Ҳар қандай ота-она фарзандининг соғлом ва зеҳнли, касб-ҳунарли ва эл-юртига содиқ бўлиб вояга етишини истайди. Ўзбекистонда бу улкан мақсадни амалга ошириш Истиқлолнинг илк йиллариданоқ давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Зеро, болалари соғлом юрт қудратлидир.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида бола ҳуқуқлари мустаҳкам кафолатланган. Асосий Қонунимизнинг 45-моддасида, жумладан, вояга етмаганларнинг ҳуқуқлари давлат ҳимоясида экани белгилаб қўйилган. Бош Қомусимизнинг 65-моддасига биноан эса: «Фарзандлар ота-оналарнинг насл-насабидан ва фуқаролик ҳолатидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади».

Миллий ҳуқуқий тизимимизда бола ҳуқуқларига оид қонунлар алоҳида ўрин тутади. Ўзбекистонда ушбу соҳада 100 дан зиёд норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Бу ҳақда фикр юритганда, сўнгги йилларда БМТ Бола ҳуқуқлари бўйича қўмитаси тавсияларини инобатга олган ҳолда, қарийб 20 та қонун қабул қилинганини таъкидлаш лозим.

Булар жумласига «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида», «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида», «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида» (янги таҳрирда), «Вояга етмаганлар ўртасида ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида», «Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг кафолатлари тўғрисида», «Васийлик ва ҳомийлик тўғрисида»ги қонунларни киритиш мумкин. Бундан ташқари, Оила кодекси, Меҳнат кодекси, Жиноят кодекси, Жиноят ижроия кодекси, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс ва бошқа бир қатор қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар киритилди.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг 1992 йил 9 декабрда ўзбек парламенти ратификация қилган биринчи мажбурий халқаро-ҳуқуқий шартнома – Бола ҳуқуқлари конвенциясидир. Ушбу Конвенцияни жаҳон болаларининг ўзига хос халқаро Конституцияси дейиш мумкин. Бундан ташқари, Ўзбекистон бола ҳуқуқларига оид ўндан ортиқ халқаро шартномаларга қўшилган.

Хусусан, Ўзбекистон БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси ва унинг иккита Факультатив протоколи иштирокчиси сифатида мазкур ҳужжатларнинг барча қоидасига тўлиқ амал қилиб келмоқда. Ушбу Конвенция қоидалари миллий қонунчилигимизга ҳамда давлат ва жамоат ташкилотлари фаолиятига изчиллик билан имплементация қилинди.

Айни пайтда болаларнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция қоидаларидан хабардорлик даражасини ошириш масаласига ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда. Мактабгача таълим муассасалари, умумтаълим мактабларида инсон ва бола ҳуқуқларига бағишланган дарслар ўтилмоқда. 2014 йилда 1-7 синф ўқувчилари учун «Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари», 8-9 синф ўқувчилари учун «Давлат ва ҳуқуқ асослари», «Конституциявий ҳуқуқ асослари» фанлари доирасида Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция қоидаларини ўрганиш ташкил этилган.

Юртимизда болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган кенг қамровли эзгу ишлар 2016 йил – Соғлом она ва бола йилида нафақат изчил давом этмоқда, балки янги, янада юксак босқичга кўтарилмоқда. Зотан, давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, она ва бола соғлом бўлса, оила бахтли, оила бахтли бўлса, жамият мустаҳкам бўлади.

Шу жиҳатдан, жорий йилда «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида»ги қонун қабул қилингани айни йўналишдаги ислоҳотлар узвий ва қатъий, изчил ва босқичма-босқич асосда давом этаётганининг ёрқин тасдиғидир. Янги Қонунда ёшларга оид сиёсатни, яъни навқирон авлоднинг ривожланиши учун муносиб шарт-шароитлар яратиш, давлат ва жамиятни ривожлантиришда уларнинг интеллектуал, ижодий салоҳиятидан унумли фойдаланишни назарда тутадиган ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий чора-тадбирлар тизими белгилаб берилгани ғоятда муҳимдир.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, иқтидорли олим Муслим Атаев томонидан нашрга тайёрланган «Исломда болалар ҳуқуқлари» номли китоб бу борада яна бир мўъжаз ва муҳим амалий қадамдир. Ушбу китоб ҳақида фикр юритишдан олдин ёш олимнинг самарали фаолияти ҳақида қисқача тўхталишни лозим деб топдик.

Тарих фанлари номзоди М.Атаевнинг илмий ва тарихий йўналишдаги ўнга яқин китоби нашрдан чиққан. Хусусан, «Уструшана олимлари»[1], «Имом Уструшаний»[2] , «Жомиъ аҳком ас-сиғор»[3], «Ал-Асъила вал-ажвиба»[4], «Сунани Доримий, Сайланма»[5], «Мовароуннаҳр фақиҳлари»[6], «Жиззах алломалари»[7] китоблари шу жумлага киради. Шунингдек, М.Атаевнинг бир қатор мақолалари илмий журнал ва тўпламларда эълон қилинган[8].

Муслим Атаев «Исломда болалар ҳуқуқлари» китобини нашрга тайёрлашда ана шу илмий асарлар ва мақолаларда тадқиқ этилган муайян мавзуларни янада чуқурлаштириш йўлидан боргани эътиборлидир. Хусусан, янги китобда, аввало, улуғ аллома Маждуддин Уструшанийнинг ҳаёти ва илмий-ижодий фаолияти, у яшаган давр, алломанинг устоз ва шогирдлари, бой илмий мероси, хусусан, «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асари ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган.

Маълумки, Имом Уструшаний (Абул-Фатҳ Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн Ҳусайн ибн Аҳмад Маждуддин ал-Уструшаний) ХII аср охири ва ХIII асрнинг биринчи ярмида Мовароуннаҳрда яшаб, юксак илмий салоҳияти билан фиқҳ илмининг ривожига муносиб ҳисса қўшган уструшаналик[9] улуғ алломадир. Маждуддин Уструшаний фиқҳ илми жадал ривожланган Қорахонийлар даврида Уструшанада таваллуд топган, фиқҳ илмидан дастлабки сабоқни маҳаллий фақиҳлардан ўрганган.

Ишончли қўлёзма манбаларга қараганда, Маҳмуд ва унинг ўғли Муҳаммад Уструшанийнинг устози Бурҳониддин Марғиноний ҳисобланади. Уструшанийлар шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Энг муҳими, Имом Уструшанийнинг нафақат «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асари, балки «Китаб ал-фусул», «Куррат ал-айнайн фи ислаҳ ад-дорайн», «ал-Фатово», «ал-Куруд ва-д-дуйун» ва «Ал-Асъила вал-ажвиба» каби бошқа асарлари ҳам ўз даврида катта шуҳрат қозонган.

Аммо, мана шу жуда бой, ноёб ва нодир илмий-маърифий, маданий ва маънавий мерос шу пайтгача ўрганилмай келинган эди. Эътиборли жиҳати шундаки, Муслим Атаев ўз илмий изланишлари билан ушбу бўшлиқни тўлдиришга салмоқли ҳисса қўшди. Натижада бу борадаги тарихий маълумотлар тартибга солинди, тизимлаштирилди ва ўзаро қиёсий таҳлилдан ўтказилди.

Албатта, Маждуддин Уструшанийнинг «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асари бундан саккиз юз йил аввал дунё тарихида бола ҳуқуқларига бағишлаб ёзилган илк ҳуқуқий манба эканини алоҳида қайд этиш даркор. Бундай нодир асар мавжуд эканининг ўзиёқ, фикримизча, олис тарихда юртимизда забардаст уламолар ва фиқҳшунос олимлар томонидан кўпгина ҳуқуқий муносабатлар, шу жумладан, ислом ҳуқуқининг тизими, моҳияти, манбалари ва ривожланиш босқичлари мукаммал ўрганилиб, бу борада нодир асарлар яратилганини яққол тасдиқлаб турибди.

М.Атаев таъкидлаганидек, «Жомиъ аҳком ас-сиғор» ислом ҳуқуқшунослигига оид қимматли манбадир. Шу боис бу китоб илк марта 1982 йили ироқлик профессор Абдулҳамид Абдул Холиқ ал-Байзалий томонидан чоп этилган. Асарнинг иккинчи нашри эса Қоҳирада «ал-Азҳар» университети профессори Абу Мусъаб ал-Бадрий ҳамда ўқитувчи Маҳмуд Абдурраҳмон Абд ал-Мунъим томонидан тайёрланган.

Шу ўринда Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ва мазкур идора масъул ходими Муслим Атаев «Жомиъ аҳком ас-сиғор»нинг Мисрда чоп этилган иккинчи нашри билан Тошкентда сақланаётган 5 та қўлёзма нусхаларини солиштириб кўрганига алоҳида эътибор қаратиш даркор. Нега деганда, шу жараёнда асарнинг Миср нашрида жиддий камчиликлар борлиги аниқланган.

Айни шу нуқтаи назардан, китобнинг тузатилган ва тўлдирилган араб тилидаги нашрини, шунингдек, ўзбек китобхонига туҳфа этилаётган ушбу нашрни тайёрлашда бундай нуқсонлар бартараф этилгани таҳсинга сазовор.

Хулоса қилиб айтганда, Имом Уструшанийнинг «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асари вояга етмаган болаларнинг ҳақ-ҳуқуқлари хусусида ёзилган фиқҳий асарларнинг энг мукаммалидир. Асарда ҳанафий мазҳаби бўйича ёш болаларга тааллуқли фиқҳга оид тарқоқ ҳолда берилган юзга яқин манбалардан олинган 1 минг 280 дан ортиқ фатво ўз мужассамини топган.

Муслим Атаев нашрга тайёрлаган «Исломда болалар ҳуқуқлари» китобига ана шу фатволардан 400 га яқини саралаб олинган ва ўзбек тилига ўгирилган. Бу матнлар бугунги давримиз болалари ҳаётида учрайдиган ва аксарият ота-оналарни қизиқтирадиган мавзуларга бағишлангани алоҳида диққатга лойиқдир. Шу маънода, ушбу китоб ўзбек китобхони учун ниҳоятда фойдали ва манзур бўлади, деган умиддамиз.

Акмал Саидов

Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси

Миллий маркази директори, юридик фанлари  доктори, профессор

^[1] Уструшана олимлари. – Т.: «Тошкент ислом университети», 2009. – 72 б. 

^[2] Имом Уструшаний. – Т.: «Тошкент ислом университети», 2010. – 48 б. 

^[3] Жомиъ аҳком ас-сиғор / Араб тилида, муфтий Усмонхон Алимов ҳаммуаллифлигида. – Т.: «Тошкент ислом университети», 2010. – 496 б. Яна қаранг: Жомиъ аҳком ас-сиғор /Араб тилида, муфтий Усмонхон Алимов ҳаммуаллифлигида. – Т.: «Шарқ», 2013. – 696 б. 

^[4] Ал-Асъила вал-ажвиба /Араб ва форс тилларида. – Т.: «Шарқ», 2011. – 344 б. 

^[5] Сунани Доримий, Сайланма. – Т.: «Тошкент ислом университети», 2011. – 224 б.. 

^[6] Мовароуннаҳр фақиҳлари / А.Сарсенбаев ҳаммуаллифлигида. – Т.: «Мовароуннаҳр», 2011. – 48 б. 

^[7] Жиззах алломалари. – Тошкент: «Адиб» нашриёти, 2014. – 270 б. 

^[8] Қаранг: «Жомиъ аҳком ас-сиғор» – болалар ҳуқуқлари жамланган мўътабар манба // Шарқ машъали. – Тошкент, 2004. – № 2. – Б. 20-22; Уструшаний ва унинг асарлари // Имом ал-Бухорий сабоқлари. – Т., 2004. – № 4. – Б. 270-272; Уструшана ва Уструшанийлар // Илмий-таҳлилий ахборот. ТИУ. – Тошкент, 2004. – № 4. – Б. 49-52; Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний ва унинг илмий мероси // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Тошкент, 2005. – № 3-4. – Б. 80-85; Уструшана минтақасидан чиққан олимлар // Имом ал-Бухорий сабоқлари. (Шайх Абдулазиз Мансур ҳаммуаллифлигида) – Тошкент, 2008. – № 2. – Б. 94-95. – № 3. – Б. 174-175; The Famous Jurist of the Medieval Central Asia // SHYGYS. Р.Б. Сулейменов атындағы Шығыстану институты. – Алматы, 2008. – № 2. – С. 24-30; Ал-Уструшаний яшаган давр. Мўғуллар истилоси: фақиҳ ва фиқҳ тақдири. Имом ал-Бухорий сабоқлари. – Тошкент, 2009. – № 4. – Б. 280-287; «Китоб ал-фусул» – қозилар учун муҳим манба. Тошкент Давлат шарқшунослик институти шарқшунослар анжумани маърузалар тўплами. № 2. ТошДШИ. – Тошкент, 2009. – Б. 136-142; Ислом манбалари жаҳолатга қарши // Тошкент Давлат шарқшунослик институти шарқшунослар анжумани маърузалар тўплами. 3-сон. ТошДШИ. – Тошкент, 2010. – Б. 144-150; Мадждуддин ал-Уструшани и его научное наследие. http: ziyonet.uz/uzc/library/book/24044/ libid/200200; Маждуддин ал-Уструшаний ва унинг болалар ҳуқуқлари ҳақидаги асарининг илмий аҳамияти. «Бола ҳуқуқларини таъминлашда ижтимоий ҳамкорлик» мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани материаллари. –Тошкент, 2011. – Б. 49-55. 

^[9] М.Атаев ўз илмий тадқиқотларида бу истилоҳга муайян аниқлик киритгани аҳамиятлидир. Яъни, олимнинг фикрича, Ўрта аср араб манбалари асосида Уструшана Самарқанднинг олди ва Сайҳун дарёсининг (Сирдрёнинг) қуйи қисмидаги катта бир вилоят экани аниқланган. Уструшана минтақасининг ҳозирги жойлашган ҳудуди Жиззах ва Сирдарё вилоятлари ҳудудини ўз ичига олган. Қаранг: Атаев, Муслим. Жиззах алломалари / Масъул муҳаррир: Шайх Абдулазиз Мансур. – Т.: «ADIB», 2014. – 32-33-бетлар.

Аввалроқ, 14-15 ноябрь кунлари Доғистоннинг Махачкала шаҳрида “Россия мусулмонларининг анъанавий диний меросини қайта тиклаш: Дунё глобаллашув шароитида мусулмон шахсиятини сақлаб қолиш муаммолари” мавзусида Халқаро илмий-амалий конференция бўлиб ўтиши ва унда Ўзбекистон вакилининг иштирок этиши ҳақида маълумот берган эдик.

Тадбирда  Россия ва хорижнинг йирик диний арбоблари, вакиллари ва академик жамият аъзоларининг иштирок этди.

Меҳмонлар 13 ноябрь куни кечки вақтда Махачкала аэропортида кутиб олиниб, меҳмонхоналарга жойлаштирилган. Конференция 14 ноябрь кунидан ўз ишини 7 та шўбага бўлинган ҳолда бошлаган.

Конференцияда бир қатор илмий-амалий муаммоларни муҳокама қилиш, турли кўринишдаги диний экстремизм мафкурасини профилактика қилиш, ёшларнинг тўлиқ шахсий ва психологик ривожланишида маънавий тарбияни асосий таянч қилиб олишни оммалаштириш кўзда тутилган.

Мазкур конференцияда Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакили сифатида Халқаро алоқалар бўлими мудири М-А.Шокиров ўз маърузаси билан иштирок этди.

Пешиндан кейинги конференция иши ялпи мажлис шаклида ўтган ва унла Доғистон Республикаси раҳбари вазифасини бажарувчи Владимир Абдуалиевич Васильев иштирок этгани хабар қилинди.

Маълумот учун, Доғистон Республикаси Муфтияти, Россия мусулмонлари идораси,  Доғистон Республикаси Виждон эркинлиги, Диний ташкилотлар билан ишлаш қўмитаси, Доғистон Республикаси  Маъмурияти бошлиғи, Россия Федерацияси жамоат палатаси, Ислом маданияти, Илм-фан ва таълимни қўллаб қувватлаш фонди ва миллатлар ишлари бўйича федерал агентлик каби ташкилотлар тадбирнинг ташкилотчилари ҳисобланади.

ЎМИ матбуот хизмати

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уйларингизни қабрга айлантирманглар. Бақара сураси ўқилган уйга шайтон кирмайди”, дедилар.

Барча одамлар уйларининг обод бўлишига ҳаракат қиладилар. Бу мақсадни амалга ошириш учун турли ишлар, сарф-ҳаражатлар қиладилар. Бу мақсадни амалга оширишнинг энг қулай, баракали ва арзон йўли ушбу ҳадиси шарифда баён қилинган экан. Ҳар бир мусулмон киши ўз уйи обод бўлиши, қабрга ўхшаб, қолмаслиги учун Бақара сурасини уйида ўқиб турса бўлди экан.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллаҳу алайҳу васаллам: “Ҳар бир нарсанинг саноми – кўзга кўринган жойи бўлади. Бақара сураси Қуръоннинг саномидир. Унда бир оят бор. Ўша оят Қуръон оятларининг саййидасидир. У “Оятул Курсий”, дедилар.

1. “Оятул Қурсий”ни уйидан чиқаётганда ўқиган одам қайтиб келгунча Аллоҳ таолонинг ҳимоясида бўлади.
2. “Оятул Қурсий” ўқилган хонадонга ўттиз кунгача шайтонлар, қирқ кунгача сехргарлар кирмайди.
3. “Оятул Қурсий” ни уйқуга ётганда ўқиган одамни Аллоҳ таоло ўзини ҳам, қўшнисини ҳам, қўшнисининг қўшнисини ҳам омонда сақлайди.

Абу Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Набиий  соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Бақара сураси охиридаги икки оятни бир кечада ўқиса, кифоя қилади”, дедилар.

Ушбу ҳадиси шарифга кўра “кифоя қилади” га урғу бериб айтган уламоларимиз шундай дейишганки, ким Бақара сураси охиридаги икки оятни бир кечада ўқиса:

1. Барча ёмонликлардан сақланишга кифоя қилади.
2. Шайтоннинг ёмонлигидан сақланишга кифоя қилади.
3. Савоб олишга кифоя қилади.
4. Кечасини Қуръон қироати ила бедор ўтказишдан кифоя қилади.
5. Инсу жиннинг ёмонлигидан кифоя қилади.
6. Қуръоннинг барчасини қироат қилишдан кифоя қилади.

         Абдуллоҳ ПАРПИЕВ

Халқаро алоқалар бўлими ходими

Бирор таянч нуқтасига эга бўлган ва оз куч билан катта кучни мувозанатга келтирадиган оддий қурилма; пишанг. Тарихда биринчи марта айланма ҳаракатни чизиқли ҳаракатга айлантириш ҳодисаси XII асрда Ўрта Шарқда содир бўлган. Ўшандан бошлаб ушбу услубдан оғир юкларни кўтариш, машина бошқариш ва велосипед лойиҳасини ясашда фойдаланиб келинмоқда. 

Робия ЖЎРАҚУЛОВА тайёрлади

Қадимги Арабистон ярим оролида VII асргача – «жоҳилия даври»да аёллар жамиятда ҳеч қандай мавқега эга эмас эдилар. Уларнинг аҳволи шу даражада эдики, ҳатто қиз боланинг туғилиши ота учун бахтсизлик аломати бўлса, ўғил боланинг туғилиши эса алоҳида бахтнинг белгиси, Аллоҳнинг оила бошлиғига кўрсатган илтифоти, деб ҳисобланган. Қизларга бўлган бундай муносабат, яъни ўғил туғилмасдан қиз бола туғилганидан ор қилиш ва бошқалар аёлларнинг аҳволи ниҳоятда аянчли эканлигини исботлайди.

Бадавий қабилалар эркаклари учун ўғил –  меросхўр, ўзларининг давомчилари, у туфайли ўзлари, уларнинг оилалари яшайди, уларнинг авлоди давом этади. Она учун қорнида кўтариб юрган боласи бир мўжиза, ўзи эса - эркак уруғини етиштирадиган сеҳрли идиш. Агар бу идиш заиф бўлса, энг кучли куртак ҳам кичкина ниҳолча, нимжон насл беради. Агар қиз туғилса, бунда фақат аёл айбдор. Манбаларда ёзишларича, араб саҳроларида қадим замонлардан буён агар оилада қиз туғилса, эркак қуйидаги муомалалардан бирини қўллаган:

• қиз катта бўлгунига қадар оилада қолдирилган ва катта бўлгач, саҳро ва водийларда қўй боқишга мажбурланган;
• қиз 6 ёшга тўлгач, эр хотинига дўстларидан бириникига бориш учун қизини безатишни ва кийинтиришни буюрган. Ўзи эса саҳронинг бирор еридан чуқур қазиган. Қизи билан чуқур ёнига келиб, отасининг мақсадидан бехабар бўлган қизга: «Мана бу қудуққа қара», дейди. Қазилган чуқур тириклайин кўмиладиган қабри эканидан бехабар қиз чуқурга қараганида эркак ҳеч қандай оталик меҳрисиз қизини чуқурга итариб юбориб сўнгра устидан тупроқ тортган.

Жоҳилия даврида қавмлар ичида қизларни тириклайин кўмиш одатига қарши чиқувчилар ҳам бўлган. Баъзи манбаларда айтилишича, шоир Фараздақнинг буваси бирор кимса шундай зулмкор мақсадни амалга оширмоқчилигини билиб қолса, тириклайин кўмишдан қайтариш учун унга пора тарзида бир туя юборган. «Айтишларича, улар (оталар) қизларини уятдан қўрқиб қатл этардилар. Маккада «Абу Далама» деган тоғ бор. Қурайшликлар шу ерга қизларини кўмишган. Фараздақнинг буваси Саъсаъа қизларни ўлимдан қутқариш учун, уларнинг ҳар бирини 2 тадан урғочи туя ва 1 та нор туяга айирбошларди».

Ривоят қилишларича, саҳобалардан баъзилари жоҳилия даврида шундай одатларни қилган экан. Ислом келгач ўша одам Пайғамбар (с.а.в) ҳузурида исломни қабул қилиб, унинг саҳобаларидан бирига айланган. Тириклайин кўмишнинг разиллик экани ҳақидаги оят тушгач, жоҳилия давридаги ишларидан пушаймон бўлиб, уни одамларга йиғлаб гапириб берган экан.

Ҳикоя қилишларича, Умар ибн ал­Хаттоб (р.а.) қуйидагиларни эътироф этган: «Мусулмонликдан аввалги икки нарсани эслайманки, бирини эслаб йиғлайман, бирини эслаб куламан. Ушбу нарсага йиғлайман. Бир кун қизимни, жажжи қизчамни, жигарпора қизчамни шу ўз қўлларим билан қабр қазиб кўмдим. Мен қизим учун ўз қўлларим билан чуқур қазир эканман, у менинг соқолимга сачраган тупроқларни жажжи қўллари ила силаб оларди. Қачон буни эсласам доимо йиғлайман. Инсониятнинг қандай қоронғу даврларида яшаганини тушуниб, тинмай кўз ёш тўкишдан ўзимни тияман».

Ибн Аббос (р.а.) ушбу оят ҳақида: «Исломдан илгари оилада эркак киши ўлса, унинг қариндошлари ундан қолган мерос қаторида хотинига ҳам эгалик қилишар эди. Хоҳлашса, уни ўзларидан бирига никоҳлаб қўйишар, хоҳлашса, бировга эрга бериб юборишар ёки эрга бермай олиб қолишар эди. Эрнинг қариндошлари марҳумнинг хотинига унинг ота­онасидан ҳам кўпроқ ҳақли эдилар. Аллоҳ таоло: «...Эй имон келтирганлар! Сизларга хотинларни зўрлик ила мерос қилиб олмоқларингиз сизларга ҳалол эмас ва берган нарсаларингиздан баъзисини олмоқ учун уларни мажбуран олиб қолмангизлар!» (Нисо, 19), деган мазкур оятни нозил қилиб, аёлларни зулмдан халос этди».

Агар аёлларнинг жамиятдаги ўрни масаласини тарихий изчиллик асосида ўргансак, кўриш мумкинки, ислом дини зулматдан кейин чиқиб келган нурдек, аёлларнинг ҳимоячиси ва халоскорига айланган. Чунки Маккада Пайғамбар (с.а.в.) арабларнинг жоҳилона одатларини қоралар экан, шундай оятлар ҳам нозил бўлган: «...Тириклайин кўмилган (ҳар бир) қиздан сўралганида, не гуноҳи учун ўлдирилган, деб» (Таквир, 8-9), «Қайси бирларига қиз (кўргани ҳақида) хушхабар берилса, ғазаби келиб, юзлари қорайиб кетар. У (қиз)ни камситган ҳолда олиб қолиш ёки (тириклай) тупроққа қориш (тўғрисида ўй суриб), ўзига хушхабар берилган нарсанинг «ёмон»лигидан (орият қилиб,) одамлардан яшириниб олур. Огоҳ бўлингизким, уларнинг бу ҳукмлари яроқсиздир» (Наҳл, 58-59).

Ислом таълимотида «қиз туғилиши барака бўлади, оилага хурсандчилик олиб келади», деган ғоя илгари сурилади. Жобир ибн Абдуллоҳ (р.а.)дан ривоят қилинган ҳадисда айтилишича, «кимнинг 3 та қизи бўлиб, уларни ўз қўлида тарбия қилиб катта қилса, жаннатга кириши албатта муқаррардир».

Пайғамбар (с.а.в.)нинг жуфти ҳалоли бўлмиш Оиша (р.а.) Урва ибн аз­Зубайр (р.а.)га бундай деб айтган экан: «Бир аёл икки қизини етаклаган ҳолда ҳузуримга тиламчилик қилиб келди. У ёқ­бу ёқни қараб бир дона хурмодан бўлак ҳеч нарса тополмадим. Ўша хурмони унга берган эдим, ўзи емай икки қизига бўлиб берди. Сўнг, ўрнидан туриб  чиқиб  кетди. Шу  аснода  Пайғамбар (с.а.в.) кириб келган эди,

бўлган воқеани айтиб бердим. Пайғамбар (с.а.в.): «Кимки қизларига ана шундай мурувват қўлини чўзса, улар уни дўзах оташидан парда бўлиб тўсиб тургайлар», ­ деди».

Бундан ташқари, ислом таълимотида аёл она тимсолида ниҳоятда улуғланди. Қуръони карим оятлари онанинг буюклигини эътироф этиб: «Биз инсонга ота­онасини (рози қилишни) амр этдик. Онаси уни заифлик устига заифлик билан (қорнида) кўтариб юрди. Уни кўкракдан ажратиш (муддати) икки йил(да битар). (Биз инсонга буюрдикки,) Сен менга ва ота­онангга шукр қилгин!...» (Луқмон, 14), деган илоҳий амрни қайд қилади. Демак, она ҳомиладорлик вақтидан то фарзанд дунёга келгунга қадар бир қанча машаққатларни бошидан кечиради. Шунинг учун ҳам фарзандда отадан кўра онанинг ҳаққи кўпроқ бўлади. Шу мақсадда Пайғамбар (с.а.в.) ўз ҳадисида жаннатни оналар оёғи остига тўшаб қўяди.

Кўриб ўтганимиздек, исломдан олдинги даврларда аёлларнинг нафақат ҳуқуқлари поймол этилган, балки улар инсоний жамиятда инсон сифатида ўз ўринларига эга эмасдилар. Аёл ўзи аслида башарият кўпайишининг сабабчиси, одамзод боласининг боқий бўлиши воситаси, илм, камолот, фазилат аҳли, қаҳрамонлар ва буюк кишиларнинг онасидир. У ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида ғамхўрлик ва меҳрга ҳақлидир. Шунинг учун ислом ўз нурини соча бошлагач, аёлни жамиятнинг етук аъзоси ҳисоблаб, унинг ҳуқуқларини қарор топтирди ва аёлнинг мақомини кўтарди, аёлни сотиб олинадиган ёки сотиб юбориладиган шахсий мулк ҳисобланишидан халос этди ва унга инсоний ўзликни берди.

Пайғамбар (с.а.в.)нинг Арафот тоғида қилган хутбасида шундай дейилади: «Эй инсонлар! Аёллар ҳақларига риоя этингиз. Улар билан меҳр­шафқат ила муомалада бўлингиз. Уларнинг ҳақлари хусусида Аллоҳдан қўрқингиз! Аёллар сизларга тангрининг омонатидир. Уларни Аллоҳ номи билан олдингиз. Улар амри илоҳий ила сизларга ҳалол бўлди. Сизларнинг хотинларингиз устида ҳақларингиз бўлгани каби, хотинларингизнинг ҳам сизларда ҳақлари бор».

Ислом таълимоти аёлни ҳаётнинг барча жабҳаларида: илм олишда, меҳнат қилишда, мерос олишда, жамият тараққиётида фаол қатнашишда эркак билан тенг ҳуқуқли қилди. Жоҳилия давридаги аёлларни таҳқирлаш, зулм қилиш, бойликнинг бир қисми сифатида мерос бўлиб қолиш ҳамда чексиз хотинга уйланиш каби иллатларни тақиқлади.

Ислом илм­маърифат соҳасида ҳам аёлларни эркаклар билан тенг ҳуқуқли қилди. Пайғамбар (с.а.в.)нинг: «Илм талаб қилиш ҳар бир муслим ва муслима учун фарздир»деган ҳадислари машҳурдир. Аёл киши нафақат таълим олиш, дарс, хутба ва ваъз эшитишга ҳақли, балки таълим бериш, ўқитиш ва бошқа илмий ишлар билан машғул бўлиш ҳуқуқига ҳам эга. Кўплаб муслима аёллар илм­фан ва маданият соҳасида улкан ютуқларга эришганликлари фикримизнинг далилидир. Бундан ташқари, муслима аёл жамият, сиёсат ва шариат соҳаларида ҳам ўз фикрига эга. Пайғамбар (с.а.в.) даврида ҳам аёллар диний, сиёсий, ижтимоий­иқтисодий соҳаларда у зотга мурожаат қилишган ва ўз фикрларини билдиришган. Исломда муслима аёлнинг тўғри фикрини Аллоҳ таолонинг ўзи ҳам эшитиб, у ҳақда оят туширганлиги маълум ва машҳурдир: «(Эй Муҳаммад) Аллоҳ сиз билан ўз эри ҳақида баҳслашаётган ва Аллоҳга шикоят қилаётган (аёл)нинг сўзини эшитди» (Мужодала, 1).

Хулоса қилиб айтганда, Ислом жамиятда аёлларнинг мақомини кўтарди ва кўп нарсада озодлик берди, уларнинг инсоний фазилатларини таҳқирлашдан, инсоният ақлига тўғри келмайдиган зулмкор фожиалардан халос этди. Жамиятда аёл мақоми қўллаб­қувватланиб, унинг табиий, ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлари таъминланди.

Ҳозирги замон мусулмон аёли нафақат ижтимоий ҳаётда, балки илм-маърифат, маънавият ва маданият соҳаларида ҳам камолотга эришиш орқали эрига мухлис, солиҳа, вафодор хотин, фарзандларга меҳрибон она, ҳамма ишни эплайдиган уддабурон бўлиши лозим. Шу билан бир қаторда динимиз таълимоти эрларга хотинлари билан ниҳоят даражада хушмуомала, маъруф йўллар асосида ҳаёт кечиришни буюради.

Бизнинг мамлакатимизда ҳам аёлларнинг ўзларига яраша, жисмоний салоҳиятларига мос равишда меҳнат ва касб-ҳунарлар билан шуғулланишлари учун барча шароитлар муҳайё. Аёллар эҳтироми учун алоҳида саналарни “Оила йили”, “Аёллар йили” каби номлар билан аталиб келиши, кўп болали аёлларни ижтимоий ҳимоя қилиниши, ҳар йили 8-мартни халқаро хотин-қизлар куни сифатида дам олиш куни деб эълон қилингани ва ҳукуматимиз томонидан ўтказилаётган қатор тадбирларнинг барчасида аёлларимизга алоҳида эҳтиром кўрсатилиб келинаётгани ислом динимиз кўрсатмаларига ҳамоҳангдир.

Муслим Атаев,

тарих фанлари номзоди,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими ходими