الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (1) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ  (2) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (3) إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ(4)

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (5) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ(6) غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ     (7)

Оятларнинг умумий маъноси:

“Ҳамд оламларнинг Рабби – Аллоҳгаким, (У) Mеҳрибон, Раҳмли ва жазо (ва мукофот) кунининг (қиёмат кунининг) эгасидир. Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина ёрдам сўраймиз. Бизни шундай тўғри йўлга  йўллагинки, у Сен инъом этган зотларнинг йўли (ҳидоят йўли) бўлсин, ғазабга учраган ва адашганларнинг эмас!”

  Оятларнинг лафзий таҳлили:

  “الحمد لله - алҳамду” Ҳамд у мақташ ва улуғлаш каби чиройли сўзлар билан сано айтишликдир. Қуртубий айтади : Ҳамд араб тилида мукаммал мақтов деганидир. У шукрдан кўра умумийроқдир. Чунки шукр бир неъматни эвазига  айтилган мақтов бўлади. Ҳамд эса ундай эмас.

  “رب - Робб”Рабб луғатда тарбия маъносидаги сўзнинг ўзагидир.Араб тилида бир нарсани ислох билан қилиб, ниҳоясига етказиб амалга оширган кишига нисбатан فقد ربه дейилади.

Раб сўзи ( молик, муслих, маъбуд, саййид, мутоъ) каби  бир неча маъноларни ўз ичига олади. رب الدار     هذا رب الابل    Бу сўз Аллоҳдан бошқа кишига нисбатан қўлланганда фақат изофа билан айтилади.

  Оят лафзларининг нозик жиҳатлари:

1.     Аллоҳ таоло қироат вақтида “аъузу” айтишликни  ушбу оятда                                           

فاذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم    буюрган.

Жаъфар Содиқ айтадилар: “Албатта қироат қилишдан олдин “аъузу”  айтиш лозим. Бошқа ибодатларда эса “аъузу”  айтилмайди. “аъузу” айтиш нинг ҳикмати инсон тилини ғийбат-чақимчилик ва ёлғон билан нопок қилиб қўяди, Аллоҳ таоло бандасига “аъузу”  айтиб тилини поклашни буюрди. Пок тил билан Аллоҳ таоло тарафидан нозил бўлган каломини ўқийди.

2.Биз بسم الله الرحمن الرحيم сўзини айтишимизда катта фойдалар бор. Булар сирасига Аллоҳ таолонинг исмини улуғлашлик ва Унга таъзим қилиш, шайтонни ҳайдашдир. Чунки Аллоҳ таоло зикр қилинса шайтон қочади. “Аъузу”ни айтиш мушрикларга тескариликни изҳор қилишдир. Чунки улар ҳар қандай қилаётган ишларини санамлар ва ўзлари ибодат қиладиган нарсалар номи билан бошлайди. Шунингдек,  ундан қўрқувчига омонлик, улуҳийятга иқрор бўлиш ва неъматларни эътироф қилиш, Аллоҳ таолодан ёрдам сўраш бордир. Унда Аллоҳнинг исмларидан икки исм الله  ваرحمن исмлари мавжуд.

Оятлардан олинадиган шаръий ҳукмлар:

Биринчи ҳукм: Басмала Қуръон оятлариданми ?

Намл сурасида келган “басмала” ҳақида уламолар суранинг бир ояти деган фикрни айтишган.

1)                “Басмала” Фотиҳа ва бошқа суралардан бир оят. Бу фикр Шофеъий мазхабидаги олимларга тегишли.

2)                “Басмала”Фотиҳани ҳам ва бошқа суранинг ҳам бир ояти эмас. Бу фикр Моликий мазхабидадир.

3)                “Басмала”Қуръондан бир оят бўлиб, сураларнинг орасини ажратиш учун нозил қилинган.

“Басмала” Фотиҳа сурасининг ояти эмас. Бу фикр Абу Ҳанифанинг мазҳабидадир.

Ҳанафий уламоларимизнинг далиллари: “Басмала”нинг Мусҳафда ёзилиши унинг Қуръондан эканлигига далолат қилади. Лекин у ҳар бир суранинг ояти эканлигига далолат қилмайди. Намозда “басмала”ни овоз чиқариб қироат қилмаслигига далолат қиладиган ҳадислар, унинг Фотиҳа сурасидан эмаслигига ишора қилади. Демак, у Қуръондан тўлиқ бир оят бўлиб, Намл сурасидан бошқа сураларнинг орасини ажратиш учун нозил қилинган.

“Равоиъ ул-Баён” асаридан

Уламолар Усмон розияллоҳу анҳу турли юртларга юборган Мусҳафларнинг сони тўғрисида ҳар хил ривоятлар айтганлар. Масалан, Ҳамза бин Ҳабиб Аз-Зайёт улар тўртта эди, дейдилар. Абу Ҳотим Ас-Сижистоний эса еттита бўлган дейдилар. Энг тўғри ривоят олтитадир: Маккий, Шомий, Басрий, Куфий, Мадина аҳли учун умумий бўлган Маданий ва халифанинг ўзлари учун хос бўлган маданий Мусҳафлардур. Охиргисини ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу ўзлари учун олиб қолганлар. Ул зот бу Мусҳафларнинг бирортасини ҳам ўз қўллари билан ёзмаганлар, балки уларни ёзишга буюрганлар, холос.

Тарих уламолари наздида Қурайшлардан биринчи бўлиб хат ёзишни ўрганган ва ўргатган киши Ҳарб бин Умайядир. Ўша пайтдаги хат тури анборий-ҳимёрий деб аталарди. У Ҳижозда тарқагандан сўнг, Ҳижозий деб атала бошлади. Ислом дини келган пайтда араблар орасида мана шу хат тури қўлланилар эди ва шу ёзув билан ваҳийни, Абу Бакр саҳифаларини, Усмон Мусҳафларини ёздилар. Усмон Мусҳафлари ҳар хил ёрдамчи шакл ва нуқталардан холи ёзилган. Унга жузълар, ҳизблар ва бошқа кўрсатгичларнинг аломатлари қўйилмаган. То Куфа ёзуви пайдо бўлгунча Мусҳаф ва бошқа ҳужжатлар ана шу хатда ёзилар эди. Кейинчалик бир гуруҳ хаттотлар Куфа ёзуви билан нусхалар кўчира бошладилар. Бу ёзув араб хатининг тажвидини ва унинг яхшиланишини кўзда тутар эди. Бора-бора Куфа аҳли ёзуви ўзининг шакли жиҳатидан ҳижозий хатдан қулай эканлиги маълум бўлди ва куфий хат деб аталди. Ана шу вақтдан эътиборан Қуръон ва бошқа ёзув асарлари куфий хатида битила бошлади.

Ўша замонда битиклар териларга куфий хат билан ёзилар эди. Бундан бошқа турда хат битишни араблар билмас эдилар. Исломдан кейин энг қадимий ёзув бўлган битикларни ҳам териларга ёздилар. Улар матоларга, хусусан, бўздан тўқилган Миср матосига, шунингдек тахта, суяк, тош ва сополларга ёзар эдилар.

Аббосийлар даврига келиб, қоғоз деб аталадиган янги ашё пайдо бўлди. У юзига мум суртилган варақлардан иборат бўлиб кўринишидан терига ўхшаб кетар эди. Қоғоз ясашни араблар хитойликлардан олганликлари ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки хитойлар милоддан олдин ҳам қоғоз ясаш соҳасида моҳир бўлганлар. Араблар Самарқандни фатҳ қилганларида бу синоатни ўша ердан ўргандилар, лекин, у Аббосийлар даврининг биринчи асридагина кенг тарқалди. Бу пайтга келиб терилар камайиб, ёзишма ва битиклар учун етишмай қолган эди («Қоҳирадаги Ҳусайн масжидларидаги Пайғамбардан қолган осорлар» китоби. 126-бет. ( «Мухаллафотур расул»)

Араблар ажамлар билан аралашиб, қуда-анда бўлиб, улардан янги авлод пайдо бўлганда, бу авлоднинг талаффузида ҳар-хил оҳанглар вужудга келди. Бу ҳолат араб тилининг бузилиши ва Қуръон қироатига путур етиши хавфини туғдирди. Шунинг учун ёзувда қисқа унлиларни ифодаловчи ҳаракат белгиларини (ҳаракатларни) ишлаб чиқиш қатъий заруриятга айланди. Натижада, 67-ҳижрий йилда Ироқ волийси Зиёд ибн Абиҳи Абул-Асвад Дувалийга наҳв (синтаксис) дарслигини ишлаб чиқишни буюрди. Бунинг учун Абул Асвад эъроб (сўзларнинг жумладаги ҳолатини ифодалаш) ҳаракатларини билдирувчи нуқталардан фойдаланди. У қуйидагича йўл тутди. Бир котибни олиб келиб, унга: «Агар бирор ҳарфдан кейин «а» қисқа унлисини талаффуз қилсам, ўша ҳарфнинг тепасига нуқта, қўясан (фатҳа), агар «у» қисқа унлисини айтсам, ўртасига (замма), агар «и» қисқа унлисини қўшсам, ҳарфнинг тагига нуқта (касра) қўясан»,— деди. Бунда нуқталар матн ёзуви сиёҳидан бошқача рангдаги сиёҳлар билан ёзилар эди. Бу араб ёзувининг такомиллаштиришдаги биринчи ислоҳ эди. Иккинчи ислоҳ умавий халифалардан Валид бин Абдулмалик бин Марвон (696 ҳ.) даврида, араб тили она тиллари бўлмаган ажам қорийлари кўпайиб, нотўғри талаффуз туфайли одамларнинг қироатни тушунмай қолиш ҳоллари зиёдалашганда амалга оширилди. Улар «жим», «ҳо» ва «хо»; «ё», «то» ва «со»; «сод»ва «зод»; «то» ва «зо»; «син» ва «шин» каби шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратишда қийналар эдилар.

Ибн Халликон «АтТашиф» (Нотўғри талаффуз) китобида Абу Аҳмад Ал-Аскарийдан шундай ҳикоя қиладилар: “Одамлар қирқ йилдан зиёд, то Абдул Малик бин Марвон замонигача Усмон Мусҳафларини ўқишда давом этдилар. Ироқдан нотўғри таллафуз қилиш кўпайиб кетгандан кейин, Ҳажжож ўз котибларини чақириб, уларга шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратиш учун белгилар ишлаб чиқишни буюрди.

«Айтишларича, Наср бин Осим бу вазифани ўз зиммасига олди ва нуқталар қўйишни одат қилди» (Мароккода чиқадиган «Ал Лисонул-арабий»( «Араб тили») мажалласи, 43-бет. 6-сон, 1388 й.ҳ.).

У нуқталарни бита ёки иккита қилиб, ҳарфнинг устига ё тагига қўйди. Нуқталар ҳарф билан бир хил сиёҳда ёзилар эди, чунки улар ҳарфнинг бир бўлаги, деб саналади. Бундан келиб чиқадики, араблар нуқта ва ҳаракат белгиларини ҳижрий биринчи асрнинг иккинчи ярмидан, яъни умавийлар замонида ишлата бошладилар. Абул Асвад Дувалий ҳаракат белгиларини ва Наср бин Осим нуқталарни ихтиро қилмагунча, улар араб ёзувида мавжуд эмасдилар. Жоҳилиятдаги ёки ҳижрий асрнинг биринчи ярмидаги асарларда ҳарфлар нуқта ва ҳаракат белгилари, шунингдек, товушни қисқа ва узун чўзиш (мадд) аломатларидан холи эди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мактублари (уларни ёзишда котиблар ўзларининг ёзув санъати ва тажвид бобидаги бор маҳоратларини ишга солар эдилар, чунки, улар пайғамбар алайҳиссаломдан подшоҳларга, амиру умароларга юборилган бўлиб, ўз вазифасини тўла адо этиши учун хати аниқ ва ҳарфларнинг шакли тўлиқ бўлиши керак эди) ҳам нуқта ва белгиларсиз эди. Усмон Мусҳафларида ҳам улар йўқ («Мухаллафотур-расул» 124бет. )

Уч ҳаракат белгилари (иъжом) ни эса Аббосийлар даврининг бошларида яшаган араб тили фанининг устозларидан бири Халил Аҳмад Фароҳидий (вафоти 170 ҳ ва 786 м.й.) йўлгақ ўйди.

Байҳақий «Шуъабул-иймон» да ёзишларича, Усмон Мусҳафлари кейинчалик тилшунос (наҳвий) лар томонидан ишлаб чиқилган имло қоидаларидан фарқ қиладиган, ўзига хос шаклда ёзилган. Бу фарқ олти жойда намоён бўлади: ҳазф (ёзувда бирор нарсани тушириб қолдириш), зиёда (қўшимча), ҳамза (араб тилида ўзига хос товушни ифодаловчи белги), ибдол (бир ҳарфни ёки сўзни иккинчиси билан алмаштириш), васл (бирини иккинчисига қўшиб ўқиш), фасл (бирини иккинчисидан бўлиб ўқиш) белгилари ва икки хил ўқилиши мумкин бўлган жойлар. Ислоҳ натижасида бир хил қоидага мувофиқ ёзув пайдо бўлди. Натижада Қуръоннинг хати муқояса қилинмайдиган, ўзгартирилмайдиган, ихтилоф қилинмайдиган ва унга қатъий амал этиладиган ёзувга айланди. Бу қоидаларни билиш Қуръонга тааллуқли илмларнинг биридир.

Шайх Исмоил Махдумнинг “Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи” китобидан. 

1. Ихлос – Аллоҳ таоло тарафидан бўлган ички тавфиқ ва қалбни очиш. Қуръонни ёдлашда Аллоҳ таолонинг розилигидан бошқа ҳеч нарса қасд қилинмайди. Мана шу ҳақиқий ниятнинг баракоти билан Қуръон ёдлашнинг ажри, гарчи ёдлаш асносида вафот қилиб қолса ҳам, мукаммал қилиб берилади. Фақат битта шарти борки, жон бераётган вақтда ёдлаш узилмасдан, мунтазам равишда давом этаётган бўлиши лозим.

2. Солиҳ бир инсон ҳақида ғаройиб ҳикоя: У зот шандай деди: «Бир куни тунда саҳар вақтига яқин йўл бўйидаги хонамда «Тоҳа» сурасини ўқир эдим. Тугатиб бўлгач, енгил мудроқ босди. Шунда осмондан бир инсон тушди, қўлида бир саҳифа. У кўзимнинг олдида саҳифани очган эди, қарасам, «Тоҳа» сураси. Ундаги битта калимадан бошқа ҳамма калиманинг остига ўнта ҳасанот битиб қўйилган. Мен ўша битта калиманинг ости ўчирилган ҳолда, унинг остида ҳеч нарса йўқлигини кўриб: «Аллоҳга қасамки, бу калимани ҳам ўқидим, нега савобини кўрмаяпман?» дедим. Шунда у инсон: «Тўғри, сен ўқидинг, биз савоб ёзган эдик. Бироқ Арш томонидан бир нидо қилувчининг «Унинг савобини ўчиринглар!» деган нидосини эшитиб, уни ўчирдик», деди. Мен уйқумда йиғлаб: «Нега бундай қилдингиз?» деб сўрадим. У: «Бир киши ўтиб кетаётган эди, у сабабли шу калимада овозингни кўтардинг, натижада савоби кетди», деди».

3. «Қуръонни уч тоифа инсон ўрганади: а) У билан олқиш оладиган; б) У билан тирикчилик қиладиган; в) Уни Аллоҳнинг розилиги учун ўқийдиган»[1].

4. «Қуръонни уч тоифа ўқийди: мўмин, мунофиқ , фожир». Ривоят қилаётган Башир деди: «Валидга: «Бу уч тоифани қандай тушунамиз?» деб сўрадим. Шунда Валид: «Мунофиқ Қуръонга ишонмайди; фожир у билан тирикчилик қилади; мўмин унга иймон келтиради», деди».[2]

5. «Айюб ас-Сахтиёний қачон ҳадис айтса, қалби эриб, кўзидан ёш оқар ва бурнини тортиб: «Бунча қаттиқ шамоллабман», дер эди. Билсак, у йиғини беркитиш учун «шамоллаш» дер экан».

6. Довуд ибн Абу Ҳинд қирқ йил рўза тутган, лекин оиласи билмаган. У косиб бўлиб, нонуштасини ўзи билан бирга олиб кетиб, йўлда садақа қилиб юборар ва Шомда уйга қайтиб, ифтор қилар эди.

7. Ҳасан Басрий Ҳарамда катта бир ҳалқага ҳадис ёздираётган Товуснинг ёнидан ўта туриб, унинг қулоғига: «Агар нафсингда фахрни ҳис қилаётган бўлсанг, бу мажлисдан тур!» деган эди, у дарҳол туриб кетди.

8. Аллоҳ таоло: «Бас, кимки Роббига рўбарў келишни умид қилса, солиҳ амал қилсин ва Робби ибодатига ҳеч кимни шерик қилмасин», деган («Қаҳф» сураси, 110-оят). Бу амал қабул бўлишининг икки шартидир. Шу икки шарт тўла топилмагунча, амал қабул қилинмайди. Биринчиси: «солиҳ амал қилсин». Амал Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашиш ва динга бидъат аралаштирмаслик билангина солиҳ бўлади. Иккинчиси: «Робби ибодатига ҳеч кимни шерик қилмасин», яъни амални фақат Аллоҳнинг розилиги учун қилиш. Мана шу ихлосдир.

9. «Ким охират ишини дунё учун қилса, охиратда унга насиба йўқ».[3]

10. Фузайл ибн Иёз айтади: «Одамлар сабабли бир ишни тарк қилиш риёдир. Одамлар сабабли бир ишни қилиш ширкдир. Ихлос эса Аллоҳ таоло сени бу икковидан сақлашидир. Агар инсон ўзига одамларнинг мулоҳазалари, уларнинг гумонлари йўлидан эҳтиёт бўлиш эшигини очса, унга бу дунё яхшилиги эшиклари ёпилмайди. Бироқ ўзининг дини учун муҳим бўлган катта нарсани йўқотган бўлади. Бу солиҳлар дини эмас, уларнинг йўли ҳам эмас.

11. Ихлос Аллоҳ тарафидан бўлган қалбни очиш ва ички тавфиқдир. Қачон у бир амал билан аралашса, у Аллоҳ наздида ҳам, одамлар наздида ҳам мақбул бўлади.

12. Имом Шофеъий айтади: «Қанийди, одамлар бу илм(яъни у кишининг илми)ни олсалар-у, ундан бирорта ҳарфни ҳам менга нисбат бермасалар».

13. Суфён ибн Уяйна: «Ҳар қандай олимнинг дарс ҳалқаси кенгайиб кетса, ўзида фахр ҳис қилади», дер эди. У ҳалқани уч томонга бўлиб қўяр эди. Бир куни бўлишни унутиб қўйди, қараса, ҳалқа катта бўлиб кетибди. Шунда қўрқиб кетиб, ўрнидан даст туриб: «Ўзимиз сезмаган ҳолда Аллоҳ бизни олибди (жазолабди)», деди.

14. Иброҳим ибн Адҳам Бишр ал-Ҳофийнинг ҳалқаси олдидан ўта туриб, унга: «Агар бу ҳалқа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан бирортасининг ҳалқаси бўлганда ҳам, фахрдан омонда бўлмас эди», дея танбеҳ берди.

15. Юсуф ибн Асбот айтади: «Аллоҳ таоло пайғамбарларидан бирига ваҳий қилиб: «Қавмингга айт, ўз амалларини инсонлардан яширсинлар, Мен уларнинг ҳолларини ошкор қилиб қўяман », деди».

16. Иброҳим ат-Таймий айтади: «Мухлис киши ўз яхшиликларини худди ёмонликларини яширгандек яширади».

17. Бишр ал-Хофий айтади: «Биз кабиларга солиҳ амалларимизни ошкор қилиш тўғри бўлмайди. Риё аралашган амал қандай амал бўлиши мумкин?! Биз кабилар амалларимизни яширганимиз яхшироқдир».

18. Бишр ал-Хофий айтади: «Ийсо алайҳиссаломдан бизга етиб келишича, у киши ҳаворийларига: «Агар сизлардан бирортаси рўза тутган бўлса, боши ва соқолига ёғ суртсин ва лабига ҳам суртиб олсин, кўрганлар рўзадор деб ўйламасинлар», дер эди».

19. Абу Умома саждада йиғлаётган бир кишининг олдидан ўтаётиб, унга: «Мана шу ишинг уйда, инсонлар кўрмайдиган тарзда бўлганида, қандай ҳам яхши бўлар эди!» деди.

Аллоҳнинг солиҳ, илмига амал қилувчи бандаларининг холи шундай экан, шаҳват денгизига ботган, амалларини дунё овлаш учун тўр қилганларнинг ҳоли нима кечади?..