Кўҳна заминимизда бир пайтлар гуллаб яшнаган, бугунги кунда тарих пардаси ортига чекиниб, фақат кўҳна манбалару турфа афсоналар орқали номи бизгача етиб келган яна қанчадан-қанча шаҳарлар, қадимий тамаддун ўчоқларининг излари сақланиб қолган. Улардан бири қадимий Дабусиядир.
Қадимий ва ҳамиша навқирон Самарқанд шаҳридан вилоятнинг энг олис ҳудуди – Пахтачи туманига кириб бораркансиз, бугунги кун нафаси яққол сезилиб турган бу замонавий гўшадан бир неча чақирим нарида бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган қадимий қалъа мавжуд бўлганига ишонгингиз келмайди.
Бир пайтлар Ғарбу Шарқни боғлаган Буюк ипак йўлининг бир қисми бўлган қадимий кўчадан кетиб бораркансиз, Зарафшон дарёсининг чап соҳилида, катта-кичик тепаликлар бағрида, тупроқ остида қолиб кетган Дабусия қалъаси ўрнига етиб келганингизни ҳам сезмай қоласиз. Ҳар йили баҳор бу тепаликлар – сон-саноқсиз қабрлар узра ўзининг зангори гиламини тўшайди. Ер бағрини ёриб чиққан миллионлаб майсалар, алвон қизғалдоқлар худди номаълум алифбода, турфа рангларда битилган битиклар сингари бизни мозийнинг сирли манзилларига чорлайди...
Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, бир пайтлар ана шу кенгликларда Дабусия қалъаси қад ростлаган. Уни турли манбаларда Дабусқалъа, Дабусий, Дабус, Даҳбус сингари номлар билан аташган. Зарафшон дарёсининг телбавор мавжлари қалъанинг шимолий деворларини ювиб, кейин ўнг тарафга бурилиб кетади.
Ривоятларга кўра, ана шу деворларда пайғамбаримизнинг амакиваччалари, Ҳазрати Али (р.а.)нинг бармоқ излари сақланиб қолган экан. Табиийки, бугунги кунда қалъа ҳам, унинг девори ҳам, у едаги табаррук излар ҳам йўқ. Бўлганда ҳам, уни ҳазрати Алига нисбат бериш ўринсиз бўлар. Чунки, ул зот бизнинг диёримизга қадам босмаганлар.
Самарқанд ва Бухоро оралиғидаги бу қадимий қалъа ҳақида ўтмишдаги тарихнавис олимлар қимматли маълумотларни ёзиб қолдирганлар. Жумладан, Х асрда яшаб ижод қилган географ олим Абдулфараж Басрийнинг ёзишича, Дабусия шаҳрига Искандар Мақдуний асос солган эмиш. Тарихчи Наршахий эса, унинг ёши ҳатто Бухородан ҳам қадимийроқ эканини таъкидлайди.
“Дабус" сўзи араб тилидан таржима қилинганда темир гурзи, тўқмоқ, деган маъноларни билдиради. Қалъа ўз даврида темирдан мустаҳкам қилиб қурилгани боис, ана шундай аталган бўлиши мумкин. Тўққизинчи асрда яшаган араб тарихчиси Ал-Яъқубий ҳам бу қалъани “душман тиғи ўтмайдиган, мустаҳкам ва машҳур шаҳар” дея таъкидлаган эди”.
Яна бир машҳур тарихчи Абу Жаъфар ат-Табарий Дабусия ҳақида тўхталиб, бу ерни 10 минг нафар сарбоз қўриқлаганини ёзади. Шунингдек, Ал-Муқаддасий, Ёқут Ҳамавий, Ибн Ҳавқал, Ибн Хурдобеҳ, Ас-Самъоний, Абу Райҳон Беруний, Абул-Фидон сингари ўрта аср алломалари Дабусия билан боғлиқ маълумотларни ўз асарларида келтириб ўтадилар.
Мазкур тарихий манбаларда Дабусияда жуда катта бозорлар, масжид ва мадрасалар фаолият кўрсатгани, олтин, кумуш ва мис тангалар зарб этиладиган зарбхоналар бўлгани ўз аксини топган. Бир замонлар Дабусияда тўқилган “вадорий” деб номланган матоларнинг Ғарбу шарқда бозори чаққон бўлган. Шунингдек, Дабусияда жундан тўқилган матолар ва теридан ясалган маҳсулотлар ҳам кўп миқдорда ишлаб чиқарилган ва савдогарлар томонидан дунёнинг турли бурчакларига олиб кетилган. Буларнинг бари Дабусия ўз даврида ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий, ҳам ҳарбий жиҳатдан катта мавқега эга бўлганидан далолат беради.
Дабусия аҳли азалдан мард, жасур, эркпарвар бўлгани ҳақида тарихий манбалар ҳам, халқ орасидаги афсонаю ривоятлар ҳам далолат беради. Араб лашкарбошиси Қутайба ибн Муслим ўз қўшини билан Бухорони қамал қилганида унинг ҳукмдори ёрдам сўраб, Дабусияга элчи жўнатади. Дабусияликлар зудлик билан Бухоро шаҳрига йўл олади ва бухоролик мудофаачилар билан бирлашиб, душманни Амударёнинг нариги қирғоғига улоқтириб ташлайди.
Орадан кўп ўтмай, Қутайба қўшин тўплаб, Афросиёб шаҳрига ҳужум уюштиради. Лекин Бухоро ва Дабусия лашкарлари яна бирлашиб душманни мағлуб этади.
Шунда Қутайба аввал Дабусияни бўйсундирмаса, Бухорони ҳам, Самарқандни ҳам ололмаслигини англаб етади. Шунинг учун ҳам кейинги мағлубиятдан сўнг куч тўплаб, Дабусия қалъасига ҳужум қилади. Бир неча кун давом этган қақшатқич тўқнашувлардан сўнг Қутайба қалъа деворларининг мустаҳкамлиги, ҳимоячиларининг моҳир чавандоз, ўткир мерганликларига тан беради. Камон ўқлари ва қилич тиғларига кучли таъсир этувчи заҳар суртилганлиги боис, ундан жароҳат олган ёғийлар дарҳол ҳалок бўларди. Шунда Қутайба қалъани қамал ҳолатида сақлашга қарор қилади. Қалъага кириб-чиқувчи яширин йўллар, чашмалардан сопол қувурлар орқали сув оқиб келиши, махсус омборларда озиқ-овқатлар сақланишини душман билмаган. Бу ерда беш йилгача етадиган қуритилган гўшт, мевалар, дон улкан сопол кўзаларда сақланган.
Араблар қўлига асир тушиб қолган дабусияликлар сир олиш учун жуда қаттиқ қийноққа солинган. Асирлар хоинликдан кўра мардларча ўлимни афзал билиб, ўз тилларини тишлаб узиб ташлаганлар.
Ниҳоятда танг аҳволда қолган Қутайба қалъа атрофидаги қишлоқлар аҳолисини қатл қилишга фармон беради. Шундан кейин қалъа мудофаачилари сони кескин камайиб боради. Улар ўзларини ўлимга маҳкум этсалар-да, таслим бўлишмайди. Шундан кейингина босқинчилар ҳимоясиз қолган қалъага бостириб кирганлар.
Қалъа ҳудудида олиб борилган илмий изланишлар жараёнида топилган иш қуроллари, рўзғор буюмлари, ҳунармандчилик ускуналари, овчилик ва чорвачилик қуроллари сифати, пишиқлиги, ихчамлиги ва ташқи кўриниши билан анча тараққий этганлигидан далолат беради. Ҳатто, қалъанинг бутун ҳудудига сопол қувурлар ётқизилиб, канализация тизими яратилган, тоза ичимлик суви таъминоти йўлга қўйилган.
Тарихий манбаларни варақлар эканмиз, бир пайтлар бу кўҳна кент не-не фотиҳу жаҳонгирларни кўрганига амин бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари буюк аждодларимиз бу масканга қадам ранжида қилишган. Эҳтимолки, Самарқандда умрининг энг навқирон дамларини кечирган Ҳазрат Навоий ҳам бир муддат Дабусияда тўхтаб ўтган, балки мана шу кенгликларда туриб, ўзининг малоҳат ва назокатга бой байтларини битгандир?
Дабусияда туғилган алломалар ичида энг машҳури фақиҳ, қози Абу Зайд Убайдулло ибн Умар ад-Дабусийдир. Ул зот Бухоронинг етти машҳур қозисидан бири, ҳанафий мазҳабининг йирик вакили ва пешвоси бўлганлар. Абу Зайд ад-Дабусий 978 йили Дабусияда таваллуд топган ва шу ерда улғайиб машҳур алломалардан таълим олиб, фиқҳ илмининг билимдони бўлиб етишган.
Дабусий нисбаси билан танилган яна ўнлаб алломалар номи ва асарлари бизгача етиб келган. Бу эса, Дабусия қадимий маданият ва маърифат бешикларидан бири бўлганини яна бир карра тасдиқлайди.
Дабусия асрлар давомида барқарор, мустаҳкам қалъа сифатида мавжуд бўлган. Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар сингари сулолалар даврида ҳам Дабусия ўз стратегик аҳамиятини йўқотмай келган. Ўн тўққизинчи асрнинг биринчи ярмида, Бухоро ҳукмдори Амир Ҳайдар давридан бошлаб, қалъа Зиёвуддин номини олган. Дастлаб, Дабусия ва Зиёвуддин атамалари тенг қўлланган бўлса, кейинчалик, Дабусия атамаси истеъмолдан чиқиб кетган. Ўша пайтларда Зиёвуддин ҳам қалъа номи, ҳам Бухоро амирлигидаги вилоят номи сифатида қўлланган. Бугунги Пахтачи тумани маркази – Зиёвуддин шаҳри эса, тарихий Дабусиядан 7-8 чақирим масофада жойлашган.
Дабусия нима сабабдан ҳувиллаб қолгани, одамлар бу ҳудудни ташлаб кетгани ҳақида ҳам аниқ маълумотлар йўқ. Бу ҳолни кўпчилик қалъадан бир неча чақирим масофда, бугунги Пахтачи тумани марказида янги Зиёвуддин шаҳрининг юзага келиши, аҳлининг кўпчилиги шу ерга кўчиб келиши билан изоҳлашади.
Ҳа, бугун бу тарихий ҳудудда ана шу девор парчаларию, ягона обида Баҳра ота мақбарасидан бўлак иншоотни учратмайсиз. Мазкур иншоот ўрта асрларда қад ростлаган бўлиб, унда бир пайтлар шу ҳудудда яшаб ўтган улуғ алломалардан бирининг хоки ётибди.
Кўҳна Дабусия кенгликлар узра яна бир оқшом чўкмоқда. Бу масканни тарк этарканмиз, дилимиздан ўтаётган хазин, тушуниксиз туйғулар ўз-ўзидан қуйма сатрларга айланади.
Бунда ҳар бир қадам – асрларга тенг,
Ҳар зарра мангулик, эрк нишонаси.
Қадим Дабусия – кўҳна тарихнинг
Янги дунёдаги элчихонаси...
Рустам ЖАББОРОВ
