Кўҳна заминимизда бир пайтлар гуллаб яшнаган, бугунги кунда тарих пардаси ортига чекиниб, фақат кўҳна манбалару турфа афсоналар орқали номи бизгача етиб келган яна қанчадан-қанча шаҳарлар, қадимий тамаддун ўчоқларининг излари сақланиб қолган. Улардан бири қадимий Дабусиядир.

Қадимий ва ҳамиша навқирон Самарқанд шаҳридан вилоятнинг энг олис ҳудуди – Пахтачи туманига кириб бораркансиз, бугунги кун нафаси яққол сезилиб турган бу замонавий гўшадан бир неча чақирим нарида бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган қадимий қалъа мавжуд бўлганига ишонгингиз келмайди.

Бир пайтлар Ғарбу Шарқни боғлаган Буюк ипак йўлининг бир қисми бўлган қадимий кўчадан кетиб бораркансиз, Зарафшон дарёсининг чап соҳилида, катта-кичик тепаликлар бағрида, тупроқ остида қолиб кетган Дабусия қалъаси ўрнига етиб келганингизни ҳам сезмай қоласиз. Ҳар йили баҳор бу тепаликлар – сон-саноқсиз қабрлар узра ўзининг зангори гиламини тўшайди. Ер бағрини ёриб чиққан миллионлаб майсалар, алвон қизғалдоқлар худди номаълум алифбода, турфа рангларда битилган битиклар сингари бизни мозийнинг сирли манзилларига чорлайди...

Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, бир пайтлар ана шу кенгликларда Дабусия қалъаси қад ростлаган. Уни турли манбаларда Дабусқалъа, Дабусий, Дабус, Даҳбус сингари номлар билан аташган. Зарафшон дарёсининг телбавор мавжлари қалъанинг шимолий деворларини ювиб, кейин ўнг тарафга бурилиб кетади.
Ривоятларга кўра, ана шу деворларда пайғамбаримизнинг амакиваччалари, Ҳазрати Али (р.а.)нинг бармоқ излари сақланиб қолган экан. Табиийки, бугунги кунда қалъа ҳам, унинг девори ҳам, у едаги табаррук излар ҳам йўқ. Бўлганда ҳам, уни ҳазрати Алига нисбат бериш ўринсиз бўлар. Чунки, ул зот бизнинг диёримизга қадам босмаганлар.

Самарқанд ва Бухоро оралиғидаги бу қадимий қалъа ҳақида ўтмишдаги тарихнавис олимлар қимматли маълумотларни ёзиб қолдирганлар. Жумладан, Х асрда яшаб ижод қилган географ олим Абдулфараж Басрийнинг ёзишича, Дабусия шаҳрига Искандар Мақдуний асос солган эмиш. Тарихчи Наршахий эса, унинг ёши ҳатто Бухородан ҳам қадимийроқ эканини таъкидлайди.

“Дабус" сўзи араб тилидан таржима қилинганда темир гурзи, тўқмоқ, деган маъноларни билдиради. Қалъа ўз даврида темирдан мустаҳкам қилиб қурилгани боис, ана шундай аталган бўлиши мумкин. Тўққизинчи асрда яшаган араб тарихчиси Ал-Яъқубий ҳам бу қалъани “душман тиғи ўтмайдиган, мустаҳкам ва машҳур шаҳар” дея таъкидлаган эди”.

Яна бир машҳур тарихчи Абу Жаъфар ат-Табарий Дабусия ҳақида тўхталиб, бу ерни 10 минг нафар сарбоз қўриқлаганини ёзади. Шунингдек, Ал-Муқаддасий, Ёқут Ҳамавий, Ибн Ҳавқал, Ибн Хурдобеҳ, Ас-Самъоний, Абу Райҳон Беруний, Абул-Фидон сингари ўрта аср алломалари Дабусия билан боғлиқ маълумотларни ўз асарларида келтириб ўтадилар.

Мазкур тарихий манбаларда Дабусияда жуда катта бозорлар, масжид ва мадрасалар фаолият кўрсатгани, олтин, кумуш ва мис тангалар зарб этиладиган зарбхоналар бўлгани ўз аксини топган. Бир замонлар Дабусияда тўқилган “вадорий” деб номланган матоларнинг Ғарбу шарқда бозори чаққон бўлган. Шунингдек, Дабусияда жундан тўқилган матолар ва теридан ясалган маҳсулотлар ҳам кўп миқдорда ишлаб чиқарилган ва савдогарлар томонидан дунёнинг турли бурчакларига олиб кетилган. Буларнинг бари Дабусия ўз даврида ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий, ҳам ҳарбий жиҳатдан катта мавқега эга бўлганидан далолат беради.

Дабусия аҳли азалдан мард, жасур, эркпарвар бўлгани ҳақида тарихий манбалар ҳам, халқ орасидаги афсонаю ривоятлар ҳам далолат беради. Араб лашкарбошиси Қутайба ибн Муслим ўз қўшини билан Бухорони қамал қилганида унинг ҳукмдори ёрдам сўраб, Дабусияга элчи жўнатади. Дабусияликлар зудлик билан Бухоро шаҳрига йўл олади ва бухоролик мудофаачилар билан бирлашиб, душманни Амударёнинг нариги қирғоғига улоқтириб ташлайди.

Орадан кўп ўтмай, Қутайба қўшин тўплаб, Афросиёб шаҳрига ҳужум уюштиради. Лекин Бухоро ва Дабусия лашкарлари яна бирлашиб душманни мағлуб этади.

Шунда Қутайба аввал Дабусияни бўйсундирмаса, Бухорони ҳам, Самарқандни ҳам ололмаслигини англаб етади. Шунинг учун ҳам кейинги мағлубиятдан сўнг куч тўплаб, Дабусия қалъасига ҳужум қилади. Бир неча кун давом этган қақшатқич тўқнашувлардан сўнг Қутайба қалъа деворларининг мустаҳкамлиги, ҳимоячиларининг моҳир чавандоз, ўткир мерганликларига тан беради. Камон ўқлари ва қилич тиғларига кучли таъсир этувчи заҳар суртилганлиги боис, ундан жароҳат олган ёғийлар дарҳол ҳалок бўларди. Шунда Қутайба қалъани қамал ҳолатида сақлашга қарор қилади. Қалъага кириб-чиқувчи яширин йўллар, чашмалардан сопол қувурлар орқали сув оқиб келиши, махсус омборларда озиқ-овқатлар сақланишини душман билмаган. Бу ерда беш йилгача етадиган қуритилган гўшт, мевалар, дон улкан сопол кўзаларда сақланган.

Араблар қўлига асир тушиб қолган дабусияликлар сир олиш учун жуда қаттиқ қийноққа солинган. Асирлар хоинликдан кўра мардларча ўлимни афзал билиб, ўз тилларини тишлаб узиб ташлаганлар.

Ниҳоятда танг аҳволда қолган Қутайба қалъа атрофидаги қишлоқлар аҳолисини қатл қилишга фармон беради. Шундан кейин қалъа мудофаачилари сони кескин камайиб боради. Улар ўзларини ўлимга маҳкум этсалар-да, таслим бўлишмайди. Шундан кейингина босқинчилар ҳимоясиз қолган қалъага бостириб кирганлар.
Қалъа ҳудудида олиб борилган илмий изланишлар жараёнида топилган иш қуроллари, рўзғор буюмлари, ҳунармандчилик ускуналари, овчилик ва чорвачилик қуроллари сифати, пишиқлиги, ихчамлиги ва ташқи кўриниши билан анча тараққий этганлигидан далолат беради. Ҳатто, қалъанинг бутун ҳудудига сопол қувурлар ётқизилиб, канализация тизими яратилган, тоза ичимлик суви таъминоти йўлга қўйилган.

Тарихий манбаларни варақлар эканмиз, бир пайтлар бу кўҳна кент не-не фотиҳу жаҳонгирларни кўрганига амин бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари буюк аждодларимиз бу масканга қадам ранжида қилишган. Эҳтимолки, Самарқандда умрининг энг навқирон дамларини кечирган Ҳазрат Навоий ҳам бир муддат Дабусияда тўхтаб ўтган, балки мана шу кенгликларда туриб, ўзининг малоҳат ва назокатга бой байтларини битгандир?
Дабусияда туғилган алломалар ичида энг машҳури фақиҳ, қози Абу Зайд Убайдулло ибн Умар ад-Дабусийдир. Ул зот Бухоронинг етти машҳур қозисидан бири, ҳанафий мазҳабининг йирик вакили ва пешвоси бўлганлар. Абу Зайд ад-Дабусий 978 йили Дабусияда таваллуд топган ва шу ерда улғайиб машҳур алломалардан таълим олиб, фиқҳ илмининг билимдони бўлиб етишган.

Дабусий нисбаси билан танилган яна ўнлаб алломалар номи ва асарлари бизгача етиб келган. Бу эса, Дабусия қадимий маданият ва маърифат бешикларидан бири бўлганини яна бир карра тасдиқлайди.

Дабусия асрлар давомида барқарор, мустаҳкам қалъа сифатида мавжуд бўлган. Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар сингари сулолалар даврида ҳам Дабусия ўз стратегик аҳамиятини йўқотмай келган. Ўн тўққизинчи асрнинг биринчи ярмида, Бухоро ҳукмдори Амир Ҳайдар давридан бошлаб, қалъа Зиёвуддин номини олган. Дастлаб, Дабусия ва Зиёвуддин атамалари тенг қўлланган бўлса, кейинчалик, Дабусия атамаси истеъмолдан чиқиб кетган. Ўша пайтларда Зиёвуддин ҳам қалъа номи, ҳам Бухоро амирлигидаги вилоят номи сифатида қўлланган. Бугунги Пахтачи тумани маркази – Зиёвуддин шаҳри эса, тарихий Дабусиядан 7-8 чақирим масофада жойлашган.

Дабусия нима сабабдан ҳувиллаб қолгани, одамлар бу ҳудудни ташлаб кетгани ҳақида ҳам аниқ маълумотлар йўқ. Бу ҳолни кўпчилик қалъадан бир неча чақирим масофда, бугунги Пахтачи тумани марказида янги Зиёвуддин шаҳрининг юзага келиши, аҳлининг кўпчилиги шу ерга кўчиб келиши билан изоҳлашади.
Ҳа, бугун бу тарихий ҳудудда ана шу девор парчаларию, ягона обида Баҳра ота мақбарасидан бўлак иншоотни учратмайсиз. Мазкур иншоот ўрта асрларда қад ростлаган бўлиб, унда бир пайтлар шу ҳудудда яшаб ўтган улуғ алломалардан бирининг хоки ётибди.

Кўҳна Дабусия кенгликлар узра яна бир оқшом чўкмоқда. Бу масканни тарк этарканмиз, дилимиздан ўтаётган хазин, тушуниксиз туйғулар ўз-ўзидан қуйма сатрларга айланади.

Бунда ҳар бир қадам – асрларга тенг,
Ҳар зарра мангулик, эрк нишонаси.
Қадим Дабусия – кўҳна тарихнинг
Янги дунёдаги элчихонаси...

Рустам ЖАББОРОВ

Мен у салафийга мужтаҳид олимлар имом Абу Ҳанифа, Молик, Шофеъий ва Аҳмад раҳимаҳумуллоҳнинг бир масала ҳақидаги қавлларини айтдим.
У бўлса:
- Сиз менга бу масалада Аллоҳ не деган ва Аллоҳнинг Расули не деган?, шуни айтинг, деди.

Мен унга бундай дедим: Бу тўртала имом бу масала ҳақидаги ҳукмни Таврот ёки Инжилдан олишмаган. Улар айнан Қуръон ва Суннатдан олишган. Бу масаладаги ихтилофлари, яъни турлича қавл айтишлари сабаби эса, оят ва ҳадисни турлича фаҳмлашларидир!

(Саҳобалар ҳам бир оят ёки ҳадисни турлича фаҳмлашган).

Сенинг бу фикринг эса сатҳий, фақат зоҳирий эътиборда, кўринишда ҳақ бўлсада аслида ўта хатарли ва алдамчидир…

Доктор Абдулфаттоҳ Ёфиъий.

————

Ҳозирда ҳукмни Қуръон ва Суннатдан оламиз дея одамларни алдаётган, уларни ихтилофга солаётган тоифалар бор.

Уларни эшитсангиз гапларига қоил қоласиз, аммо чуқурроқ ўргансангиз асл башаралари очилиб ёлғонлари фош бўлиб қолади.

Улар фикрича Имом Абу Ҳанифа, Молик, Шофеъий ва Аҳмадларга эмас, Қуръон ва Суннатга эргашиш лозим экан.

Гўё бу мужтаҳид имомлар оят ва ҳадисдан эмас, Таврот ва Инжилдан ҳукм олишган экан.

Науузу биллаҳ! Шунақалардан биттаси билан бир соат баҳс қилдик, роса тортишди, охирида эса келинг энди сиз китобингизни ўқинг десак, мен арабча ўқий олмайман деди…

Баъзилари оят ва ҳадисдан олмаяпти, дея дод солишади, аммо ўзлари эса Қуръон ўқишни ҳам билишмайди…

Азизлар кўзингизни очинг. Тўртала мазҳаб эгалари ҳам айнан Қуръон ва суннатдан ҳукм олганлар ва уларнинг ўзлари салафи солиҳлардан бўлишган.

Ҳозирдаги бу тоифалар эса, ўзлари ва эргашган уламолари салафлардан эмас, аммо одамларни салафларга эргашамиз дея алдашяпти, ҳа ҳа алдашаяпти.

Улар эргашган ибн Таймия, ибн Абдулваҳҳоб, Албоний, Ибн Боз, Фавзон каби олимлар асло салафи солиҳлар эмас. Аксинча, энг аввали ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан 600 йил кейин яшаган.

Тўртала имом Абу Ҳанифа, Молик, Шофеъий ва Аҳмадлар эса айни саҳобалар, тобеинлар ва табаа тобеинлар даврида яшашган ва улар айнан салафи солиҳлардир.

Энди оз бўлсада тушуна олдингизми?

Аслида салафи солиҳларга айнан тўрт мазҳабдан бирини тутган инсон эргашган ҳисобланади!

Уларни даъволари жуда зўр, аммо аслида ёлғон!

Алданишни бас қилинг!!!

(ораларидаги солиҳ ва ақл соҳиблари мустасно)

Суннатуллоҳ Абдулбосит

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Буюк алломаларимиз ижодини ўрганамиз

Буюк қомусий олим Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Ал Берунийнинг (973-1048й.) асарлари минг йилдан буён жаҳон илм аҳлига мукаммал дарслик ва қўлланмалар вазифасини ўтаб келмоқда.

Олимнинг “Хронология”, “Ҳиндистон”, “Геодезия”, “Минералогия” ва “Масъуд қонунлари” каби асарлари бир мунча тўлиқ ўрганилган. Бироқ Берунийнинг сўнгги асари бўлмиш “Китаб ас-сайдана фи-т-тибб” (“Тиббиётда фармокогнозия китоби”) асари етарли ўрганилган эмас. Унинг ягона асл нусхаси 1927 йилда Туркиянинг Бурса шаҳрида топилган ва ўша ердаги кутубхонада сақланади.

Форс тилига таржима қилинган нусхаси эса 1899 йилда Ҳиндистоннинг Лакхнау шаҳрида топилган бўлиб, ҳозирда Британия музейида сақланади. “Сайдана”ни рус тилига олим Убайдулла Каримов ўгирган бўлиб, “Фан” нашриётида 1973 йилда нашр этилган “Беруний” танланган асарларининг IV жилдини ташкил этади.

“Сайдана” фармокогнозик асар бўлиб, тиббиётнинг қуроли саналмиш дори-дармон тайёрланувчи воситалар ҳақидаги маълумотлар йиғиндисидир. Фармакогнозия грекча “дори” ва “билим” маъноларини англатувчи сўзлардан иборат. Наботот, ҳайвонот ва маъданлардан олинадиган доривор воситалар ҳақидаги илмий фандир.

“Сайдана” ўша вақтлари мавжуд бўлган доришунослик тарихи бўйича ёзилган энг қимматбаҳо манба ҳисобланади. Олимнинг бу асари Ибн Синонинг “Тиб қонунлари”дан кескин фарқ қилади. Ибн Сино доривор воситаларнинг таркибини, хусусиятларини ҳамда касалликка таъсирини, доривор воситалардан доринома бўйича малҳам, ичимлик, дори тайёрлашни аниқ ёзган.

Беруний эса ўз асарида ана шундай доривор воситаларнинг турли тиллардаги муқобиллари, ҳатто айрим шевалардаги номларини ҳам келтириб ўтган. Чунки, ўша вақтларда биргина дорининг турли номлари бор ва (ёки) битта атама турли дориларни англатар эди. Бу ҳақда Беруний шундай бир ҳикояни мисол келтиради: “Дориларнинг турли тиллардаги номларини аниқ билиш инсон учун фойдалидир. Менинг эсимда, хоразмлик бир амир касал бўлиб қолганида унинг давоси учун Нишопурдан доринома жўнатадилар. Лекин доришунослар, ҳакимлар дори таркибининг бир қисмини ҳеч топа олмайдилар. Ниҳоят, бир одамда борлигини эшитиб, дориворнинг ўн беш дирҳамини беш юз дирҳам тоза кумушга сотиб олишади. Харид қилинган модда гулсафсар илдизи экан. Табибларнинг жаҳли чиқиб, сотувчига таъна қилишади. Шунда у: “Сизлар дориворнинг номини билмадингиз, лекин аслида шуни сўрадингиз” дея жавоб беради.

Беруний гоҳо муаммолар келтирадиган бу каби чалкашликларни бартараф этиш мақсадида ўз асарида наботот, ҳайвонот, маъдан ва улардан олинадиган тахминан 4500 та доривор восита ҳақида маълумот бериб, уларнинг арабча, сурёний, сўғдийча, форсча, хоразмча, туркча ва бошқа тиллардаги номларини келтириш билан бирга, ўша давр доришунослик атамашунослигига катта ҳисса қўшган. Олим гоҳ у атамага, гоҳ бу атамага изоҳ бериш жараёнида тиббиётга дахлдор талай маълумотларни ҳам бериб ўтганки, бу асарнинг кўпқирралигини таъминлаган.

Муаллиф 2000 йиллик даврда яшаб ўтган табиблару ҳакимлар ва доришунос олимлар, табиатшунослардан 250 нафарининг асарларидан фойдаланган. Ўрни келганда, мақоллар, шеърий парчалардан ҳам мисоллар келтириб, атамаларнинг маъно қирраларини ёритишга эришган. Доривор моддаларни изоҳлар экан, уларнинг шифобахшлик хусусиятларини ҳам очиб беришга интилган: “Ҳаворанг гулли айиқтовон ўсимлиги бавосилга даво бўлади, қизил гуллилари эса бавосилни кучайтиради... Бўтакўзнинг дамламаси яра-чақаларга малҳам бўлади. Лекин ҳакимлар бўтакўзнинг мижозини совуқ ва ҳўлга тенглаштиришади. У ҳолда яраларга малҳам эмас, тинчлантирадиган воситадир. Қубийун тоши ўткир таъмли ҳидга эга бўлиб, у йирингни тортиб олади”.

Беруний ва ундан олдинги давр тиббий атамалари шу доривор олинадиган маҳсулот номига, касаллик номига ва дорининг хусусиятларига нисбатан ифодаланган. Бу хизматлар ўтмиш табибларимиз ва табобатга оид фаннинг халқчиллигини ва амалиётда қўллашнинг қулайлигини таъминлайди. “Сайдана”да бу атамаларнинг бир неча тиллардаги муқобиллари ва синонимлари берилиши табобат илмини умумжаҳон аҳамиятига молик қилган. Улуғ аллома Абу Райҳон Берунийнинг буюк тарихий хизмати ҳам ана шунда.

Муҳаррама Пирматова

Буюк Британия Бош вазирининг дин ва эътиқод эркинлиги бўйича махсус вакили Фиона Брюс ўзининг «Декларациялар мулоқоти» халқаро форуми иштирокчиларига йўллаган видеомурожаатида Ўзбекистонни жорий йил 5-6 июль кунлари диний эркинликлар таъминланиши мавзусига бағишлаб Лондонда ўтказиладиган халқаро конференцияга таклиф этди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА мухбири.

– Тарихий Бухоро декларацияси қабул қилинганлиги билан табриклайман, - деди Фиона Брюс. – Ушбу форумнинг муҳимлиги ҳақида гапирар эканман, диний толерантлик ва кўп миллатли ҳамжиҳатликнинг таъминланиши борасидаги Ўзбекистоннинг маданий меросини эътироф этишдан бошлашни истар эдим.
Сизнинг мамлакатингиз сўнгги 4-5 йил ичида диний эркинлик ва эътиқод масаласида фавқулодда салмоқли муваффақиятларга эришганлиги ҳамда одамлар ўз динларини ифода этадиган ёки амалда рўёбга чиқарадиган кўплаб масканларни яратганлиги билан фахрланишга ҳақлидир. Мен чин дилдан умид қиламанки, бу ижобий ўзгаришлар давом этади ва бу эркинликлар келажак авлодлар учун асраб қолинади.

Мен ва бошқа халқаро ташкилотлар вакиллари сизни бу изчил жараёнда қўллаб-қувватлашга тайёрмиз.

Бирлашган Қироллик 5-6 июль кунлари Лондонда диний ва эътиқод эркинликлари таъминланишига бағишланган халқаро анжуманга мезбонлик қилади. Умид қиламизки, ушбу анжуманда 50 дан ортиқ мамлакатдан ҳукумат вакиллари, диний етакчилар ва фуқаролик жамияти фаоллари тўпланади. Улар нафақат диний эркинликлар соҳасидаги глобал муаммоларни муҳокама қилиш, балки уларни ҳал қилиш бўйича ҳам ҳаққоний ва амалий қадамларни ташлаш юзасидан келишиб олиш учун ҳам йиғилишади.

Ўзбекистон делегациясини Лондонда қутлайман, деб умид қиламан.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати