БОРЛИҚНИНГ ТАДБИРИНИ ҚИЛИБ ТУРУВЧИ ЗОТ 3- هُوَ الْحَيُّ الْمُدَبِّرُ كُلَّ أَمْرٍ هُوَ الْحَقُّ الْمُقَدِّرُ ذُو الْجَلاَلِ Маънолар таржимаси: У Ҳайдир, барча ишнинг тадбирини қилувчидир, У Ҳақдир, тақдир тайин қилувчи Зул Жалолдир. Назмий баёни: У Ҳайдир тайинловчи неки бўлса ҳол, У Ҳақдир тақдирловчи олий Зул жалол. Луғатлар изоҳи: هُوَ – ғоиб муфрадга хос бўлган мунфасил замир. Ушбу замирдан олдинги байтдаги الْخَلْق اِلَهُ кўзда тутилган. الْحَيُّ – бу калима билан зотий сифатларга ишора қилинган. Аллоҳ таолонинг Ҳай (доимий тирик) Зот экани ўз-ўзидандир. Бошқа барча нарсаларнинг тирик бўлиши эса У зотнинг иродасига боғлиқ бўлган маълум миқдордаги тирикликдир. الْمُدَبِّرُ – бу калима билан Аллоҳ таолонинг феълий сифатларига ишора қилинган. “Мудаббир” луғатда “тадбир қилувчи” маъносини англатади. Истилоҳий маъноси ҳақида уч хил сўз айтилган: 1. Натижаларни белгиловчи; 2. Ишларини бенуқсон бажарувчи; 3. Ишларининг натижаларини ўйлаш ва фикр юритишсиз билувчи. اَمْرٍ كُلَّ – كُلَّ калимаси накра исмга изофа бўлиб келгани учун “истиғроқул жинс” (жинснинг барчасини тўла қамраб олиш) маъносини билдиради. Шунга кўра борлиқдаги барча ишларнинг тадбирини Аллоҳ таоло қилади, маъноси келиб чиқади. الْحَقُّ – бу калима билан “Асмаи ҳусна”га ишора қилинган. Аллоҳ таолонинг Ҳақ зот экани бошқанинг Уни ҳақ қилишига боғлиқ эмас балки ўз-ўзидан ҳақдир. Бошқа барча нарсаларнинг ҳақлиги эса У зотнинг ҳақ қилишига боғлиқ бўлади. الْمُقَدِّرُ – бу калима билан қазо ва қадарга ишора қилинган. الْجَلاَلِ ذُو – Аллоҳ таолонинг исмларидан бири. Матн шарҳи: Аллоҳ таолонинг доимий тирик зот экани, барча ишларнинг тадбири ёлғиз Унинг қўлида экани, Унинг илми бутун борлиқни қамраб олганлиги, У бутун борлиқни муҳофаза қилишдан асло чарчамаслиги, Унинг Ўзи барча нарсалардан олий ва буюк экани Оятул курсий номи билан машҳур бўлган ушбу оятда баён қилинган: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا يَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾ “Аллоҳ – Ундан ўзга илоҳ йўқдир. (У) ҳамиша Барҳаёт ва абадий Турувчидир. Уни на мудроқ тутар ва на уйқу. Осмонлар ва Ердаги (барча) нарсалар Уникидир. (Қиёмат куни) Унинг ҳузурида ким ҳам (гуноҳкорларни) Унинг рухсатисиз шафоат қила оларди?! (У) улардан (одамлардан) олдинги ва кейинги нарсаларни билур. (Одамлар) Унинг илмидан фақат (У) истаган миқдорича ўзлаштирурлар. Унинг Курсийси осмонлар ва Ерни (ҳам) ўз ичига сиғдира олур. У иккисини муҳофаза этиш Уни толиқтирмас. У Олий ва Буюкдир” . Ушбу ояти карима “Софватут тафосир” (Тафсирларнинг мағзи) китобида қуйидагича тафсир қилинган: “Аллоҳ – Ундан ўзга илоҳ йўқдир. (У) ҳамиша Барҳаёт ва абадий Турувчидир”. Яъни Аллоҳ таолонинг Ўзи буюк ва яккаю ягона, барча нарсалардан беҳожат, қолган барча нарсалар Унга муҳтож бўлган Сомад зотдир. Унинг Ўзигина ҳеч қачон ўлмайдиган доимий бор бўладиган баркамол ҳаёт соҳибидир. Унинг Ўзигина бутун халойиққа ғамхўрлик кўрсатиб, уларни ҳифзу ҳимоясига олиб, чора-тадбирларини қилиб турибди. “Уни на мудроқ тутар ва на уйқу”. Яъни У мудрамайди ҳам, ухламайди ҳам. Саҳиҳ ҳадисда: “Аллоҳ таоло ухламайди, ҳатто Уни бир лаҳза ҳам мудроқ олмайди, У халойиқнинг улушларини пасайтириб кўтариб туради...”, – дейилган. “Осмонлар ва Ердаги (барча) нарсалар Уникидир”. Яъни Осмонлару ердаги ҳамма нарса Унинг мулки ва қули бўлиб, барчалари Унинг ҳукми ва салтанати остидадир. “(Қиёмат куни) Унинг ҳузурида ким ҳам (гуноҳкорларни) Унинг рухсатисиз шафоат қила оларди?!”. Яъни У изн бермаса, ҳеч ким бировнинг ёнини олишга журъат қила олмайди. Улуғ муфассир Ибн Касир раҳматуллоҳи алайҳ: “Бу бирор кимса Унинг изнисиз бировнинг ёнини олишга журъат этмайдиган даражадаги Унинг улуғлиги ва буюклигининг баёнидир”, – деган. “(У) улардан (одамлардан) олдинги ва кейинги нарсаларни билур”. У зот ҳар доим ҳозиру нозир бўлиб, уларга кўриниб турган нарсани, яъни ушбу дунёни ҳам, ҳали олдинда юз беражак нарсани, яъни охиратни ҳам билади. Унинг илми бутун коинот ва оламларни қамраб олган. “(Одамлар) Унинг илмидан фақат (У) истаган миқдорича ўзлаштирурлар”. Яъни халойиқлар Унинг илмидан бирор нарсани билмайдилар. Биладиган нарсалари фақатгина У зотнинг Ўзи пайғамбарлари орқали билдирган нарсалардир. “Унинг Курсийси осмонлар ва Ерни (ҳам) ўз ичига сиғдира олур”. Яъни Унинг курсиси улканлиги ва кенглиги билан осмонлару ерни қамраб олган. Етти осмон ва ерлар курсига нисбатан саҳрога ташланган халқа кабидир. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: “Курсидан мурод, У зотнинг илмидир. Бунга Аллоҳ таолонинг ушбу сўзи далолат қилади: ﴿ رَبَّنَا وَسِعۡتَ كُلَّ شَيۡءٖ رَّحۡمَةٗ وَعِلۡمٗا ﴾ “Парвардигоро, Ўзинг раҳмат ва илм жиҳатдан барча нарсани эгаллагандирсан” . Яъни ушбу оятда илми ҳамма нарсани қамраб олганини хабар берган”, деган. Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ эса: “Курсий – Аршдир”, – деган. Ибн Касир раҳматуллоҳи алайҳ: “Курсий Аршдан бошқадир. Асарлар ва хабарлар далолат қилганидек, Арш ундан каттароқдир”, – деган. “У иккисини муҳофаза этиш Уни толиқтирмас. У Олий ва Буюкдир”: Осмонлару ерни ва улардаги нарсаларни муҳофаза қилиш Унга сира малол келмайди ёки Уни ожиз қолдириб қўймайди. У барча мавжудотлардан олий бўлган улуғ ва буюк Зотдир” . Аллоҳ таолонинг “Мудаббир” зот экани, борлиқдаги барча ишларнинг тадбири ёлғиз У зотнинг қўлида экани тўғрисида “Сажда” сурасида шундай хабар берилган: ﴿يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ إِلَى ٱلۡأَرۡضِ ﴾ “(У) осмондан ергача бўлган барча ишни тадбирини кўрар (бошқарар)” . Яъни Аллоҳ таоло осмонлару ерлардаги барча махлуқотларнинг тадбирини қилиб туради ва бирортасини унутиб қолдирмайди. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ушбу оят ҳақида: “Самодан ергача қазо ва қадарни ҳамда тадбирини қилиб белгилаган нарсани нозил қилади”, – деган. Аллоҳ таолонинг тақдирларни тайин қилувчи Зот эканлиги, борлиқдаги барча нарсаларни аниқ ўлчов билан яратиб қўйгани ҳақида “Қамар” сурасида шундай хабар берилган: ﴿إِنَّا كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَٰهُ بِقَدَرٖ٤٩﴾ “Албатта, Биз ҳар бир нарсани ўлчов билан яратдик” . Яъни биз ҳар бир насани азалдан “Лавҳул маҳфуз”га битиб қўйилганидек, ўлчов билан яратдик. Ҳа, Аллоҳ таоло барча ишларнинг тадбирларини қилиб турувчи доимий тирик бўлган буюк зотдир. ҚАЗОЮ ҚАДАРГА ИЙМОН КЕЛТИРИШ БАЁНИ 4 - مُرِيدُ الْخَيْرِ وَالشَّرِّ الْقَبِيحِ وَلَكِنْ لَيْسَ يَرْضَى بِالْمُحَالِ Маънолар таржимаси: Яхшини ҳам, қабиҳ ёмонни ҳам ирода қилгувчидир, лекин куфр ва маъсиятларга рози эмас. Назмий баёни: Яхшию ёмонга иродаси бор, Лек ёмон ишларга розимас зинҳор. Луғатлар изоҳи: مُرِيدُ – мубтадо. Аҳли сунна вал-жамоанинг наздида Аллоҳ таолонинг “ирода” ва “машиат” сифатлари бир хил маънони ифодалайди. “Ирода” сифати деганда барча бўлиши жоиз нарсаларни улар учун мумкин бўлган кўплаб нарсалардан бирига хослайдиган Аллоҳ таолонинг азалий сифати тушунилади. الْخَيْرِ – бу калима аслида اَخْيَرُ исми тафзилнинг ҳамзаси ҳазф қилинган шаклидир. Аммо бу ўринда исми тафзил маъноси ирода қилинмаган. Балки “шариат тарғиб қилган амал” маъносида ишлатилган. الشَّرِّ – Бу калима ҳам аслида أَشَرُّ нинг ҳамзаси ҳазф қилинган шаклидир. Аммо бу ўринда исми тафзил маъноси эмас, балки “шариат рад қилган нарса” маъноси ирода қилинган. الْقَبِيحِ – қабиҳ луғатда “номаъқул”, “ярамас” каби маъноларни англатади. Нозим الشَّرِّ ни ушбу маънолар билан сифатлаб келтирган. لَكِنْ – “истидрок”ни (тўғрилаб қўйишни) ифодалайдиган ибтидо ҳарфи. لَيْسَ – бу калима كَانَ нинг шерикларидан бўлган жомид ноқис мозий феъли бўлиб, унинг исми маҳзуф замирдир. يَرْضَى – розилик луғатда “ғазабнинг зидди” маъносида келади. Истилоҳда “маълум нарсани қабул қилиш ва уни тақдирлаш” маъносини англатади. Шунга кўра “Аллоҳ мўминлардан рози бўлди” маъносидаги оятдан “Аллоҳ мўминларнинг амалларини қабул қилди ва амалларига кўра уларни тақдирлади”, маъноси тушунилади. “Мўминлар Аллоҳдан рози бўлдилар” сўзидан эса “мўминлар Аллоҳнинг берган савобларини қабул қилдилар ва ундан шодландилар” маъноси тушунилади. بِ – таъкидлаш маъносида келган зоида жор ҳарфи. الْمُحَالِ – “муҳол” калимаси луғатда “беҳуда” маъносини англатади. Бу ўринда “куфр ва маъсиятлар” кўзда тутилган. Матн шарҳи: Яхши иш ҳам, ёмон иш ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келади. У зот ирода қилмаган бирор нарса вужудга келмайди. Яхши-ю ёмон барчаси Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган бўлса-да, ёмон ишлар рози бўлинмаган, бандаларнинг хоҳишига мувофиқ яратилган ишлар ҳисобланади. Сўфи Оллоҳёр бобомиз мазкур маъноларни қуйидагича тушунтирган: Худо рози эмас исёнимизға, Ризосидур анинг эҳсонимизға. * * * Киши рози деса исён қилурға, Аимма ҳукмидур кофир бўлурға . “Ирода” сифати Аллоҳ таолонинг зотий сифатларидан бири бўлиб, “машиат”, яъни “хоҳиш” сифати бу сифатнинг маънодоши ҳисобланади. Аллоҳ хоҳламаган бирор нарса вужудга келмайди, шунга кўра борлиқдаги барча нарсалар Аллоҳ таолонинг хоҳиши ҳисобланади. Имом Шофиъий раҳматуллоҳи алайҳ Аллоҳ таолонинг хоҳиш сифати ҳақида ажойиб шеър ёзган: مَا شِئْتَ كَانَ وَإِنْ لَمْ أَشَأْ وَمَا شِئْتُ إِنْ لَمْ تَشَأْ لَمْ يَكُنْ خَلَقْتَ الْعِبَادَ عَلَى مَا عَلِمْتَ فَفِى الْعِلْمِ يَجْرِي الْفَتَى وَالْمُسِنْ عَلَى ذَا مَنَنْتَ وَهَذَا خَذَلْتَ وَهَذَا أَعَنْتَ وَذَا لَمْ تُعِنْ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَمِنْهُمْ سَعِيدْ وَمِنْهُمْ قَبِيحٌ وَمِنْهُمْ حَسَنْ Хоҳлаганинг бўлар, албат, менда хоҳиш бўлмаса ҳам. Хоҳлаганим асло бўлмас, гар хоҳишинг унда кам. Бандаларни яратгансан Ўзинг белгилагандек, Билганингдек жорий бўлар йигитлигу қарилик. Фалончини мамнун қилдинг, буни эса этдинг ғариб, Бировларга мадад бериб, бировларни қилдинг мағлуб. Шунга кўра толесизлар ҳам толеси камоллар бор, Кўриниши беўхшовлар ҳамда соҳиб жамоллар бор . Демак яхши нарса ҳам, ёмон нарса ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан пайдо бўлади, дегани Аллоҳнинг иродасисиз ҳеч нарса пайдо бўлмайди деганидир. Куфр ва маъсиятлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан юзага келган бўлса, Аллоҳ таоло Ўзи ирода қилган нарсага Ўзи рози бўлмаган бўладими деган саволга Аҳли сунна вал-жамоа уламолари: “Ҳа, рози бўлмайди, чунки ирода бошқа нарса, розилик бошқа нарса”, – деб жавоб берганлар. Аслида бу масала мўътазилий фирқасининг нотўғри эътиқодидан огоҳлантириш сифатида келтириладиган масала ҳисобланади. Чунки мўътазилий фирқаси “Аллоҳ таоло фақат яхши ишларни яратади, ёмон ишларни эса банданинг ўзи яратади”, – деган эътиқодда бўлишган. Улар бу қарашларини “Ҳаким зот томонидан ёмон иш содир бўлмайди”, – дея изоҳлашган. Ирода сифати ҳақида Аҳли сунна вал-жамоанинг эътиқоди қандай эканини батафсил ўрганиб чиқиш кўплаб тушунмовчиликларга барҳам беради. “Ирода” сифати ҳақида эътиқодимиз Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири “ирода” сифатидир. “Ирода” луғатда “хоҳлаш”, “қасд қилиш” маъноларини англатади. Истилоҳда эса “барча бўлиши жоиз нарсаларни улар учун мумкин бўлган кўплаб нарсалардан бирига хослайдиган Аллоҳ таолонинг азалий сифати – ирода сифати дейилади”. Яъни ирода сифати бўлиши ножоиз нарсаларга тааллуқли бўлмайди. Ирода сифатининг борлигига Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда кўплаб далиллар келган: ﴿ إِنَّ ٱللَّهَ يَحۡكُمُ مَا يُرِيدُ١﴾ “Албатта, Аллоҳ нимани ирода этса, шуни ҳукм қиладир” . Бошқа бир оятда шундай хабар берган: ﴿ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ ﴾ “Аллоҳ сизларга енгилликни хоҳлайди ва сизларга қийинликни хоҳламас” . Имом Абу Довуд ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: مَا شَاءَ اللَّهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ. “Аллоҳ хоҳлаган нарса бўлган, хоҳламагани бўлмаган”. Булардан бошқа яна кўплаб оят ва ҳадисларда Аллоҳ таолонинг ирода қилувчи Зот экани баён қилинган. Бу эса У зотда ирода сифати собит эканига далолат қилади. Шунга кўра Аҳли сунна вал-жамоа мазҳабида Аллоҳ таолонинг ирода сифати ҳақида шундай эътиқод қилинади: “Дунё ва охиратдаги барча иймон-куфр, тоъат-маъсият, фойда-зарар, оз-кўп, катта-кичик – ҳамма-ҳаммаси Аллоҳ таолонинг иродасига кўра ҳикматига мувофиқ қазо ва қадари билан юзага келган. Аллоҳ хоҳлаган нарса бўлган, хоҳламагани бўлмаган. Аллоҳ ирода қилган нарсани рад этувчи йўқдир”. “Ирода” сифатига тааллуқли саволларга Аҳли сунна вал-жамоа уламолари қуйидагича жавоб берганлар. “Ирода” сифати ҳақидаги савол жавоблар Савол: “Барча мавжудотлар Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келишига иймон келтирган банда сабабият қонунлари ҳақида қандай эътиқодда бўлади?”. Жавоб: “Сабабият қонунлари ҳақида қуйидагича эътиқод қилинади: мавжудотларнинг вужудга келишидаги сабаблар иккитадир: 1. Аслий сабаб; 2. Тайин қилиб ўрнатилган сабаб. Аслий сабаб деганда Аллоҳ таолонинг иродаси тушунилади. Яъни барча нарсалар аслида Аллоҳ таолонинг иродаси туфайли вужудга келади. Тайин қилиб ўрнатилган сабаблар деганда эса, нарсаларнинг пайдо бўлиши учун тайин қилиб ўрнатиб қўйилган сабаблар тушунилади. Масалан, ёмғир ўсимликлар ўсишига, олов куйдиришга, сув чанқоқ қондиришга сабаб қилиб қўйилган. Мазкур сабаблар юзага чиқарилган пайтда уларга боғлиқ қилиб қўйилган нарсалар ҳам юзага чиқишини Аллоҳ таоло тайин қилиб ўрнатиб қўйган. Яъни чанқоқ киши сув ичганда унинг чанқоғи қонишини сув яратмайди, балки Аллоҳ таоло яратади. Қоғоз оловга ташланса, қоғозни куйдириб юборишни олов яратмайди, балки Аллоҳ таоло яратади. Чунки сув ҳам, олов ҳам тайин қилиб ўрнатиб қўйилган сабаб холос, аслий сабаб Аллоҳ таолонинг иродасидир. Фарзанд дунёга келишига эркак ва аёлнинг бирга бўлиши тайин қилиб ўрнатилган сабаб холос. Аслий сабаб эса Аллоҳ таолонинг иродасидир. Шунга кўра, фарзанд вужудга келиши ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан бўлади, деб эътиқод қилинади. Ушбу ҳақиқатни англатиш учун Аллоҳ таоло гоҳида одатий сабабларни бекор қилиб қўяди. Масалан, Иброҳим алайҳиссалом оловга ташланганида куймаганлар. Оловнинг одатий ишини қила олмай қолиши, ичига ташланган инсонни куйдира олмаслиги оловнинг ўз-ўзидан куйдира олмаслигига, Аллоҳ хоҳласагина куйдиришига ёрқин далилдир”. Савол: “Банданинг маъсият содир этишини Аллоҳ таолонинг Ўзи хоҳласа, кейин уни маъсият қилгани учун жазолаши зулм эмасми?”. Жавоб: “Аллоҳ таоло банданинг маъсият қилишини ирода қилиб, сўнг уни қилган маъсияти учун жазолаши зулм бўлмайди. Чунки зулм ман этилган ишни қилиш билан бўлади. Аллоҳ таолонинг ишларида эса ман этилган иш бўлмаслиги сабабли бу иш зулм ҳисобланмайди. Қолаверса, банда Аллоҳ таолонинг унга нимани ирода қилганини билиб кейин ўша ишни қилмайди. Балки шариат талаб қилган ишларни бажаришга ва ман этган ишлардан сақланишга буюрилганини билади. Шунга кўра бандага бериладиган жазо Аллоҳнинг иродасини амалга оширгани учун эмас, балки талаб қилинган ишларни бажармагани ва ман этилган ишни содир этгани учун берилган бўлади”. Савол: “Аллоҳ таоло иродасига кўра банданинг маъсият содир этиши аслида итоат қилиш ҳисобланмайдими? Чунки ирода қилинган нарсани бажариш аслида итоат қилиш бўлиб қолади-ку?” Жавоб: “Агар Аллоҳ таоло бандага маъсият қилишни ман қилмаганида банданинг маъсият содир этиши итоат қилиш бўлиб қоларди. Аллоҳ таоло эса бандани маъсиятлардан ман қилган. Шунинг учун банданинг маъсият қилиши ман қилинган ишни содир этиш саналади”. Савол: “Нима учун куфр ва маъсият сингари Аллоҳ таоло рози бўлмайдиган нарсалар ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган дейилади?”. Жавоб: “Чунки “ирода” сифати рози бўлинган нарсани ҳам, рози бўлинмаган нарсани ҳам ўз ичига олади. Сўфи Оллоҳёр бобомиз мазкур маънони қуйидагича тушунтирган: Худо рози эмас исёнимизға, Ризосидур анинг эҳсонимизға. Яъни исён қилишимиз ҳам, сидқи дилдан итоат этишимиз ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келади. Аммо У зот исён қилишимизга рози бўлмайди. Ўзи рози бўлмайдиган нарсаларни ҳам ирода қилиши ҳақида қуйидагича эътиқод қилинади: Бутун борлиқ Аллоҳ таолонинг мулки, мулкида фақат У зот хоҳлаган нарсаларгина вужудга келади. Шунинг учун яхшими, ёмонми бирор нарса У зотнинг иродасисиз вужудга келмайди”. Бу масаланинг хулосаси мўътазилий фирқаси етакчиси ва Аҳли сунна вал-жамоа имоми орасида бўлиб ўтган баҳсда яққол намоён бўлган: Мўътазилийларнинг етакчиларидан бири бўлмиш қози Абдулжаббор Ҳамадоний вазир Соҳиб ибн Ибоднинг ҳузурига кирибди. Унинг ҳузурида Аҳли сунна вал-жамоа имомларидан бири бўлган устоз Абу Исҳоқ Исфароиний ўтирган экан. У устозни кўриши билан: “Ўзи рози бўлмайдиган ишлардан пок бўлган Зотга тасбеҳ айтаман”, – деди. Устоз буни эшитибоқ орқасидан: “Ўзининг мулкида фақат Ўзи хоҳлаган нарсагина амалга ошадиган Зотга тасбиҳ айтаман”, – деб жавоб берди. Мўътазилий етакчиси: “Нима Роббимиз Ўзига исён қилинишини хоҳлайдими, – деди. Аҳли сунна вал-жамоа имоми: “Бўлмаса Роббимизга мажбурлаб исён қилинадими?”, – деди. Мўътазилий етакчиси: “Нима деб ҳисоблайсиз, Роббимиз мени ҳидоятдан тўсса ва мени ҳалокатга ҳукм қилса, менга яхшилик қилган бўладими ё ёмонлик қилган бўладими”, – деди. Аҳли сунна вал-жамоа имоми: “Агар сизни ўз-ўзингизники бўлган нарсадан тўсган бўлса, ҳақиқатан сизга ёмонлик қилибди, аммо Ўзиники бўлган нарсадан сизни тўсган бўлса, Ўзининг нарсасини кимни хоҳласа, ўшанга беради-да”, – деди. Мўътазилий етакчиси каловланиб қолди. Чунки бу ҳеч қандай эътирозга ўрин қолдирмайдиган даражада нишонга аниқ урилган гап эди. Савол: “Ёмон ишлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродасига кўра вужудга келса, Аллоҳ таоло ёмон иш содир этган бўлиб қолмайдими?”. Жавоб: “Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган амалларнинг ёмон деб номланиши, Аллоҳ таолонинг иродасига кўра содир бўлишига нисбатан эмас, балки бандаларнинг ўша ишга ҳаракат қилгани ҳамда уларга зарарли бўлишига нисбатандир. Чунки амаллар Аллоҳ таолонинг иродасига тааллуқли бўлиши жиҳатидан ёмон иш ҳисобланмайди”. Савол: “Пайғамбарлар бандаларнинг иймонга келишларини хоҳлаган, шайтон эса бандаларнинг иймонга келмасликларини хоҳлаган. Шу маънода Аллоҳ таолонинг кофир бандаларнинг иймонга келмасликларини ирода қилиши шайтоннинг хоҳишига мувофиқ бўлиб қолмайдими?”. Жавоб: “Шайтоннинг хоҳиши ҳам, пайғамбарларнинг хоҳиши ҳам Аллоҳ таолонинг иродасидир. Шунга кўра, барча Аллоҳ ирода қилган нарсани хоҳлаган ҳисобланади”. Хулоса шуки, “ирода” сифати ҳақида тўғри эътиқодда бўлиш туфайли бандада барча ҳолатларда Роббисига қуллик қилиш лаззатини татиш ва имкон қадар ибодатга уриниш юзага келади. “Ирода” сифати ҳақида тўғри эътиқодда бўлган киши содир этган гуноҳ ва маъсиятларини Роббисининг иродасига тўнкаб ўзини оқлашга ўтмайди, балки тавбага шошилади. Чунки у қилган гуноҳлари ҳақидаги Роббисининг иродасидан хабардор бўлиб кейин уларни мажбуран қилмаганини жуда яхши билиб туради. “Ирода” сифати ҳақида тўғри эътиқодда бўлган киши муваффақиятларга эришганида ҳовлиқиб ўзига бино қўймайди, балки ато этилган неъматларнинг шукронасини адо этишга шошилади. Чунки у бу неъматларга аслида ўзи ҳақдор бўлгани учун эмас Роббиси ирода қилгани учун эришганини яхши билиб туради. “Ирода” сифати ҳақида тўғри эътиқодда бўлган киши бирор мусибатга дучор бўлса, Роббисининг иродасига таслим бўлади ва: “Роббим бу сенинг иродангдир, бундан кўра каттароқ мусибатларга дучор қилмаганинг учун Ўзингга ҳамдлар бўлсин, биз Сеникимиз ва Сенинг ҳузуринга қайтамиз”, дея дуо қилишга ўтади. “Ирода” сифати ҳақида тўғри эътиқодда бўлган киши бирор ибодатни адо этар экан, бу иши Роббисининг иродасига кўра амалга ошганини ҳис этиб хурсанд бўлади ва ҳар бир амалида қалбан Роббисига ҳамд айтиб туради: – Роббим, мўминлигим Сенинг иродангдир, иймон муҳаббатини қалбимга солган ҳам, мени куфрдан узоқ қилган ҳам, мўминлик бахтига сазовор қилган ҳам Ўзингсан; – Роббим, ўқиган намозим Сенинг иродангдир, намозни менга суюкли қилган ҳам, намоз ўқиш бахтига муяссар қилган ҳам Ўзингсан; – Роббим, тутган рўзам Сенинг иродангдир, рўзанинг машаққатига муҳаббатли қилган ҳам, нафсим устидан мени ғолиб қилган ҳам, рўза тутиш бахтига мушарраф қилган ҳам Ўзингсан; – Роббим, берган закотим Сенинг иродангдир, бахилликдан нажот берган ҳам, зиммамдаги ҳақни адо этишга тавфиқ берган ҳам, закот бериш бахтига муваффақ қилган ҳам Ўзингсан; – Роббим, адо этган ҳажим Сенинг иродангдир, бандаларинг орасидан ҳаж сафарига боришимни хоҳлаган ҳам, ҳаж машаққатларига сабр-бардошли қилган ҳам, ҳажни адо этиш бахтига лойиқ кўрган ҳам Ўзингсан; Роббим, адо этган барча-барча амалларим Сенинг иродангдир, шунинг учун қилган бирор амалим эвазига ажру мукофот олишни ўзимнинг ҳаққим деб билмайман, балки бу амалларни менинг адо этишимни ирода қилганинг учун Сенга ҳамду-санолар айтишни зиммамдаги бурчим деб биламан, агар ажру мукофот берсанг фақат ва фақат лутфу марҳаматингдир... Роббимиз барчамизни лутфу марҳаматига муваффақ қилсин. КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР: Бандаларнинг амалларига эътиқодий жиҳатдан назар; Қазо ва қадарнинг маънолари; Қазо ва қадарга иймон келтириш тушунчаси; Уламоларнинг қадар ҳақидаги сўзлари; Дуо тақдирни ўзгартирадими? Дуо ва сабабият қонунлари; Сабаблар қазонинг даракчилари экани.