Европадаги оммабоп «lovelyplanet.com» веб-сайти "Ўзбекистондаги бориш керак бўлган 9 та ажойиб жой" сарлавҳали мақола эълон қилинди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА мухбири.

"Қадимги Ипак йўли чорраҳасида жойлашган Ўзбекистон ўзининг ажойиб тарихий меъморчилиги ва гўзал масжидлари, мадрасалари, шунингдек, миллий санъати ва ҳунармандчилиги, бой анъанавий маданияти ва маҳаллий халқнинг чинакам меҳмондўстлиги билан машҳур", - дея қайд этилган материалда.

Нашрда тўрт фасли билан ажралиб турадиган Ўзбекистоннинг континентал иқлими табиат қўйнида дам олиш ва чекка жойларига бориш бутун умрга етадиган хотираларни яратадиган саргузаштлар эканлиги таъкидланган.

Мақолада Ўзбекистондаги энг яхши тўққизта туристик маскан ҳақидаги муҳим маълумотлар муштарийлар эътиборига ҳавола қилинган. Хусусан, сайёҳлар учун тавсияда биринчи ўринда Самарқанд шаҳри ва Регистон майдони қайд этилган.

Муаллифга кўра, ушбу манзил таъсирчан архитектурани хуш кўрадиганлар учун энг яхши жойдир. "Самарқанддаги тарихий Регистон майдони янги келганларни Ўзбекистондаги бошқа диққатга сазовор жойларга қараганда кўпроқ ҳайратга солади. ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган ушбу майдон учта ажойиб мадраса – Мирзо Улуғбек, Шердор ва Тилла Қори мажмуаларидан иборат бўлиб, улар биргаликда ислом уламолари учун университет бўлиб хизмат қилган. Регистон номи "қумлоқ жой" деган маънони англатади. Темурийлар давридан буён Ўзбекистон тарихида одамлар учрашадиган, муҳим қарорлар қабул қилинган, ҳал қилувчи воқеалар содир бўлган маскан бўлиб келган", - деб ёзган электрон нашр.

Қайд этилишича, Самарқанд шаҳри, шунингдек, Бибихоним масжиди, Шоҳи Зинда ансамбли, Гўри Амир мақбараси ва Улуғбек расадхонаси каби тарихий обидалари билан машҳур. Буларнинг барчасини кўриш учун ушбу қадим кент ташриф буюришга арзийди.

"Самарқанддаги ҳаёт суръатидан баҳраманд бўлишни, шаҳар бўйлаб кезишни, маҳаллий ҳунармандлар билан мулоқот қилишни ва чой ичиш ҳамда маҳаллий таомлардан тановул қилиш учун вақт ўтказишни истасангиз, икки кун ажратинг", - дейилади материалда.

«lovelyplanet.com» веб-сайти Ўзбекистонга саёҳат қилиш бўйича энг яхши манзиллар қаторида Бухорони иккинчи ўринга қўйган.

"Бухоронинг эски шаҳри ҳақиқатан ҳам сизни ўтмишга саёҳат қилишга ундайди. Шаҳарнинг ЮНЕСКО томонидан ҳимояланган тарихий қисми ҳанузгача тўлиқ асл кўринишга эга бўлиб, масжидлар, миноралар, мадрасалар, ҳунармандчилик устахоналари, карвонсаройлар ва маҳаллий овқатланиш жойлари билан ажралиб туради. "Лаби Ҳовуз" мажмуаси атрофида жойлашган марказий майдон ўзига хос муҳитга эг", - таъкидланган манбада.

Нашрда Бухорода кўриш керак бўлган манзиллар жуда кўплиги хабар қилинган. "Ҳукумдорлар қароргоҳи Арк, Мир Араб, Нодир Девонбеги ва Абдулазизхон мадрасалари, «Минораи Калон» ва Бухоро амирларининг ёзги саройи Ситораи Моҳи Хосани зиёрат қилишга албатта, вақт ажратинг, - давом этади муаллиф. -Гарчи эски шаҳар харитада ихчам кўринсада, Бухорони тўлиқ томоша қилиш учун камида икки кун керак бўлади. Бу ҳар сафар келганингизда чексиз янги янгиликларни кашф қилишингиз мумкин бўлган шаҳарлардан биридир".

Мақолада сайёҳлар бориши керак бўлган жой сифатида учинчи ўринда Нукусда шаҳридаги И.В.Савицкий номидаги Қорақалпоғистон давлат санъат музейи қайд этилган.

"Ўзбекистон ғарбидаги республика бўлган Қорақалпоғистон Орол денгизи, Устюрт платосининг ғайриоддий манзаралари ва унинг атрофидаги чўллардаги қадимий қўрғонлари билан кўплаб сайёҳларни ўзига жалб этади,- дейилади мақолада. – Лекин, энг қизиқарли жойлардан бири бу Нукус шаҳридаги Савитский музейидир. "Саҳродаги Лувр" деб номланувчи музей рус авангард санъатининг кенг тўпламига эга. Унинг асосчиси Игор Савицкий 100 мингга яқин санъат асарларини тўплашга эришган».

Тавсия ўрнида, Тошкентдан Нукусга поездда бориш 20 соатдан кўпроқ вақт олиши, кўплаб саёҳатчилар диққатга сазовор жойларни томоша қилишдан унумли фойдаланиш учун самолётда учишлари мумкинлиги таъкидланган.

Сайёҳлар бориб кўриши керак бўлган Ўзбекистондаги тўртинчи манзил - бу Хивадаги "Ичан-Қалъа" мажмуасидир, дейилади мақолада. Муаллифнинг ёзишича, "Ичан-Қалъа"га ташриф буюриш вақтни орқага қайтариш учун энг яхши жой.

"Очиқ осмон остидаги музей - Хива шаҳри бир вақтлар Хоразмшоҳлар пойтахти, кейинчалик Хива хонлигининг маркази бўлган ва ҳозиргача ўз тили, анъана ва маданиятини сақлаб келмоқда, - дея маълум қилган веб-сайт. - Мафтункор "Ичан Қалъа" Хиванинг қоқ марказида жойлашган. Аксарият меъморий диққатга сазовор жойлар унинг ичида. Тош ҳовли саройи ва Калта Минор минорасини зиёрат қилинг ва ўрта асрлардаги Марказий Осиёнинг улуғворлиги ва осойишталигини ҳис этасиз".

«lovelyplanet.com», шунингдек, Риштон, Марғилон, Тошкент шаҳарлари, қадимий Конигил ва Зомин миллий қўриқхонасини бориб кўриш учун энг мақбул манзиллар сифатида таърифлаган.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати

Миллат маънавиятини ислоҳ этиш, одамларни маърифатли қилиш, оламга очиқ назар билан боқишга ўргатиш ва мудроқ тафаккурни уйғотишнинг энг асосий омили сифатида жадидчи боболаримиз матбуотнинг қадрини баланд кўтарганлар. Улар наздида матбуот – фикрлар тилмочи, миллат ва эл-юрт ривожи йўлида хизматчи, одамлар онгу шуурининг қуёши, ҳар кимнинг виждонига тутилган кўзгу эди.

Бугун Ўзбекистон мусулмонлари идораси Тошкент шаҳар вакиллигида Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг "Шамсуддинхон Бобохонов" нашриёт-матбаа ижодий уйи даврий нашрлари – "Ҳидоят" ва "Мўминалар" журналлари ҳамда "Ислом нури" газетасига 2023 йил обуна жараёнида фаолик кўрсатган вакилларни тақдирлаш, 2024 йил учун обунани уюшқоқлик билан ташкил этиш юзасидан йиғилиш ўтказилди.

Тадбирда "Шамсуддинхон Бобохонов" нашриёт-матбаа ижодий уйи Бош муҳаррири Абдужалил Хўжамов, Тошкент шаҳар бош имом-хатиби Абдуқаҳҳор домла Юнусов, туманлар бош имом-хатиблари иштирок этди.

– Обуна жараёнида, аввало, ҳар бир имом-хатиб ўзи намуна бўлиши керак, – деди Тошкент шаҳар бош имом-хатиби Абдуқаҳҳор домла Юнусов. – Пойтахтимизда фаолият юритаётган 134 нафар имом-хатиб, 265 нафар ноиб имом ҳамда 166 нафар отинойи мазкур нашрларни мунтазам ўқиб бориши керак. Шу билан бирга, ушбу нашрларда диний соҳа ходимлари ўзларининг мақолалари билан қатнашиши ҳам амри маъруф ва наҳйи мункар бўлади. Бир имом, дейлик, жума куни бирор мавзуда мавъиза қилса, унинг маърузасини 1,5 минг, 2 минг киши эшитиши мумкин. Лекин биргина мақоласини юз минглаб одам ўқийди, шунча хонадонга нур киради, зиё киради.

Тадбир сўнгида Ҳидоят" ва "Мўминалар" журналларига ҳамда "Ислом нури" газетасига 2023 йил обуна жараёнида фаолик кўрсатган имом-хатиблар нашриёт совғалари билан тақдирланди.

Йиғилиш сўнгида хайрли дуолар қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги
"Шамсуддинхон Бобохонов" нашриёт-матбаа ижодий уйи
Матбуот хизмати

Ҳиндистон халқаро марказида буюк мутафаккир ва қомусий олим Абу Райҳон Беруний таваллудининг 1050 йиллигига бағишланган конференция бўлиб ўтди, деб хабар қилмоқда «Дунё» АА мухбири.

Мамлакатимизнинг Деҳлидаги элчихонаси ва "Ҳиндистон – Марказий Осиё" жамғармаси ҳамкорлигида ташкил этилган анжуманда икки мамлакат етакчи олий билим юртлари ва илмий-тадқиқот марказлари вакиллари иштирок этди.

Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги шарқшунослик институти, Тошкент давлат шарқшунослик университети, Жаваҳарлаъл Неру университети, Деҳли университети, Жамия Миллия Исламия университети, Кашмир университети етакчи олимлари ва бошқа қатор тадқиқотчилар буюк аллома Абу Райҳон Берунийнинг илмий фаолияти ва жаҳон илм-фани ривожидаги ўрни хусусида сўз юритди.

Қомусий олимнинг илм-фан соҳасидаги фаолияти турли йўналишларни қамраб олгани, инсоният илмий тафаккурининг ривожланишига катта таъсир кўрсатгани таъкидланди. Астрономия, математика, маъданшунослик, география, тарих, доришунослик ва бошқа кўплаб фанларга оид ёзган асарлари ушбу йўналишлардаги илмий изланишларга асос солгани урғуланди. Бугунги кунда ҳам буюк аллома бой илмий меросининг аҳамияти юқори бўлиб, унинг бебаҳо асарлари халқаро кўламда чуқур ва изчил ўрганишда давом эттирилмоқда.

– Беруний меросининг Ҳиндистон учун алоҳида аҳамияти бор, - дейди Кашмир университети Марказий Осиё тадқиқотлари маркази директори Табассум Фирдавс. – Унинг «Ҳиндистон» асари мамлакатимиз ҳақида битилган илк мукаммал асарлардан бири бўлиб, унда ҳиндистонликларнинг урф-одатлари, байрамлари, илму фани ҳақида ўта қизиқарли ва бебаҳо маълумотлар қолдирилган. Бугунги кунда ҳам Ҳиндистон тарихини ўрганиш жараёнида ушбу асар ўзининг ноёб манба сифатидаги қадрини йўқотгани йўқ.

– Абу Райҳон Беруний асарлари илм-фан аҳли учун ҳамиша бетакрор манба ва юксак чўққи бўлиб хизмат қилади, - дейди Жаваҳарлаъл Неру университети Россия ва Марказий Осиё тадқиқотлари маркази илмий ходими Рашмини Копаркар. – Унинг илмий изланиш услублари, тўплаган маълумотлари, таҳлилий натижалари илм-тадқиқот олами вакиллари учун намуна бўлиб қолмоқда. Шу боис буюк аллома меросига қайта-қайта мурожаат қилинади.

Халқаро конференция иштирокчилари Абу Райҳон Беруний илмий меросининг тарихий ва замонавий аҳамиятига оид мавзуларда маърузалар қилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати

Ислом тарихида шундай инсонлар борки, уларнинг солиҳ ва фозил инсон бўлиб яшаганига уламоларнинг бари иттифоқ қилганлар. Масалан, Абу Бакр, Умарлар сингари (розияллоҳу анҳум). Шунингдек, яна шундай инсонлар борки, уларни Исломнинг ашаддий душмани, жоҳил ва фосиқ кимса эканига барча уламолар иттифоқ қилганлар. Масалан, Абу Жаҳл, Абу Лаҳаблар сингари (алайҳимуллаъна). Лекин тарих зарварақларида яна шундай инсонлар номи қолганки, уларнинг солиҳ киши ёки фосиқ киши бўлиб ўтганликлари борасида уламолар якдил фикрга эмаслар. Шулардан бири – Язид ибн Муовия.

Язид ибн Муовия (Аллоҳ уни отасидан рози бўлсин, ўзига эса Аллоҳдан ҳақли бўлгани бўлсин) – умавийлар давлатининг асосчиси Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳудан кейинги иккинчи халифадир. Унинг отаси – умавийлар давлатининг биринчи халифаси Муовия ибн Абу Суфён (розияллоҳу анҳу)[1] эди. Бобоси Абу Суфён ибн Ҳарб (розияллоҳу анҳу) жоҳилият ва ундан кейинги даврда ҳам Қурайш қавми орасида юксак мартабали шахс эди[2]. Бувиси Қурайшнинг машҳур зодагони Утба ибн Робианинг қизи, қавми орасидаги энг баобрў аёл - Ҳинд бинти Утба, аммаси Рамла (Умму Ҳабиба) – Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг рафиқалари, амакиси Язид ибн Абу Суфён (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ва уларнинг аввалги икки халифаси – Абу Бакр ва Умар (розияллоҳу анҳумо)ларнинг жанглардаги ишончли қўмондони эди.

Язид она томондан ҳам улуғ насаб эгаси бўлиб, онаси – Майсуна бинти Баҳдал[3] ақл-заковатли араб шоираларидан эди. Тоғалари эса Арабистон ярим оролидаги нуфузли Калб қабиласидан эдилар.

 Язиднинг тўлиқ исми - Язид ибн Муовия ибн Абу Суфён ибн Ҳарб ибн Умайя; куняси – Абу Холид. Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу)нинг халифалик даврида ҳижратнинг 26 йили, милодий 647 йилда Мотирун қишлоғида туғилган[4].

Имом Заҳабий ўзининг “Сияри аъламин нубало” асарида бир ривоятни келтиради: “Муовия Майсуна бинти Баҳдал Калбийяга уйланди. У Язидга ҳомиладор эканида уни талоқ қилди. Майсуна бир куни тушида ундан ой чиқиб келаётганини кўрса, унга: “Сен халифани дунёга келтирасан”, деб таъбир қилишди”[5]

Язиднинг болалиги гўзал исломий муҳитда ўтди. Аммо отаси у туғилган вақтида онасини талоқ қилгани сабабли маълум муддат тоғалари билан яшади. Тарих китобларида Муовия (розияллоҳу анҳу) нима учун хотинини талоқ қилгани ва бу даврда Язиднинг ёши нечада бўлгани ҳақида маълумотлар учрамайди. Бир қанча муддатдан сўнг отасининг буйруғи билан Дамашққа келди, бу ерда у отасининг мажлисларида қатнашиб, унинг сиёсий қарашларини ўрганди. У ака-укаларсиз, ёлғиз муҳитда катта бўлди. Язид Дамашққа келгач, отаси унга Дағфал ибн Ҳанзала Шайбоний, Убайд ибн Шарийя Журҳумий[6] каби тарбиячилар, олимлар, насабчиларни тайин қилди. Ушбу олимлар Язиднинг насаб илмини билишида катта аҳамият касб этишди. Муовия (розияллоҳу анҳу) ёшлигидан фарзандининг таълим-тарбиясини мукаммал олишига бор эътиборини қаратди ва барча шароитларни яратиб берди. У ўғлини ўзининг мажлисларида қатнашишни талаб қиларди. Шу боис Язид отасининг олдига элчи бўлиб келган араблар ҳикматини эшитарди. Бу мажлисларда луғатшунос олимлар ҳам иштирок этарди.

Язид ибн Муовия уч аёлга уйланган. Улардан маълумлари – Умму Мискин бинти Умар ибн Хаттоб, Умму Гулсум бинти Абдуллоҳ ва Фохина бинти Абу Ҳошим[7].

Баъзи уламолар унинг фарзандлари тўғрисида ихтилоф қилишган. Ибн Касир уларнинг сони чексиз, деган. Аллома Балозарий эса қуйидагиларни санаб ўтган:

• Холид – куняси Абу Ҳошим, тўнғич ўғли, Муовия ва Абдуллоҳ исмли ўғиллари бор. Отасидан, шунингдек, Диҳядан ҳам ҳадис ривоят қилган. Кимё илми билан шуғулланган[8]. Абу Зуръа: “У ва унинг биродари қавмнинг солиҳ кишиларидан эди”, деган. Укаси Муовия вафотидан сўнг халифаликни эгалламоқчи бўлганда, Марвон унинг йўлини тўсган. Ҳижратнинг 84 ёки 85-йили вафот этган.
• Ҳарб - унинг зурриётлари Шомда тарқалган[9].
• Муовия – солиҳ йигит бўлган, кунялари Абу Абдурраҳмон, Абу Язид. Отасидан сўнг 40 кун мобайнида халифа бўлган, аммо касаллиги туфайли халифалик вазифалари билан шуғулланолмаган. Онаси Абу Ҳошим Утба ибн Робианинг қизи. 17 ёки 21 ёки 23 ёшида вафот этган, жаноза намозини Марвон ўқиган. Вафот этаётганда унга: “Халифа қолдирмайсизми?”, дейишса: “Мен ҳеч ҳам унинг ҳаловатидан тотмадим. Нима учун уни қайта юклайман?”, деди[10].
• Язид - унинг ҳам зурриётлари Шомда тарқалган.
• Саид.
• Язид - унинг зурриётлари Басрада тарқалган.
• Утба.
• Ҳарб.
• Абдурраҳмон – тақводор ва ибодатдорлардан. Савбон (розияллоҳу анҳу)дан ҳадис ривоят қилган. Ривоятларда у кишини ибодатда қаттиқ ижтиҳод қилгани айтилган[11].
• Абдуллоҳ[12] – Язиднинг Умму Гулсум бинти Абдуллоҳдан бўлган ўғли, “Асвар” лақаби билан машҳур бўлган.
• Абдуллоҳ Асғор.
• Муҳаммад[13].

Язиднинг қизлари ҳақида эса маълумотлар кам бўлиб, Ибн Касир улардан бештасини санаб ўтган: Отика, Рамла, Умму Абдурраҳмон, Умму Язид, Умму Муҳаммад[14].

Язид ибн Муовиянинг ташқи кўриниши тўладан келган, сергўшт, узун сочли, узун бўйли, қорачадан келган, кўзларининг оқи оппоқ ва қораси қоп-қора, ингичка ва чиройли соқол эгаси, фасоҳатли шоир ва хотиб, сахий, шижоатли, ҳаётида ортиқча такаллуф қилмайдиган киши эди. Ибн Касир сийрат китобида Язидда карамлилик, ҳилм, фасоҳат, мулкда гўзал ўйда бўлишлик каби мақтовли хислатлар бор бўлганини санаб ўтган[15].

Язид ибн Муовия отасидан биргина ҳадис ривоят қилган:

مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ[16]

“Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди”. Кейинчалик ундан ўғли Холид, Абдулмалик ибн Марвонлар ривоят қилишган.

Язид ибн Муовиянинг фасоҳатли шоир бўлгани ҳақида ҳам маълумот бор. Ҳатто Марзавоний Язиднинг шеърларини тўплаб девон ҳолига келтирган.

Язид ибн Муовия милодий 683 йил 10 ноябрь, ҳижратнинг 64 йили рабиул аввал ойининг 14 куни Дамашқда 39 ёшида вафот этган. Унга жаноза намозини ўғли Муовия ўқиган[17].

Умавий ҳукмдорлар борасидаги маълумотлар орасида айнан Язид ибн Муовия ҳақидагилари бошқаларидан турли-туманлилик ва эҳтиёткорона муносабатда бўлиш билан ўзига хос хусусият касб этади. Негаки, тарихий манбаларда уни солиҳ киши  бўлганига ҳам, ашаддий фосиқ киши бўлганига ҳам далолат қилувчи хилма-хил ривоятлар келган. У мусулмон оламида шахсияти тўғрисида энг кўп муҳокама қилинган ва уламолар орасида ихтилофларга сабаб бўлган инсон саналади.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Саид (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда: “Саҳобаларимдан бирортасини сўкманглар! Чунки бирортангиз Уҳуд тоғидек олтин инфоқ қилсангиз ҳам, уларнинг бир муддига ҳам, унинг ярмига ҳам ета олмайди”, деганлар. Язид ибн Муовия гарчи саҳоба бўлмаса-да, юқорида санаб ўтилгандек, саҳобийлар оиласидан. Бинобарин, Муҳаммад Анвар Бадахшоний “Ақидатут-Таҳовия” асарига ёзган талхисида шундай дейди:

“Ким Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг саҳобалари, ҳар қандай разолатдан пок аёллари, ҳар қандай қабоҳатдан пок зурриётлари ҳақида яхши гаплар айтса, мунофиқликдан халос бўлибди”[18]. Бу матнда келган “саҳобалари” сўзидан гарчи фақат уларнинг ўзлари тушунилса-да, мажозан уларнинг фарзандларини ҳам тушунишимиз лозим. Чунки фарзанд ҳар доим ўз ота-онасига нисбат берилади, унинг шаънига айтилган сўз фарзандни ўзига эмас, ота-онасига тегишли бўлади.  Яна бундан ташқари Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): "Умматим қўшинидан Қайсар шаҳрига биринчи бўлиб ғазот қилганга мағфират бордир"[19], деганлар. Ҳижратнинг 49-йили Муовия (розияллоҳу анҳу) Қустантанияга ғазот қилиш учун катта қўшин тайёрлади ва қўшинга Язидни қўмондон қилди[20]. Шу тариқа Язид ибн Муовия ҳадисда айтиб ўтилган Қайсарнинг юртига илк бор ғазот қилган инсон саналади.

Аллоҳ таоло Ўзининг Каломида мўминлар тилидан ушбу дуони келтиради: «Эй, Раббимиз! Ўзинг бизларни ва биздан илгари имон билан ўтганларни мағфират этгин ва қалбларимизда имон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмагин! Эй, Раббимиз! Албатта, Сен меҳрибон ва раҳмли зотдирсан!».  Аллоҳ таоло ушбу оятга мувофиқ ҳар биримизни аввал ўтган солиҳ ва фозил инсонларни ёмон сўзлар билан зикр қилиш ва қалбимизда уларга нисбатан адоват ва ғашлик уйғонишдан пок айласин.

Хадичаи Кубро аёл-қизлар

ўрта махсус ислом билим юрти талабаси

Рокия Юсуфий ва Саййиджамол Масайитов 

тайёрлади.

[1]  Ибн Асокир. Тарийху Димашқ. – Дамашқ: Дор ул-фикр, 1984. – Ж. 28. – С. 18;  Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 8. - С. 214

[2] Ҳасанов А. А. Қадимги Арабистон ва илк Ислом: И китоб. Жоҳилия асри. –Т.: ТИУ, 2001. –Б. 153.

[3] Жалолиддин Суютий. Халифалар тарихи. - Қоҳира: Дор ул - фикрил аробий, 1946. - С. 233; Ибн Асокир. Тарийху Димашқ. – Дамашқ: Дор ул-фикр, 1984. – Ж. 28. – С. 18.

[4]  Wикипедия сайти. УРЛ: ҳттп://ру. wикипедиа.орг./wики/Язид_Муовия

[5] Имом Заҳабий. Сияри аъламин-нубало. - Лубнон-Байрут: Муассасатур рисала, 1996.  –Ж. 4.  –С.36; Ибн Асокир. Тарийху Димашқ. – Дамашқ: Дор ул-фикр, 1984. – Ж. 28. – С. 19;  Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 8. - С. 214.

[6]Дағфал ибн Ҳанзала Шайбоний – буюк насабшунос олим, Расулуллоҳ (соллалоҳу алйҳи васаллам) вафот этган вақтларида 5 ёш бўлган. Муовия (розияллоҳу анҳу) у билан суҳбатлашиб, унинг ғоятда закийинсон эканлигини фаҳмлайди ва шу боисдан ҳам ўғлини унга шогирдликка беради.

 Убайд ибн Шарийя Журҳумий – арабларнинг машҳур муаррихларидан. Ҳижрий 67-йили вафот этган. Саҳоба бўлгани ёки бўлмагани борасида кўпгина ихтилофлар бор.

[7] Маҳмуд Шокир “Ат-тарийхул Исламий” асарида ва Муҳаммад Ҳузарий “Ад-давлатул Умавийя” асарида  фақат Умму Ҳошим ва Умму Гулсумни зикр қилганлар.

[8] Маҳмуд Шокир. Ат-тарийхул Исламий. – Байрут-Лубнан: Мактабатул Исламий, 2000. –Ж. 4. –С. 122; Имом Заҳабий. Сияри аъламин-нубало. - Лубнон-Байрут: Муассасатур рисала, 1996. –Ж. 5.  –С. 383; Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 8. - С. 223.

[9]  Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 5. - С. 645-646.

[10] Жалолиддин Суютий. Халифалар тарихи. - Қоҳира: Дор ул - фикрил аробий, 1946. - С. 239.

[11]  Имом Заҳабий. Сияри аъламин-нубало. - Лубнон-Байрут: Муассасатур рисала, 1996. –Ж. 6.  –С. 49.

[12]  Ибн Касир уни исмини Абдулазиз деб зикр қилади.

[13]  Маҳмуд Шокир келтирилганларга қўшимча қилиб Умар, Робеъ исмли фарзандларни ҳам санаб ўтган. Ибн Касир эса Усмон исмли ўглини ҳам қўшган ва улар сонини 15 та деган.

[14] Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 8. - С. 224.

[15] Ўша асар. - С. 218.

[16] Ибн Ҳажар Асқалоний. Фатҳул борий бишарҳи Соҳийҳил Бухорий. – Қоҳира: Дор ур-Ройян лит-турос, 1988. – Ж. 1. –С. 197/ Имом Забийдий. Мухтасару Соҳийҳил Бухорий. – Ар-Риёд: Мактабат ул-муайяд, 1992. – С. 27.

[17] Ибн Асокир. Тарийху Димашқ. – Дамашқ: Дор ул-фикр, 1984. – Ж. 28. – С. 29/ Ибн Касир. Ал-бидоя ван - ниҳоя. Қоҳира: Дор ул - ҳадис, 1992.  - Ж. 8. - С. 223.

[18] Муҳаммад Анвар Бадахшоний. Ақидатут-Таҳовия шарҳининг талхиси. –Т.: Ҳилол-Нашр, 2015.

[19]  Муҳаммад Исмоил ал-Бухорий.  Олтин силсила - Саҳиҳул Бухорий. - Т.: Ҳилол - Нашр, 2013. - Ж. 1. - Б. 672.

[20] Имом Заҳабий. Сияри аъламин-нубало. - Лубнон-Байрут: Муассасатур рисала, 1996.  –Ж. 5.  –С. 35.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳижратнинг ўн биринчи йили рабиъул аввал ойининг ўн иккинчи куни, чошгоҳ ва пешин ўртасида бу ўткинчи дунёни тарк этдилар (Ибн Саъд, Табақот 2/215; Ибн Касир, Бидоя 5/282, 294, 295, 296, 313).

Ўша куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафоти ҳақидаги хабар барча мусулмонлар учун катта зарба бўлди. Шубҳасиз, бу улар учун катта йўқотиш эди. Мадина мусулмонларининг кўплари Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотидан хабардор бўлиб, масжидга шошилдилар. Ушбу воқеадан ҳайратда қолган Умар розияллоҳу анҳу масжидда тўпланган оломонга қарата: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўлмаган …» деб қайтарарди. (Ибн Ҳишом, Сийра, 2/215).

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафоти ҳақидаги хабарни эшитиб Абу Бакр розияллоҳу отга миниб дарҳол Масжидун Набавийга етиб келди. У Сунҳ деган жойдаги уйида эди. Умар розияллоҳу анҳу ҳамон ўша гапни такрорларди. Абу Бакр жамоатни тинчланишга буюрди ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги кунларини ўтказган хонага қизи Оиша розияллоҳу анҳонинг олдига кирди.

Хонага кириб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вужудларига ёпилган матони очди ва пешоналаридан ўпди. Унинг кўзлари ёшга тўлиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қараб: «Аллоҳга қасамки, Аллоҳ сизга икки марта ўлим бермайди. Ўлимни тотдингиз. Бундан кейин энди ўлимни бошқа тотмайсиз», деди. Ва «Зумар» сурасининг 30-оятини тилга олади:

“إِنَّكَ مَيِّتٞ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ

 «Албатта, сен ҳам ўлгувчисан, улар ҳам ўлгувчидирлар».
Сўнг: «Шу ҳолатда ҳам ҳаётдаги каби гўзалсиз», деб хонадан чиқди.
(Ибн Ҳишам, Сийра, 2/216; Ибн Саъд, Табақот, 2/209).

Унинг гаплари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жасадлари билан бир хонада бўлганларни тинчлантирди. Абу Бакр жазавага тушмади, аксинча сокинлик ва босиқлик билан мусулмонлар жамиятига вазиятни тушунтириш ва уларнинг саросимага тушишига йўл қўймасликни ўйларди. Умар ҳануз ўша сўзни такрорларди: «Муҳаммад ўлмаган!..» Абу Бакр ундан ўтиришни сўради.

Одамларнинг диққат-эътибори Абу Бакр томонга йўналгандан сўнг, у жамоатга шундай деди: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ибодат қилганлар бўлса, билингки, У вафот этди. Ким Парвардигорга ибодат қилган бўлса, билингки, У абадий тирикдир». Кейин Қуръони Каримдан қуйидаги оятни ўқиди:

وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن يَنقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ

«Муҳаммад ҳам бир Расул, холос. Ундан олдин ҳам расуллар ўтган. Агар у ўлса ёки қатл қилинса, орқангизга қайтасизми?! Кимки орқасига қайтса, Аллоҳга ҳеч қандай зарар келтира олмас. Ва Аллоҳ шукр қилувчиларни албатта мукофотлар» (Оли Имрон сураси, 144-оят).
(Ибн Ҳишом, Сийра, 2/216; Ибн Саъд, Табақот 2/211; Ибн Касир, Бидоя, 5/280)