнамад Дизакдан Зоминга борадиган савдо йўлида жойлашган бўлиб, араб географ олими Ибн Хурдазбиҳнинг ёзишича, у Саъд работининг ғарбига икки фарсах, Хушуфағнгача беш фарсах ва Зомингача тўрт фарсах масофада жойлашган.

Шовкат. Уструшананинг қишлоқларидан бири бўлиб, кейинчалик Самарқандга ўтиб кетган. Манбалардан мазкур қишлоқ қачон Самарқанд ҳудудига ўтиб кетганлиги ҳақида ҳеч қандай маълумот топилмади.

Қатавон. Уструшананинг Самарқанд яқинидаги қишлоқларидан бири. Боркаснинг шимол томони Аби Аҳмад работидан икки фарсах ва Самарқанддан беш фарсах масофада жойлашган. Бу қишлоқни Қатавон диза – «Қатавон қалъаси», деб ҳам аташади. Қатавон қишлоғида Аҳмад аз-Зоҳид ал-Ховасий томонидан қурилган работ бўлиб, у Самарқандгача етти фарсах масофада жойлашган. У ер кўп мусулмонлар қатл қилинган жой бўлиб, шаҳидлар қабристони бўлган. У ерга зиёратчилар бориб, икки кеча қолганлар.

Хушуфағн. Уструшана қишлоқларидан бири. Абу Саъд ас-Самъоний «Ансоб» асарида Мовароуннаҳрда Хушуфағн номи билан икки қишлоқ бўлиб, биринчиси Суғднинг Иштихон туманида ва иккинчиси Боркас қишлоғининг шимолига тўрт фарсах масофада жойлашган Уструшана қишлоқларидан бири, деган маълумотни беради.

Харқона. Уструшананинг Дизакка яқин жойдаги қишлоқларидан бири. Харқона Дизакгача тўрт фарсах, Абу Аҳмад работидан икки фарсах, Самарқандгача саккиз фарсах, Зомингача тўққиз фарсах масофада жойлашган. У ерда ўз замонасида маълум ва машҳур бўлган Харқон работи бўлган.

Камаржа. Уструшананинг қишлоқларидан бири бўлиб, Самарқандгача бир кунлик йўл масофада жойлашган. Баъзи бир манбаларда Самарқанддан 7 фарсах масофада жойлашган, деб таъкидланади. Кейинчалик Самарқанднинг Суғд ҳудудига қараган. Бу қишлоқдан ҳам жуда кўплаб уламолар етишиб чиқиб, ал-Камаржий нисбаси билан фаолият юргизганлар.

Можарм. Уструшананинг қишлоқларидан бири. Кейинчалик Самарқанднинг Суғд ҳудудига қараган.

Навқад. Навқад номи билан Мовароуннаҳрда икки катта қишлоқ бўлиб, биринчиси Боркас қишлоғидан 3 фарсах масофада жойлашган Уструшана қишлоқларидан бири. Иккинчиси Насафдан 6 фарсах масофада жойлашган катта қишлоқ. Манбаларда Насафдаги бу қишлоқни Навқад қурайш деб ҳам атайдилар. Бу қишлоқдан ҳам жуда кўплаб олиму уламолар етишиб чиқиб, ан-Навқадий нисбаси билан илмий изланишлар олиб борганлар.

Ғубдин. Бу ном билан Мовароуннаҳрда икки қишлоқ бўлиб, биринчиси Уструшана минтақасида ва иккинчиси эса Насафга 2 фарсах масофада жойлашган. Бу қишлоқдан ҳам жуда кўплаб олимлар чиқиб, ал-Ғубдиний нисбаси билан фаолият юргизганлар.

Усманд. Уструшананинг Боркас қишлоғига 2 фарсах масофада жойлашган қишлоқларидан бири. Бу қишлоқ Самарқанд ҳудудига яқин жойда бўлганлиги боис кейинчалик шу ҳудудга қараган.

Шийракас. Уструшананинг қишлоқларидан бири.

Шунингдек, Уструшанада Арсъаникат, Куркат, Ғазақ, Фағкат каби қишлоқлар ҳам мавжуд бўлган.

Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, IX–XIII асрлардаёқ бу воҳадан юзлаб жуда салоҳиятли олиму фузалолар, саркардалар, қозию элчилар, савдогару ҳунармандлар етишиб чиққан. Уструшана подшоси афшин Ҳайдар ибн Қавус 220/835-225/840 йилларда шимолий Эрон, Озарбайжон, Арманистон ҳудудларини, Рум давлатини халифаликка бўйсундирган бош қўмондон бўлган. Абу Саж ибн Девдаст IX асрнинг охири – X асрнинг биринчи ярмида Озарбайжондаги Сажлар давлатига асос солган. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шахсий қўриқчиси ҳам жиззахлик Турдибек Юсуфбек ўғли бўлган.

Соҳибқирон Амир Темур замонида вилоятнинг шаҳар ва қишлоқлари яна обод бўлди. Деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ривожланиб, кўплаб мадраса, масжидлар қурилган. Амир Темурнинг ҳордиқ олиш ва ов қилишда севимли манзиллари ҳисобланмиш Бахмал, Зомин туманлари, Молгузар тоғининг шимолий ён бағрларида боғлар яратилган. Молгузарнинг шимолий биқинидаги Олтиҳовуз манзилида Соҳибқирон Амир Темур бобомиздан ёдгор қолган баҳайбат ёнғоқ дарахти ҳали-хануз ҳосилдор мева беради. Жиззах вилоятида Мирзо Улуғбек ва Абдуллахон II нинг хотира ёзувлари сақланган. Шунингдек, вилоят ҳудудида 372 та маданий мерос объектлари, шундан 42 та тарихий обида ва муқаддас зиёратгоҳлар, 267 та археологик манзилгоҳлар, 63 та монументал ёдгорликлар мавжуд эканлиги аниқланди.

Зиёратгоҳлар ҳар бир халқнинг миллий қадрият-ларини ўзида мужассам этган муқаддас жойлар сифатида муҳим аҳамият касб этади. Жумладан, Саад ибн Абу Ваққос, Парпи ота, Хўжамушкент ота, Новқа ота, Ўсмат ота, Саид Мир Халилиллоҳ ота, Хўжабоғбон ота, Жондаҳар ота, Кўк тўнли ота, Хўжаи Сароб ота, Хожа Шоҳимардон Шердор, Саййид Бурҳониддин Қилич, Хожа Қаҳҳор вали, Чўқмозор ота, Сайфин ота, Арчамозор ота, Ғубдун ота, Парпи ойим, Қоплон ота, Нарвон ота, Қулфисар ота, Чанговул бобо, Қирқчилтон, Қобулмозор, Қум ота, Бобоякка, Бешбулоқ ота сингари зиёратгоҳлар халқ меъморчилигининг нодир намуналари сифатида ўзбек халқининг миллий маданий ёдгорликлари ҳисобланади.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, бутун мусулмон Шарқидаги маданий марказлар қаторида кўҳна Уструшана ҳам тарихда Мовароуннаҳрдаги йирик маданият марказларидан бири сифатида ном қолдирган. Бу ерда адабиёт, тасаввуф фанлари билан бир қаторда ҳадис, тафсир ва фиқҳ илмлари ҳам ривожланган. Бу ҳол дунёда юз берган ўзгаришлардан Уструшана минтақаси четда қолмаганлигини, ўзга диёрларда пайдо бўлган маданий тараққиётдан маълум даражада баҳраманд бўлиб турганлиги ва ўз навбатида, Уструшанада ҳам турли илмлар ва маданият ривожланиши билан бирга ҳунармандчилик, иқтисодий муносабатлар ва савдо-сотиқ ҳам кенг тараққий этганлигини тасдиқлайди.

Ўрта аср араб манбалари асосида Уструшана – Истаравшан шаҳри эмаслиги, балки Уструшана Самарқанднинг олди ва Сайҳун дарёсининг қуйи қисмидаги катта бир вилоят эканлиги аниқланди. Тадқиқот натижаларига кўра, Уструшана минтақасининг ҳозирги жойлашган ҳудуди Жиззах ва Сирдарё вилоятлари ҳудудини ўз ичига олади, деб хулоса қилинди.

Тожикистонлик тадқиқотчилар В.В. Бартольднинг юқоридаги фикрига таяниб, Бунжикат – Панжикет ёки Шаҳристон деб таъкидлашлари тўғри эмас. Ўрта аср араб манбалари асосида шаҳарнинг ҳозирги кунда жойлашган маскани Жиззах вилоятининг Бахмал тумани бўлганлигини қайд этиш мумкин.

Ёзма манбаларда келтирилган маълумотлар ҳамда археологик тадқиқотларга таяниб, мазкур рисолада ўрта асрларда Уструшана минтақаси таркибида бўлган 3 та катта шаҳар, 4 та шаҳарча, 22 та қишлоқ ҳақида қисқача таъриф берилди.

^[1] Бахмал – Жиззах вилоятида 1943 йил 8 майда ташкил этилган туман. Ғаллаорол, Жиззах, Зомин туманлари, Самарқанд вилояти ва Тожикистон Республикаси билан чегарадош. Майдони 1,86 минг км. Аҳолиси 91,8 минг киши (2000 й.). Бахмал туманида 1 шаҳарча (Усмат) ва 10 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази – Усмат шаҳарчаси. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1-жуз. 651-бет.

Муслим Атаев,

тарих фанлари номзоди,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими ходими