*** Намоз ва рўзанинг каффорати ***

Каффорат учун қачон васият қилиш шарт эмас?

Имо-ишора билан ҳам намоз ўқишдан ожиз бўлган бемор қолдирган намози беш вақтдан ҳам кам бўлса-да, ўқий олмаган намозларининг каффоратини беришни васият қилиши лозим эмас. Муқим бўлмасдан ҳамда бемор тузалмасдан вафот этса, сафар ва беморлик давомида тута олмаган рўзанинг каффорати­ни беришии ҳам васият қилишлари лозим эмас.

*** Киши қачон каффорат учун васият қилади? ***

Киши намоз ўқишга ва рўза тутишга кучи еттан ҳолда ўқий олмаган намозининг, тута олмаган рўзасининг каф­форатини беришни васият қилиши мумкин.

*** Қанча каффорат берилади ***

Вафот қилганнинг валийи (ўзидан кейин мол-мулкидан сарфлашга масъул киши) у қолдирган молнинг учдан биридан витр намозини, ҳам қўшиб, кунига олти вақт намознинг ҳар бири учун ва ҳар куннинг рўзаси учун ярим соъ (1456 ёки 1664 гр.) буғдой ёки унинг қийматини беради. Марҳум васият қилмаган тақдирда валийи ўз молидан унинг каффоратини бериши жоиздир. Факат марҳум тута олмаган рўза ва ўқий олмаган намоз ўрнига рўза тутиши, намоз ўқиши дуруст эмас.

*** Фидя (товон) кимга туланади? ***

Қасам каффоратининг акси ўлароқ, бир неча намознинг (ва бир неча кунлик рўзанинг) каффорат бадалини ягона фақирга бир мартада бериш мумкин. Хоҳ тирик, хоҳ марҳум киши қасамининг каффорат бадали ёлғиз бир фақирга эмас, ўнта фақирга берилиши керак. Ҳар куни биттадан фидяни бир фақирга бериш ҳам мумкин. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳаммадан кўра яхшироқ билгувчидир.

*** Ўз вақтида ўқилмаган намозларнинг қазоси ***

Бунда тартибга, яъни қазо намозлари билан вақт на­мозлари орасида ҳамда қазо намозларининг ўз орасида ҳам кетма-кетлик тартибига риоя қилиш вожибдир.

Изоҳ: Маълум бир навбатга риоя қилиш хусусида Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деганлар: «Ким бир вақт намозни ухлаб қолиб ёки унутиб қазо қолдирса-ю, сўнгра имомга иқтидо қилиб (кейинги фарз намозини) ўқиётганида (қазо қилган намози) эсига тушиб қолса, имом билан ўқиётган намозини битирсин, сўнг эсига тушган намозини ўқисин. Бунинг орқасидан эса (имом билан ўқиган намозини) такрор ўқисин, Аввал қазо, сўнгра вақт намози ўқилади. Қазо намозларда ҳам илк қазо бўлган намоздан бошлаб ўқилади.

*** Тартибни бекор қиладиган сабаблар ***

1. Вақтнинг жуда оз қолган бўлиши. Бундай ҳолатда киши фақатгина ўша вақт намозини ўқийди.
2. Зиммасида қазо намози борлигини унутмоқ.
3. Витр намозидан ташқари қазо қолган намозларнинг сони олти вақтга етган бўлса.

Изоҳ: Қазо қолган намозларнинг сони олтитага етган бўлса, кишининг тартибга риоя қилиши оғир бир масъулиятдир. Чунки бир вақтнинг ўзида ҳам олти вақт қазо намози ҳам ўша вақт намозини ўқишга тўғри келади. Ҳолбуки, Исломда қийинчилик эмас, балки қулайлик, енгиллик асосдир.

Витр намози қазо қолган намозларда тартибни бекор қилувчи ҳисобланмайди. Фақат қазо намозлари ўқилаётганида унинг ҳам тартибига риоя қилинади.

*** Турли масалалар ***

1. Кўп қазо қолган намозларни адо қилгач, олти вақт намозидан ками қолса ҳам, улар ўртасидага тартибга риоя қилиш лозим бўлмайди.
2. Тартибга риоя қилиши лозим бўлган киши, қазо қилган намози витр бўлса-да, эсида бўла туриб, кейинги вақт фарз намозини ўқиса, бу ўқиган фарз намози шартли фосид бўлади. Бундан сўнг у қолдирган намозини ўқимай яна тўрт вақт намозини ўқиса, қазо қилган намозидан сўнгги беш вақт намозининг ҳаммаси саҳиҳга айланади. Чунки ки­шининг қазо намози эсида туриб, ўқиган намозлари ўқиётган пайтда бузилади. Уни қайта ўқиш лозим бўлади. Аммо бешинчи вақт намозини ўқиш билан қазо намоз биргаликда олти вақт намози бўлгач, бу кшпидан тартибга риоя қилиш мажбурияти соқит бўлади. Бинобарин, ўқимаган на­мозининг фақат ўзинигина ўқиб, қазосини бажаради.

Фақат бешинчи намоз вақти чиқмасдан ё бундан олдин қазога қолган намозини ўқиса, қазо қилган намози вақти ва уни ўқиган вақт оралиғида ўқиган намозларнинг барчаси нафл намозга айланади. Сўнг у ўқиган намозларининг қазосини ўқиши лозим. Қазога қолган намозлар жуда кўп бўлса, қазоси ўқиладиган ҳар бир намозни (фалон куннинг фалон намози дея) ният қилиб ўқиш керак. Буни шундай осонлаштириш мумкин: масалан, «Вақтида ўқий олмаган биринчи (ё охирги) пешиннинг қазосини ўқишни ният қилдим» (шу йўл билан қайси қазо намозини ўқишига аниқлик киритган бўлади). Аввал қазо қилинган икки йилги Рамазон рўзасини тутмоқчи бўлганларга ҳам шу ҳукм жоиздир (яъни, кайси йилнинг рўзасини тутмоқчи бўлса, шуни ният қилади). Дорул-ҳарбда (яьни мусулмон бўлмаган бир мамлакатда) мусулмон бўлиб, шаръий ҳукмларни билмаган киши узрли ҳисобланади.

*** Фарз намозига етишиш бўлими ***

Намоз ўқиётган киши намозини қачон бузади, қачон бузмайди?

1. Киши фарз намозини ёлғиз ўзи ўқиётганида айнан шу фарз намозини жамоат ўқиб бошласа-ю, у киши ҳали сажда қилмаган бўлса ёки намоз тўрт ракатли бўлмаганида сажда қилган бўлса ҳам, намозини бузиб, имомга иқтидо қилади.
2. Тўрт ракатли намоз ўқиётган бўлиб, биринчи ракатига сажда қилган бўлса, яна бир ракат қўшиб, ташаҳуддан сўнг салом беради ва фарз нияти билан имомга иқтидо қилади.
3. Агар уч ракат ўқиган бўлса, намозини тамомлайди. Сўнгра хоҳласа, нафл ниятида имомга иқтидо қилади. Фақат бу ҳолда аср намозини адо қилгач, (нафл ўқишдан қайтарилгани учун) имомга иқтидо қилмайди.
4. Намоз ўқиётган киши (тўрт ракатли фарзнинг) учинчи ракатига тургач, сажда қилмасдан аввал, жамоат фарз на­мозига турса, қиёмда салом бериб, намозини бузади ва имомга иқтидо қилади.
5. Имом фарз ўқиётганида масжидга келган киши суннат ўқиш ўрнига дарҳол имомга иқтидо қилади. Бомдод намозининг суннати бундан мустасно. Бомдод намозида агар имомга ета олишга кўзи етса, аввал суннатни ўқийди, акс ҳодда суннатни қўйиб, имомга иқтидо қилади. Зеро, жамо­ат савоби бомдод суннатининг савобидан улуғроқдир.

*** Суннатнинг қазоси ***

Бомдод намозишшг суннати, фақатгина фарз билан бирга қазо қолса, ўша куни пешин вақти киришига бир оз фурсат қолгунгача ўқилади. Пешин намозиннинг илк суннати (фарздан аввал ўқилмаган тақдирда) вақти ичида фарздан сўнг икки ракат суннатдан аввал ўқилади.

*** Жамоат ва унинг фазилати ***

Жамоат билан ўқилган фарз намознинг бир ракатига етишган киши жамоат фазилатига эришган бўлса-да, на­мозни жамоат билан ўқиган ҳисобланмайди. Уч ракатига етишган киши ҳақида ихтилоф мавжуд.

*** Турли масалалар ***

1. Фарз намозининг вақти чиқмаслигига ишонган киши хоҳлаганича суннат (ёки нафл) ўқиши мумкин. Акс ҳолда суннат ўқимайди.
2. Имом рукуда бўлганида қиём ҳолда такбири таҳрима айтиб имомнинг рукусига қўшилган киши, ўша ракатга улгурган ҳисобланади. Аммо у такбири таҳрима айтиб бўлгунча имом рукудан бошини кўтарса, ўша ракатга етишган ҳисобланмайди.
3. Имом етарли миқдорда қироат қилганидан сўнг, жамоатдан бир киши имомдан аввал рукуга борганида, имом унга рукуда етишса, у кишининг рукуси саҳиҳ, айни пайтда макруҳ бўлади (рукунинг бир қисмини имом билан бир­га қилгани учун руку саҳиҳ бўлса, имомдан аввал рукуга боргани учун макруҳдир).

Агар имом ўзича (ўша кишига) етиша олмаса ёки етарли миқдорда қироат қилмасдан руку қилган бўлса, у киши­нинг рукуси дуруст эмас (намози фосид бўлади).

4. Азон айтилгач, намоз ўқимай масжиддан чиқиш макруҳдир. Агар (бошқа бир масжиднинг имоми ёки муаззини
   каби) бошқа бир жамоатни тўплайдиган киши бўлса, жоиздир. Ўша вақт намозини ёлғиз ўқиб келган кишига макруҳ эмас. Фақат пешин ва хуфтон намозларида ёлғиз ўзи ўқиган бўлса ҳам, масжиддан чиқмай туриб, жамоат на­мозни бошласа, нафл ниятида имомга иқтидо қилиши лозим, масжиддан чиқиши макруҳ бўлади.
5. Бир фарз намоз такроран ўқилмайди.

Изоҳ: Фарз намозни бир марта ўкигач, қайта фарз ниятида ўқимаслик ҳақидаги ҳукмга турлича маънолар берилган. Баъзилар буни жамоат билан ўқилган бир намоз такрор азон ва такбир айтиб, айнан аввалгисидек, жамоат билан ўқилмайди, деб шарҳлаганлар. Баъзилар эса ҳеч қандай сабабсиз, намозим бузилдимикин, деган шубҳа билан киши ўкиган фарз намозини такроран ўқий олмайди, деб баён қилганлар.

*** Саҳв саждасининг ҳукми ***

Намозда адашиб вожибни тарк қилган кишига икки сажда, бир ташаҳҳуд ва салом вожиб бўлади. Саҳв саждасини лозим қилган сабаб такрорланиши билан яна такрор саҳв саждаси қилинмайди.

*** Вожибни билатуриб, тарк қилиш ***

Билган ҳолда вожибни тарк қилган киши гуноҳкор бўлади ва бу нуқсонни тузатиш учун саҳв саждаси кифоя қилмаганидан, намозини такрор ўқиши зарур.

Билган ҳолда вожибни тарк қилган киши саҳв саждаси қилмайди. Фақат қуйидаги уч ҳолат бундан мустаснодир. Яъни, буларни билатуриб, тарк қилган киши ҳам саҳв саждаси қилади:

1. Илк қаъдани тарк қилиш;
2. Бир ракатнинг икки саждасидан бирини намоз охиригача кечиктириш;
3. Бир рукнни бажариш миқдорича қасддан ҳаёл суриш.

*** Саҳф саждасининг ўрни ***

Саҳф саждасини салом берганидан сўнг адо этиш суннатдир. Имом ўнг томонга берган саломи билан кифояланиб, саҳф саждаси қилади. Салом бермасдан аввал саҳв саждаси қилиш тамоман макруҳдир.

*** Саҳв саждаси қачон соқит бўлади? ***

1. Бомдод намозида саломдан сўнг қуёш чиқиши туфайли.
2. Аср намозида қуёшнинг ранги ўзгариб, қизарса.
3. Саломдан сўнгра (бир жойдан қон чиқиши каби) намозга зид узрли сабаб намозни давом эттиришга тўсиқ бўлса.

*** Кимлар саҳв саждаси қилиши лозим? ***

1. Имомга иқтидо қилган киши хатоси туфайли саҳв саждаси қилмайди. Факат имомнинг хатоси туфайли (имом билан бирга) саҳв саждаси қилади.
2. Масбуқ имом билан бирга саҳв саждаси қилади, сўнгра намознинг қолган қисмини давом эттириш учун ўрнидан туради.
3. Масбуқ (намознинг қолган қисмини ўқиётганида) хато қилса, бунинг учун ҳам саҳв саждаси қилади. Аммо лоҳиқ (намозни имом билан бирга бошлаган киши, намоз асносида мудраш ва бошқа узрли сабаблар туфайли ўтказиб юборган қисмларни ўқиётганида хатога йўл қўйса, саҳв саждаси қилмайди.

Имом жума ва ҳайит намозларида жамоат кўп бўлгани боис уларга қийинчилик бўлишидан қочиш ва фитна чиқармаслик учун саҳв саждаси қилмайди.

*** Намоздага баъзи хатолар ***

1. Имом ёки ёлғиз ўзи ўқиётган киши фарз намозларнинг илк қаъдасини унутган ҳолда тарк этиб, учинчи ракатга тураётганида, тўлиқ қад ростламасдан аввал, эсласа ташаҳҳудга қайтиб ўтиради.
2. Имомга иқтидо қилган киши эса, нафл намоз ўқиётган киши каби, тўлиқ қад ростлаган бўлса ҳам, ташаҳҳудга қайтади.
3. Имом ёки ёлғиз ўзи намоз ўқиётган киши илк қаъда­ни тарк этиб, қиёмга яқин бўлатуриб, ташаҳҳудга қайтса, саҳв саждаси қилиши лозим.
4. Қаъдага яқинроқ турган ҳолатда орқага қайтса, саҳв саждаси қилмайди.
5. Имом ёки ёлғиз намоз ўқиётган киши охирги қаъда­ни унутиб, ортиқча ракатга туриб кетса-ю, сажда қилмаган бўлса, қайтиб ўтиради ва фарз бўлган қаъдани кечиктиргани учун саҳв саждаси қилади.
6. Агар сажда қилган бўлса, намози бутунлай нафлга айланади. Бундай ҳолларда, хоҳласа, аср намозида бўлса ҳам, ушбу қўшимча бешинчи ракатга яна бир ракат қўшади. Бомдод намозида эса учинчи ракатга қўшимча яна бир ракат қўшади.

Аммо саждаи саҳв қилмайди. Ушбу фарз намози қайта ўқилади.

7. Охирга қаъдани адо этгач (салом бермасдан), ўрнидан туриб кетса ва (кўшимча ракатда сажда қилмаган бўлса), ўтиради ва такрор ташаҳҳуд ўқимасдан салом беради ва саҳв саждаси қилади.
8. Қўшимча ракатга сажда қилгач, салом бермасдан туриб кетганлигини эсласа, қайтиб ўтирмайди ва яна қўшимча бир ракат қўшади бу икки ракат нафл намоз бўлади, сўнг вожиб бўлган саломни тарк қилгани учун саҳв саждаси қилади.
9. Тўрт ракатли суннат (нафл) намозини ўқишни ният қилиб, дастлабки икки ракатида саҳв саждаси қиладиган бўлса, сўнгги икки ракатни унга қўшмай тугатиш мустаҳабдир. Шунга қарамасдан кейинги икки ракатни туриб ўқиган тақдирда, саҳв саждасини такрор қилиши керак.
10. Саҳв саждаси қиладиган имомга салом бераётганида иқтидо қилган кишининг намози, агар имом саҳв саждаси қилса, саҳиҳ бўлади. Акс ҳолда, саҳиҳ эмас.
11. Зиммасида саҳв саждаси бор бўлган киши, намоздан чиқиш мақсадида салом берган бўлса ҳам, юзини қибладан ўгирмаган ёки гапирмаган бўлса, саҳв саждасини адо этиши керак.
12. Агар намоз ўқиётган киши уч ё тўрт ракат ўқиганига шубҳаланиб, саломдан сўнг, бошқа ишга машғул бўлмай, икки ракат ўқиганини англаса, дарҳол қолган қисмини ҳам ўқиб, саҳв саждаси қилади.
13. Шунингдек, киши намозини тўлиқ ўқигани ё тўла ўқимагани хусусида руку ёки сажда қила оларлик миқдорича ўйланиб қолса-ю, бир қарорга келгунича салом бер­масдан, кутиб турса, саҳв саждаси вожиб бўлади. Акс ҳолда саҳв саждаси шарт эмас.

*** Намоз шубҳа билан қачон бузилади? ***

Киши бир намозни тамомламасдан аввал неча ракат ўқигани ҳақида шубҳа қилса, ҳамда бу шубҳа илк маротаба юз бераётган бўлса ёки одатий ҳол бўлмаса, бу намоз бузилади. У намозни такрор ўқиши лозим. Салом бергач, юзага чиққан шубҳага эътибор берилмайди. Бу ҳолда бирор рукнни тарк қилганини аниқ билса, намозини такроран ўқийди.

*** Шубҳанинг кўп бўлиши ***

Бундай ҳолат кишида жуда кўп содир бўлса, қалби кўпроқ мойил бўлган томонга қараб ҳаракат қилади.

Изоҳ: Агар киши намозни тўлиқ ўқиганига қаноат ҳосил килса-ю, салом берганидан сўнг ишончли бир киши бир ракат кам ўқиганини айтса, у ҳолда киши ўз шахсий қаноатини асос қилиб олади ва бошқанинг огоҳлантиришига эътибор қилмайди. Аммо бу камчилик икки ишончли киши томонидан ха­бар берилса, киши ўзининг тўғри ўқиганига қаноат ҳосил қилса ҳам, икки кишининг сўзи бўйича амал қилади. Имом билан жамоат неча ракат ўқиганлари ҳақида ихтилоф қилиб қолса-ю, имом ўз шахсий қаноатига ишонч ҳосил қилса, унга кўра, акс ҳолда жамоат нуқтаи-назарига кўра, агар жамоатнинг бир қисми имомнинг қаноатини қувватласа, унда ҳам ўз қаноатига кўра амал қилади.

Агар қалби бир томонга мойиллик қилмаса, (икки ра­кат ўқидими, тўрт ракат ўқидими, қатъий қарор бера олмаса) бу икки эҳтимолдан оз бўлганини танлайди. Фақат (вожиб бўлган) қаъдани тарк қилмаслик учун охирги ра­кат деб ўйлаган ҳар ракатдан сўнг ўтиради ва саҳв саждаси қилади.

Изоҳ: Киши таҳорати бор-йўқлиги ҳақида шубҳаланса-ю, ўйлаб кўргач, таҳорати борлигига ишонч ҳосил қилса, у киши фиқҳ нуктаи назарига кўра таҳоратли ҳисобланди. Агар киши таҳорат аъзоларидан бир қисмини ювган-ювмаганлиги хусусида шубҳаланиб қолса ҳамда бу ҳол илк маротаба юз бераётган бўлса, ўша жойларини қайта ювади. Агар бу ода­тий ҳолат бўлса, унга эътибор қилмайди. Шунингдек, намоз асносида ҳам кишининг ақлига турли хил шубҳалар келса, бу хоҳ намоз тўғрисида, хоҳ таҳорат хусусида бўлсин, агар илк маротаба юз бераётган бўлса, шубҳага тушган жойини такрор бажаришга киришади. Агар бу ҳам одатий ҳол бўлса, бу шайтондандир, бунга эътибор қилмайди ва намозини давом эттиради.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ТИЛОВАТ САЖДАСИ:

Тиловат саждаси кимларга вожиб, кимларга вожиб эмас?

Тиловат саждасининг вақти ва шакли?

Жойни ўзгартирадиган сабаблар;

Жойни ўзгартирмайдиган сабаблар;

Турли масалалар;

Тиловат саждасининг саҳиҳ бўлиш шартлари;

Адо этиш тартиби;

Шукр саждаси;

Ҳар балонинг даф қилиниши ҳақида;

Жума намозининг ҳукми;

Дуруст бўлишининг шартлари;

Жума намозининг хутба ва суннатлари;

Жума намозига оид турли масалалар;

Ҳайит намозлари ҳукми ва шартлари;

Рамазон ҳайитининг мустаҳаблари;

Ҳайит намозининг вақти;

Ҳайит намозларини ўқиш тартиби;

Қурбон ҳайитининг ҳукми;

Ташриқ такбирининг ҳукми, муддати ва кимларга вожиб бўлиши;

Ташриқ такбири;

Қуёш тутилганида ўқиладиган намоз;

Ой тутилганида ўқиладиган намоз;

Ёмғир сўраш дуоси;

Хавф (қўрқув) намози;

Такрорлаш учун саволлар.