Намоз Ислом динининг устунидир. Мусулмоннинг хужжатидир. Қулликни ифодасидир. Намоз бу шунчаки одатга айланиб қолган кундалик вазифа ҳам эмас. Намоз мусулмон кишининг нафақат охиратини, балки, дунёсини ҳам обод қиладиган, ҳаётини, яшаш тарзини тартибга соладиган илоҳий кўрсатмадир. Намоз қиёмат кунида бандадан энг аввало ҳисоби сўраладиган фарз амалдир.

Ҳақиқий намозхон киши эса ўз ҳаётини Роббисининг розилиги  билан мувофиқ қилиб олган, Аллоҳ таоло буюрган намоз ибодатини бекаму кўст адо қиладиган, намози уни турли туман фахш ва ёмон амаллардан тўсиб турадиган кишидир.

Намозхонларга дунёда ҳам, охиратда ҳам жудаям кўп яхшиликлар ваъда қилинган. Дунёдагиси ҳаловат, барака ва ҳоказолар бўлса, охиратдагиси баланд даража, енгил ҳисоб китоб ҳамда Аллоҳ таолонинг розилигидир.

Бироқ, шундай намозхонларни кўрамизки, уларнинг намозлари фақатгина маълум бир вақтда, маълум жойларда, бир хил ҳолатдаги ҳаракатларни бажаришдангина иборат бўлиб қолганга ўхшайди. Ўқиётган намозининг асари ҳаётида акс этмайди. Кийинишида, муомаласида ва ўзгалар билан бўладиган олди-берди ёки бошқа муомаласида кўринмайди.

Хўш, Аллоҳ таоло таърифлаган, мақтаган намоз ўқигувчини қандай сифатларга эга бўлиши керак. Аллоҳ таоло жаннатларда ваъда қилган даражотларга, мукофотларга эга бўлиш учун намозхон қандай бўлиши керак? Намозхон фақат ибодат чоғида мўмин бўлиши керакми? Бу саволларнинг жавобини ҳам Роббимизнинг каломидан қидирамиз.  Аллоҳ таоло айтади:

“Дарҳақиқат инсон бетоқат қилиб яратилгандир. Қачон унга ёмонлик (камбағаллик-кулфат) етиб қолса, у ўта бесабрлик қилгувчидир. Қачон унга яхшилик (бойлик, саломатлик) етса у ўта манъ қилгувчи – бахилдир. Фақат намоз ўқигувчи зотлар (яъни мусулмонларгина ундоқ эмасдирлар)ки. Улар намозларида доим – барқарор бўлгувчи зотлардир. Улар (топган) мол-мулкларида сўрагувчи ва (мол-давлатдан) маҳрум кишилар учун маълум ҳақ (яъни закот) бўлган зотлардир. Улар жазо — Қиёмат кунини тасдиқ этадиган зотлардир. Улар Парвардигорларининг азобидан қўрқувчи бўлган зотлардир. Зотан Парвардигорларининг азоби (ҳеч ким учун) бехатар эмасдир (яъни ҳеч кимнинг «Менга Аллоҳнинг азоби тушмайди», деб хотиржам бўлишга ҳаққи йўқдир). Улар авратларини (ҳаромдан — зинодан пок) сақлагувчи зотлардир. Магар ўз жуфти ҳалолларидан ва қўлларидаги чўриларидангина (сақланмайдилар). Бас, улар маломат қилинмаслар. Энди ким бундан ўзгани (яъни, зино ва шу каби шариати Исломийяда ҳаром қилинган бошқа нарсаларни) истаса, бас, ана ўшалар ҳаддан ошгувчи кимсалардир. Улар (яъни мўмин-мусулмонлар) ўзларига ишонилган омонатларга ва (ўзгаларга) берган аҳд-паймонларига риоя қилгувчи зотлардир. Улар ўз гувоҳликларини тўғри-холис адо қилгувчи зотлардир. Улар намозларини (вақтида адо этиб, қазо бўлишдан) сақлагувчи бўлган зотлардир. Ана ўшалар жаннатларда ҳурмат иззат кўргувчидирлар”.  (Маъориж сураси 19-35-оятлар)

Хулоса: Аллоҳ таоло мақтаган, яхши кўрган, жаннатларда улкан даража ва мақомлар ваъда қилинган  ҳақиқий намозхон:

• Бетоқат, бесабр бўлмайди. Бойлик ва камбағалликда ҳам хотиржам бўлади.
• Бахил бўлмайди. Аллоҳ унга берган яхшиликларни бошқаларга ҳам раво кўради.
• Намозини муҳофаза қилади. Бесабаб тарк қилмайди. Қазо бўлишдан эҳтиёт қилади.
• Мол дунёсида бева бечоралар ва мискинларнинг ҳаққи бор эканлигини билади ва бу ҳақларни адо қилади.
• Қиёмат кунига, у кундаги ҳодисаларга аниқ ишонади. Ишонган нарсаси учун тайёргарлик кўради.
• Аллоҳ таолонинг азоби шиддатли эканлигини билади. У Зотнинг азобидан қўрқади. Ўз нафсини азобдан омонда қолади дея хотиржам бўлиб қолмайди.
• Авратларини номаҳрамларнинг кўзи тушишидан сақлайди. Эҳтиёт қилади. Зино ва унга олиб борадиган барча воситалардан узоқ бўлади.
• Зиммасига юклатилган барча омонатларни муҳофаза қилади. Уларга Асло хиёнат қилмайди.
• Аҳдига ва ваъдасига риоя қилади. Уларни бузмайди.
• Гувоҳлик беришда ўз нафсини,  ёки кимнидир фойдасини кўзлаб эмас, балки, фақатгина Аллоҳ таолонинг розилиги учун холис, адолатли гувоҳ бўлади.

Мана шу зикр қилинган сифатларга эга бўлган намозхонлар “жаннатларда ҳурмат иззат кўргувчидирлар”.  Шундай экан, ўқиётган намозларимиз ахлоқимизни ҳам ислоҳ қилсин. Кишилар бизни намоз ўқиётганимизни кўриб эмас, балки бизда мавжуд бўлган ушбу гўзал сифатлар орқали намозхон эканимизни билсин. Ахлоқсизлигимиз ва беодоблигимиз сабабли, намоз деган ибодатга нисбатан нолойиқ фикрлар, намозхонга нисбатан салбий муносабатлар билдирилишига сабабчи бўлиб қолмайлик.

Зеро, Роббимиз айтганидек: “Албатта, намоз фахш ва мункр ишлардан қайтаради”. (Анкабут сураси, 45-оят)

Олмазор туманидаги “Мевазор” жоме масжиди имом ноиби Ёрбек Исломов

Мамлакат тараққиёти ва фаровонлигини таъминлашда миллатлараро, динлараро ўзаро бағрикенглик ва тотувлик ҳамиша муҳим аҳамият касб этади. Юртимизда 130 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари турли динларга эътиқод қилувчи халқлар бўлиб, улар тинч-омон, аҳил-иноқ яшаб келмоқдалар.

Ҳар йили юритимизда 16-ноябрь «Халқаро бағрикенглик куни» кенг нишонланади. Шу муносабат билан Узбекистан мусулмонлари идораси тасарруфидаги олий ва урта махсус ислом билим юртларида 2021/2022 укув йилига мулжалланган маънавий-маърифий тадбирлар режасига кура

«16-ноябрь – Халқаро бағрикенглик куни» арафасида «Бағрикенглик ҳафталиги»ни ташкил этиш чора-тадбирлариининг режаси ишлаб чиқилган.

Тадбирни ўтказишдан асосий мақсад жамиятда миллатлараро тотувлик, диний бағрикенглик муҳитини мустаҳкамлаш, жаҳон ҳамжамияти билан дўстона алоқаларни кучайтириш, тинчлик ва барқарорликни таъминлаш, умуминсоний қадриятларни асраб-авайлаш, мамлакатлар ва халқлар ўртасида самимий дўстлик ришталарини боғлаш, миллатлараро муносабатларни мустаҳкамлаш, халқаро ҳамкорликни ва ватандошларни қўллаб-қувватлаш, юртимизнинг жаҳон майдонидаги обрў-эътиборини ошириш, инсонпарварлик ғояларини кучайтириш ҳамда маданий-маънавий муносабатларни халқаро миқёсда кенгайтиришдан иборат.

Режага асосан 16-ноябрь куни Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши тамонидан «Миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик – жамият барқарорлиги гарови» мавсусида фестивал ташкил этилди. Фестивалда тегишли вазирликлар, ташкилотлар, идоралар ва таълим даргоҳлари билан бир қаторда Нукус Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний ўрта махсус ислом билим юртининг ўқитувчилари ва фаол талабалари ҳам иштирок этди.

Байрамона кайфиятда ўтган тадбир давомида республикамизнинг маданият соҳаси вакиллари томонидан ижро этилган куй ва қўшиқлар йиғилганларга манзур бўлди. Тадбирда юртимизда яшаётган турли халқ вакилларининг ижро намуналарида «Биз – бир халқмиз» шиори сезилиб турди.

Тадбирдан сўнг билим юрти ўқитувчилари ва талабалари юртимизда таълим соҳасида яратилган имкониятлар, миллатлараро тотувлик ва бағрикенглик мавзусида суҳбатлашиб, ўзаро фикр алмашди.

Билим юрти маънавият ва маърифат ишлари

бўйича мудир муовини

А.Ережепов

بسم الله الرحمن الرحيم

الحَمْدُ لله ، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ محمد وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ أَجْمَعِينَ

Абу Ҳанифа – буюк мужтаҳид имом!

Муҳтарам жамоат! Аллоҳ таолонинг инояти билан Ислом дини  Пайғамбаримиз алайҳиссаломга мукаммал нозил қилинди. Саҳобалар, улардан кейин тобеъин, таба тобеъинлар ва уламолар ушбу динни келажак авлодга етказишда катта фидокорлик кўрсатишди  ва ҳозиргача кўрсатмоқдалар.

Хусусан, мазҳаб уламолари Имом Абу Ҳанифа, Имом Молик, Имом Шофеъий ва Имом Аҳмад раҳимаҳумуллоҳ Қуръони карим, ҳадиси шариф, уламолар ижмосидан чиқариб олган усул ва фиқҳга оид қоидалар билан динимизнинг Қиёматгача сақланиб қолишига ҳисса қўшдилар.

Маълумки, юртимиз Ислом нури билан мунаввар бўлган пайтлардан бери ватандошларимиз ҳанафий мазҳабига амал қилиб келишган. Ҳанафий мазҳабимизга Имом Аъзам Абу Ҳанифа ва шогирдлари Имом Абу Юсуф ҳамда Имом Муҳаммад раҳимаҳумуллоҳ асос солганлар.

Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ – Ислом тарихидаги буюк шахслардан бири. Мазҳаббошимиз сифатида у зотнинг ҳаётларини ўрганар эканмиз, Аллоҳ таолонинг инояти ва тавфиқи у зотга ёр бўлганини англаймиз. Ислом уммати нима сабабдан улуғ мужтаҳидларнинг йўлларини бир овоздан ҳақ деб билганларини тушуниб оламиз. Уларнинг илмий салоҳияти ва инсоний фазилатларига гувоҳ бўламиз.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 80 (мелодий 699) йилда Куфа шаҳрида халифа Абдулмалик ибн Марвон даврида туғилганлар. Бу даврда бир жамоа саҳобалар ҳаёт эдилар. Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ уларга эргашган тобеъинлардан бўлганлар. Чунки у зот Куфага ташриф буюрган саҳоба Анас ибн Молик ҳақида: “Анас разияллоҳу анҳуни кўрганман”, деганлари бизга ишончли ҳолда етиб келган.

Пайғамбаримиз алайҳиссалом фақиҳлар ҳақида шундай деганлар:

مَنْ يُرِدْ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ ﴾ (متفق عليه عن معاوية رضي الله عنه

яъни: “Кимга Аллоҳ яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди” (Муттафақун алайҳ). Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар:

اَلنَّاسُ فِي الفِقْهِ عِيَالٌ عَلَى أَبِي حَنِيْفَةَ

яъни: “Одамлар фиқҳ илмида Абу Ҳанифага қарам (муҳтож)дирлар”.

Машҳур муҳаддис ва муаррих Имом Заҳабий ривоят қиладилар:

قِيْلَ لِمَالِكٍ: هَلْ رَأَيْتَ أَبَا حَنِيْفَةَ؟ قَالَ: نَعَمْ، رَأَيْتُ رَجُلًا لَوْ كَلَّمَكَ فِي هَذِهِ السَّارِيَةِ أَنْ يَجْعَلَهَا ذَهَبًا، لَقَامَ بِحُجَّتِهِ 

яъни: Имом Моликка: “Абу Ҳанифани кўрганмисиз?” дейилганда, у зот: “Ҳа, кўрганман, агар мана шу устунни тилла деб исботламоқчи бўлса, ҳужжат келтира оладиган киши эканини билдим”, – деганлар (“Сияру аъломун нубало” китоби).

Ахлоқ ва тақволари. Аллоҳ таоло олим бандаларини мақтаб, шундай дейди:

  إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ

яъни: “Бандалари орасида Аллоҳдан уламоларгина қўрқарлар. Ҳақиқатан, Аллоҳ қудратли ва мағфиратлидир” (Фотир сураси 28-оят).

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ Аллоҳ таоло ҳаром қилган амаллардан жуда эҳтиёткор, ўта ақлли, сукути кўп, доим тафаккурда бўладиган киши эдилар. Сергап эмасдилар. Кам кулардилар. У кишидан бирор масала сўралса, жавоблари асосли бўларди. Динини эҳтиёт қилар, ҳар кимни яхшилик билан ёд қилардилар. Ўзгаларнинг айби билан эмас, ўзининг нафси билан машғул эдилар.

Заковатлари: У зот 20 ёшларидан кейин фиқҳ илмини ўрганишга қаттиқ киришдилар ва токи умрларини охиригача таълим олиш, таълим бериш, фатво бериш ва илм сафарларидан бўшамадилар. Умрларини диннинг асосларини мустаҳкамлаш, фиқҳий масалаларга жавоб топиш ва ботил фирқаларга раддиялар беришга бағишладилар.

Тарихий манбаларда келтирилишича, бир гуруҳ даҳрийлар ҳазрат Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳни олдиларига келиб, мунозара қилишмоқчи бўлишди. Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ: “Сизлардан бир масала сўрайман, кейин хоҳлаганингизни қиласиз”, – дедилар ва: “Бир кеманинг ичи тўла мол бўлса ва денгиз тўлқинли бўлса, кемачи бўлмаса, бу кема ўз-ўзидан нажот топиб, бирор тарафга кета оладими?” – деб сўрадилар. Даҳрийлар: “Мумкин эмас”, – деб жавоб беришди. Сўнгра Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ  айтдилар: “Бу дунёнинг борлиги, унинг ўзгариб туриши, оламда жараён этаётган шунча ишлар бир Яратувчи ва бошқариб турувчисиз содир бўла оладими?!”. Шунда ҳамма даҳрийлар тавба қилиб, Аллоҳ таолонинг бир ва борлигига имон келтиришди.

Устоз ва шогирдлари. Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ жуда кўп олимларнинг илмидан фойдаланганлар. Ҳатто уларнинг сони 4000 мингга яқин бўлгани айтилади. Абу Жаъфар у зотдан: “Эй, Абу Ҳанифа, илмни кимлардан ўргандингиз”, – деб сўраганида: “Ҳаммоддан, у – Иброҳимдан, у эса – Умар ибн Хаттоб, Али ибн Абу Толиб, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Абдуллоҳ ибн Аббос разияллоҳу анҳумнинг шогирдларидан”, – деб жавоб берганлар. Демак Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг мазҳаблари бир қанча буюк саҳобаларнинг илм булоқларидан сув ичган.  

Ҳазрати Умар ибн Хаттоб разияллоҳу анҳу Кўфага буюк саҳобий Абдуллоҳ ибн Масъуд разияллоҳу анҳуни муаллим қилиб юбордилар. Ҳазрати Али разияллоҳу анҳу Куфага келганларида, у ерда фақиҳларнинг кўплигидан хурсанд бўлиб: “Аллоҳ Абдуллоҳни раҳмат қилсин, бу диёрни илмга тўлдирибди”, – деган  эканлар. Ўз навбатида Ҳазрати Али разияллоҳу анҳу ҳам халифалик даврларида пойтахтни Куфага кўчирдилар. Кейинчалик бир ярим минг саҳобаларни бу шаҳарга жалб қилдилар. Мана шу шаҳарда туғилиб ўсган Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг устозлари силсиласи ҳам юқорида зикр қилинган саҳобаларга, хусусан Абдуллоҳ ибн Масъуд разияллоҳу анҳуга боғланади. Яъни Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ фиқҳ илмларини Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан, у киши Иброҳим Нахаийдан, у киши Алқама ибн Қайсдан, у киши Ибн Масъуд разияллоҳу анҳудан олганлар.

Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ фиқҳга ружуъ қўйиб, ўша вақтнинг буюк машойихларидан дарс олдилар. Бу ҳақда ўзлари қуйидагиларни айтадилар: “Мен илм ва фиқҳнинг конида эдим. Унинг аҳли ила мажлис қурдим. Уларнинг фуқаҳоларидан бир фақиҳни лозим тутдим”. Ўша фақиҳ Ҳаммод ибн Абу Сулаймон раҳматуллоҳи алайҳ эдилар. У зот ўз замонасининг энг йирик олими фақиҳ, ўта зийрак, олижаноб бир шахс эдилар.

Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ 18 йил давомида Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан фиқҳ илмини ўргандилар. Бу ҳақда Имомнинг ўзлари шундай дейдилар: “Мен Ҳаммодни лозим тутганим каби, бирор киши бошқани лозим тутганини билмадим. Кўп савол берувчи эдим. Ҳатто баъзида мендан зерикиб: “Эй, Абу Ҳанифа, қорним шишиб, юрагим сиқилиб кетди”, – дер эдилар”.

Макка ва Мадинага кўп маротаба қатнаб, у ерда илм мажлислари қуриш натижасида юзга яқин тобеъинлар билан кўришганлар. У зот айниқса, ана шу тобеъинлардан ҳадис ривоят қилар ва фиқҳ музокарасини олиб борар эдилар.

Абу Ҳанифа ҳадис илмида ҳам етук эдилар. Бу фанда У зотнинг энг машҳур устозларидан бири, тобеъин Ато ибн Абу Рабоҳ разияллоҳу анҳудирлар. Ибн Аббос разияллоҳу анҳунинг илмлари ўша кишида эди. Имом у зотдан ҳадис эшитар ва шу билан бирга “илм денгизи” деб номланган буюк саҳобий Абдуллоҳ ибн Аббос разияллоҳу анҳунинг фиқҳини таълим олар эдилар. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ўз устозларини ёд этиб: “Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан кўра фақиҳроқ ва Ато ибн Абу Рабоҳдан кўра барча илмни жамловчироқ кишини кўрмадим”, – деган эдилар.

Китоблари. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ даврларида китоб ёзиш кенг тарқалган эмас эди. Шу сабабли у зот кўп китоб ёзиб қолдирмаганлар. Балки одамларга ижтиҳод, фатво ва дарс бериш билан манфаат етказганлар. Таржимаи ҳол китобларда у кишига тегишли китоблар: “Фиқҳул акбар”, “Ал-Олим вал мутааллим”, “Ал-Васийя” ва “Рисолатун ила Усмон Баттий” саналади. У зотнинг шогирдлари дарслар давомидаги маълумотларни тўплаб китоб шаклига келтиришган. Дарсларда У зот томонидан айтилган ҳадиси шарифларни тўплаб, бир нечта ҳадислар жамланмаси “Муснади Абу Ҳанифа” номли китоблар тузилган.

У зот фиқҳ илмини оғзаки нақл қилишдан ёзма шаклга ўтказишда катта таъсир кўрсатган фақиҳларнинг биринчиларидир.

Ибодатлари. У зотнинг узоқ йиллар кечалари ибодат қилишлари, таҳажжудлари ва хуфтоннинг таҳорати билан бомдодни ўқишлари жуда кўпчиликдан бизга етиб келган. Абу Осим ан-Набил айтадилар:

كَانَ أَبُو حَنِيَفَةَ يُسَمَّى الْوَتَدَ؛ لِكَثْرَةِ صَلاَتِهِ

яъни: “У зот кўп намоз ўқиганларидан “қозиқ”, – деб аташарди”.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ Қуръони каримни тўлиқ ва мукаммал ёд олган эдилар. Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳдан Имом Аъзам раҳимаҳуллоҳ ҳар кеча намозда Қуръони каримни хатм қилганликлари ривоят қилинган.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ бир нечта шогирдларини ўзлари ҳомийлик қилиб тарбия қилганлар. Жумладан, катта шогирдларидан бири Имом Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳ камбағал оиладан бўлиб, дарс ҳалқаларига ҳар доим қатнаша олмас эди. Бир куни Имом Абу Ҳанифа у кишини чақириб, бир халтачада пул бердилар. Ичида 100 дирҳам (42,5 г тиллага тўғри келади) бор эди. Абу Юсуфга: “Дарс ҳалқасини лозим тутинг. Пул тугаса менга билдиринг”, – дедилар. Шундан кейин Абу Юсуф дарсдан қолмадилар. Абу Юсуф у зотга пул тугаганини билдирмасдилар. Лекин пуллари тугар- тугамас Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ Абу Юсуфга маблағ берардилар. Имомнинг ўткир фаросати ва саховати сабабли Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳ етук олим, мужтаҳид бўлиб етишди. Халифа Ҳорун ар-Рашид даврида қозиул қузот (энг катта қози) лавозимида ишлаб, ҳанафий мазҳабининг кенг ёйилишига сабаб бўлдилар.  

Уламоларнинг мақтовлари. Расули акрам алайҳиссалом ҳадиси шарифда шундай марҳамат қиладилар:

وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَو كَانَ الدَّيْنُ مُعَلَّقًا بِالثُّرَيَّا لَتَنَاوَلَهُ رَجُلٌ مِنْ فَارِسٍ

رواه الإمام البخاري عن أبي هريرة رضي الله عنه

яъни: “Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, агар дин Сурайё юлдузига осилган бўлганда ҳам, форслардан бир киши уни олади” (Имом Бухорий ривоятлари).

Ушбу ҳадиси шариф борасида машҳур муҳаддис олим Аллома Суютий айтадилар: Бу ҳадисда Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳга ишора қилинган, чунки форсийлардан бирортаси Имом Аъзам раҳимаҳуллоҳнинг даражасига етмаган”, – деганлар (“Табйизус саҳифа” китоби).

Муҳаддислар султони, 100 мингдан ортиқ ҳадисларни ёд билган Яҳё ибн Маъин (158 ҳ.й.да туғилганлар) раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ҳадис борасида ишончли бўлиб, ёдлаган ҳадисинигина ривоят қилади, ёдламаганини айтмайди”.

Имом Яҳё ибн Маин машҳур муҳаддисларнинг устози ҳисобланадилар. У зотнинг илми ҳадисларни ва барча ровийларини тўла қамраб олганидан Имом Аҳмад: “Яҳё ибн Маъин билмаган ҳадис – ҳадис эмас”, – деганлар. Ҳадислар борасида шунча илмга эга бўлишларига қарамасдан, фиқҳда Имом Абу Ҳанифанинг мазҳабларида бўлганлар. Имом Бухорий, Имом Муслим ва Имом Аҳмад ибн Ҳанбалларнинг устози Яҳё ибн Маъиндек зотлар Имом Абу Ҳанифани мадҳ этиб, бошларига кўтарган экан, баъзи кишилар ушбу буюк Имомга таъна қилишдан уялсалар, яхши бўлар эди.

Яҳё ибн Маъин шундай дейдилар: “Мен қироатда – Ҳамзанинг қироатида, фиқҳда эса Абу Ҳанифанинг мазҳабидаман”.

Машҳур муҳаддис Имом Заҳабий шундай дейдилар: “Бу имомга фиқҳ ва унинг энг нозик жиҳатлари ҳам таслимдир, бунга шак-шубҳа йўқ!” “Фиқҳ борасида унга тўхталинган, одамлар бу борада унга боқимандадир”.

Ҳадис ровийларидан, Имом Моликнинг шогирди Яҳё Қаттон (120 ҳ.й.да туғилган) шундай дейдилар: “Абу Ҳанифа гапига кўра яхши саналган нарсани, албатта оламиз”.

Ҳатто мазҳабсизлар эътироф этган Ибн Таймия ҳам ўзини “Минҳожус суннаҳ” китобида Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ ҳақларида қуйидаги мақтов сўзни айтган:

أَنَّ أَبَا حَنِيفَةَ وَأَصْحَابِهِ مِمَّنْ لَهُ فِي الأُمَّةِ لِسَانُ صِدْقٍ مِنْ عُلَمَائِهَا

яъни: “Абу Ҳанифа ва у зотнинг шогирдлари уммат ичида чинакам мақтовга эга бўлган уламолардандир”.

Муҳтарам жамоа! Хулоса ўрнида айтиш жоизки, фиқҳий мазҳаб уламолари ҳар соҳада етук, ижтиҳод қилиш салоҳиятига эга бўлганлар ва бу ишга ниҳоятда масъулият билан ёндашганлар. Уларнинг бирорта сўзи далилсиз бўлмаган. Улар кучли асос – Қуръони карим ва суннатга суянганлари сабабли, ҳозиргача бутун дунё мусулмонлари бу фиқҳий мазҳабларга эргашиб келмоқдалар.

Лекин минг афсуски, баъзи бир тоифалар, мазҳабга эргашмаймиз, биз Қуръони карим ва суннатга эргашамиз, деган пуч даъво билан Ислом уммати ўртасига фитна солмоқдалар. Ваҳоланки, фиқҳий мазҳабларга эргашиш – айни Қуръони карим ва суннатга саҳобалар ҳамда тобеъинлар тушунгани каби эргашишдан бошқа нарса эмас! У даъво қилувчилар мужтаҳидлар ҳал қилган минглаб масалаларни Қуръон ва суннат асосида қайтадан кўриб чиқмоқчи бўлишди, лекин қисқа вақт ичида ўзаро жуда кўплаб ихтилофларга боришди. Бу уларнинг даъволари пуч экани, ўзлари эса ижтиҳод даражасига лойиқ эмаслигини кўрсатди.

Ҳозирда айрим мазҳабсизликка чақираётган тоифалар салафи солиҳлардан бўлган Имом Абу Ҳанифадек зотга эргашилса, маломат қилиб, ҳозирги кунда яшаётган ёки яқинда яшаб вафот этган қўштирноқ остидаги “шайх”ларининг йўлларига эргашиш зарурлигини айтадилар. Ваҳоланки, тўрт мазҳаб соҳиблари Расулуллоҳ алайҳиссалом мақтаган муборак замонларда яшаб, ижод қилганлар. Қолаверса, тўрт мазҳаб имомларининг илмлари ва тақволарига бутун уммат уламолари тасаннолар айтишган.

Мазҳабдан юз ўгириш салафи солиҳ йўлидан юз ўгириш бўлиб, шубҳасиз адашишга олиб боради. Шунинг учун ҳам аллома Муҳаммад Саид Рамазон Бутий: “Мазҳабсизлик – ислом шариатига таҳдид соладиган хатарли бидъатдир”, деганлар.

Машҳур аллома Шоҳ Валиюллоҳ Деҳлавий шундай дейдилар: “Ҳиндистон ва Мовароуннаҳр юртларида шофеийларни ҳам, ҳанбалийларни ҳам, моликийларни ҳам мазҳаби тарқалмаган, бошқа мазҳаб китоблари ҳам етиб келмаган. Шунинг учун ушбу диёрларда яшовчи, ижтиҳод даражасига етмаган кишиларга Абу Ҳанифа мазҳабига эргашиш вожиб бўлади”.

Юқоридаги етук уламолардан бошқа кўплаб алломаларнинг бу мавзудаги фатво ва хулосаларини келтириш мумкин. Демак, бизнинг юртимизда фақатгина Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг мазҳабига амал қилиш лозим экани маълум бўлмоқда. Ҳозирги кунда мўътадил, Қуръони карим ва суннати шарифга асосланган Ҳанафий мазҳабига дунё мусулмонларининг деярли ярми амал қилмоқда. Бу ҳанафий мазҳабига катта фазилат беради.             

Имом Абу Ҳанифа ҳақларида алоҳида суҳбат қилишимиздан мақсад – ушбу зотни яхшироқ таниб, у зотга эргашайлик! Зеро, Аллоҳ таоло анбиёларнинг қиссаларини Қуръони каримда зикр қилиб, шундай буюрган:

 أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۖ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ

яъни: “Айнан ўшалар Аллоҳ ҳидоятга бошлаган зотлардир. Бас, (Сиз ҳам) уларнинг йўлига иқтидо қилинг!” (Анъом сураси 90-оят).

Ислом уммати мужтаҳид уламоларга эргашиши билан Аллоҳ таоло ҳидоят қилган зотлар изидан юрган бўладилар.  

Аллоҳ таоло мазҳаббошимиз Имом Абу Ҳанифадан Ўзи рози бўлсин! У зот қолдирган илмий меросдан тўлиқ фойдаланишга барчамизни муваффақ айласин! Омин!

Муҳтарам имом-домла! Келгуси жума маърузаси “Оят ва ҳадисларда Қиёмат куни баёни” мавзусида бўлади, иншааллоҳ.

Ислом дини ўз номи билан “тинчлик” динидир. Мусулмонларнинг шиори бўлмиш ўзаро саломлашув иборасида ҳам бир-бирларига тинчлик тилаш маънолари бор. Ислом динида нафақат мусулмонлар ўртасида, балки бошқа дин вакиллари билан ҳам тинч-тотув яшашликка тарғиб қлинган. Жумладан, Қуръони каримда:

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

яъни: “Дин тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз юртингиздан (ҳайдаб) чиқармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишингиз ва уларга адолатли бўлишингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас. Албатта, Аллоҳ адолатли кишиларни севар”, дейилган (Мумтаҳани сураси, 8-оят).
Аллоҳ таоло бу ояти каримада мўмин-мусулмонларни бошқа миллат ва дин вакилларига яхши муносабатда бўлишга буюради ва уларга нисбатан адолатли бўлиш лозимлигини таъкидлайди. Жумладан, самарқандлик фақиҳ Абу Лайс Самарқандий “Баҳрул улум” номли тафсир китобида ушбу оят тафсирида: “Ўзга дин вакиллари билан борди-келди қилинг, улар билан адолатли муомала қилинг”, деб қайд қилган.
Мовароуннаҳрлик машҳур муфассир Абул Баракот Насафий “Мадорикут танзил” асарида мазкур оят шарҳида: “Ўзга дин вакилларига эҳтиром кўрсатинг, уларга сўз билан ҳам, иш билан ҳам яхши муомалада бўлинг”, деб баён этганлар.
Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам Ҳабашистондан келган насроний меҳмонларни ўз масжидларига туширганлар ва “улар бизнинг саҳобаларимизни ҳурмат қилган эдилар. Мен ўзим уларни иззат-икром қилишни хуш кўраман”, деб шахсан ўзлари уларга хизмат қилганлар. Шунингдек, У зот элчи бўлиб келган Нажрон насороларини ҳам ўз масжидларида ибодат қилишларига рухсат берганлар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотларидан кейин ҳам, у зот бошлаб берган бошқа дин вакиллари билан яхши муомалада бўлиш анъанаси давом этди. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг даврларида Илиё аҳли насронийларига ўзлари сўраганларидан ҳам кўп имкониятлар берилган. Мана бу ҳам Исломдаги бағрикенгликнинг яққол намунасидир.
Тарихчилар Ҳорун ар-Рашид давридаги бағрикенгликни шундай изоҳлашган: “Масиҳийлар, яҳудийлар ва мусулмонлар ҳукумат ишларида бирга ишлар эдилар”. Халифа Маъмун ўз академиясига турли дин ва мазҳаб соҳибларидан бўлган олимларни тўплаб, уларга: “Илмдан нимани хоҳласангиз, баҳс қилаверинглар, фақат тоифачилик келиб чиқмаслиги учун ҳар ким ўз диний китобидан далил келтирмаса, бўлди”, – деган экан.
Ҳозирги кунда ўзларига динни ниқоб қилиб олиб, инсониятга қарши ваҳшиёна жиноятлар содир этаётган ҳар хил тоифадаги террористлар ҳаракати нафақат Ислом дини нуқтаи назаридан, балки бошқа динлар томонидан ҳам қораланади. Чунки, Аллоҳ таоло инсонларни ер юзида иноқ, тинч, осойишта яшашларига, она заминни вайрон эмас, балки обод қилишга буюрган. Шундай экан, ундайларнинг бу манфур ишларидан Аллоҳ таоло ҳам норозидир.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилган:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

яъни: “Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир” (Ҳужурот сураси, 13-оят).
Ушбу ояти каримадан кўриниб турибдики, Ислом дини инсонларнинг асли бир эканлигини таъкидлайди, шунинг учун уларни дунёда бир ота-онанинг фарзандларидек ҳаёт кечиришга чақирмоқда. Ислом динида биродарлик, яхши ишларда ўзаро ҳамкорлик қилиш, ёмон ва гуноҳ ишларда ҳамкорлик қилмаслик, ҳусни хулқ, ростгўйлик, самимийлик каби инсон камолоти учун зарур бўлган маънавий қадриятлар ўз ифодасини топган. Пайғамбаримиз с.а.в. ҳам ўз рисолатлари моҳиятини ифодалаб:

إنما بعثتُ لأتممَ مكارمَ الأخلاقِ

яъни: “Мен фақат гўзал хулқларни тамомига етказиш учун юборилганман”, деганлар (Имом Молик ривояти).

Ислом дини нуқтаи назаридан бағрикенглик тушунчаси жуда чуқур маъноларга эга. Диний бағрикенглик деганда, авваламбор, динда ҳеч қандай ҳараж ва машаққат йўқ, яъни диндор бўлишлик ҳамма учун ҳам қулай, динда ҳеч кимга тоқатидан ортиқ машаққатли иш буюрилмайди, деган тушунча ҳосил бўлмоғи лозим. Баъзи ўзларини диндор қилиб кўрсатишни хоҳловчи баъзи бир кимсалар ҳаддан ташқари такаллуфга берилиб, динда қатъий буюрилмаган, балки мустаҳаб бўлган амалларни маҳкам ушлаб, ўзларини қийнаб қўядилар. Бундайлар охир оқибат диндан безиб қолишлари эҳтимоли бор.
Қолаверса, диний бағрикенглик деганда, динлараро муносабатларни яхшилаш, ўзаро ҳурмат ва эҳтиромни шакллантириш тушунилади. Мусулмонлар назарида насроний ва яҳудий динлари ҳам самовий, яъни Аллоҳ томонидан Унинг пайғамбарларига нозил қилинган диндир. Ислом динида эса, ўтган барча пайғамбарларга ва динларга ҳурмат назари билан қаралади. Қуръони каримда Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

قُولُوا آَمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

яъни: “Айтингиз (эй, мўминлар!): “Аллоҳга, бизга нозил қилинган нарса (Китоб)га, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва унинг авлодларига нозил қилинган нарсаларга, Мусога, Исога ва (барча) пайғамбарларга Парвардигорларидан берилган нарсаларга имон келтирдик (ишондик). Биз улар ўртасидан бирортасини (пайғамбар эмас деб) ажратиб қўймаймиз ва биз Унга (Аллоҳга) бўйин сунувчилармиз” (Бақара сураси, 136-оят).
Бизнинг кўпмиллатли диёримизда диний бағрикенглик ўз ифодасини топган. Барча дин пешволари ўзаро диний байрамларида бир-бирларини табриклаб ўзаро ҳурматларини бажо келтиришади. Табиийки, бу ўша дин вакилларида ҳам ижобий тушунчаларни пайдо бўлишига сабаб бўлади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков

Шукрлар бўлсинки, бугун юртимиздаги ўттиз тўрт миллиондан зиёдни ташкил этаётган халқимиз тинчлик, осойишталикда ҳаёт кечирмоқда. Албатта бунинг асосий негизи миллатлараро тотувлик, динлараро  бағрикенгликка бориб туташади. Бир юз ўттиздан зиёд миллат ва элат вакиллари аҳил иноқлқликда, шу юртнинг эртаси учун камарбаста бўлиб яшаётганлиги ҳар биримизнинг кўзимизларимизни қувнатмоқда.

Шундай экан юртнинг эртаси, фарзандларимизнинг иқболию, камолини ўйлаган ҳар бир шахс доимо огоҳ ва ҳушёр туришлиги ҳам муҳимдир. Дунё саҳнида инсоният бино бўлибдики, унинг ҳаёти доимо бир текисда кечмайди. Балки турли туман қарама қаршилик, зиддиятлардан иборатдир. Бугун кўпгина жамиятлар учун асосий хавф-хатар миллий ва диний низонинг пайдо қилинишлигидир.

Муқаддас динимизда миллат ажратиш жоҳиллик деб қаралади. Ислом  тарихига назар ташласак пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг атрофидаги саҳобаларининг ичида ҳам турли миллатга мансуб кишилар бўлганлиги, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо бошқа эътиқод вакиллари бўлмиш яҳудий, насроний хатто буд санамларга сиғинадиган қатлам билан ҳам кенгашиб яшаганликлари маълум ва машҳурдир.

Чунки Аллоҳ таоло қуръони каримда шундай хитоб қилган:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ   (سُورَةُ الحُجُرَاتِ/).13

яъни: “Эй инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир” (Ҳужурот сураси, 13-оят).

Диққат билан эътибор берсак ушбу муборак ояти каримада Аллоҳ таоло бутун бошли инсониятга хитоб ўлароқ, уларнинг барчасининг ота-онаси бир эканлигини эслатиш билан бошламоқда. Оятнинг мазмунига янада теранроқ нигоҳ ташласак, инсоният ҳаётидаги турфа хиллик уларнинг бир бирларига талпиниб, танишиб яшашликлари учун асосий мезон эканлигига урғу берилмоқда.   Инсонларнинг турли туман эътиқод ва миллатдан иборат бўлиб яшашликлари илоҳий тақсимот бўлиб, асло уруш жанжал чиқариш учун эмаслиги баён этилмоқда. Дарҳақиқат айрим тушунчаси тор кишилар фикрлаганидек ҳамма бир хил эътиқод, бир хил қиёфа, бир хил сўзлашувда яшаганда эди инсоният ҳаётида мазмун қолмас эди.

Бугунги кунда ер юзининг сайқали бўлиб чирой очиб турган Самарқанд заминига мусумон қўмондон Қутайба ибн Муслим ноананавий услубда кириб келгач, Самарқанд аҳли ўша даврдаги мусулмонларнинг пешвоси бўлмиш Дамашқдаги Умар ибн Абдулазизнинг ҳузурига адолат истаб чопар юборишади. Вазиятни синчковлик билан ўрганган Умар ибн Абдулазиз чопардан Қутайба ибн Муслим учун уч кун ичида самарқандни тарк этиши лозимлиги тўғрисидаги мактубни бериб юборадилар. Қутайба ибн Муслим эса мактубни очиб кўриши биланоқ айбига иқрор бўлиб шаҳарни тарк этади. Аввал бошда кўзларига ёвуз душман сифатида кўриниб, қалбларида қўрқув пайдо бўлган Самарқанд аҳли исломнинг бу вакилларини яхши кўра бошлайди. Чунки улар ҳаётлари давомида бу каби самимий, меҳрибон, камтарин, ҳушмуомила энг асосийси адолатли кишиларни кўрмаган эди. Энди эса Самарқанд аҳли ўз ихтиёри билан Ислом динини тўп тўп бўлиб қабул қила бошлади. Биз исломий бағрикенгликка оид бу каби кўплаб жонли мисолларни келтиришимиз мумкин.

Энг асосийси бугун халқимизга, ёш авлодга мусаффо маърифатни кенг тарқатиш ҳар биримизнинг муҳим бурчимиздир. Таркиби бузилган сув ўзининг мусаффолигини йўқотиш билан инсон танасига зарар етказганидек, соф маърифат ўзанидан бебаҳралик ҳам кўпгина ноҳуш холатларга сабаб бўлмоқда.

Аллоҳ таоло элимиз, юртимизни тинч омон айлаб, унда истиқомат қилаётган барча халқимизни бир бирларига нисбатан меҳр-оқибатини янада зиёда ва мустаҳкам бўлишини насиб этсин.

Ўткир домла Умирқулов Самарқанд шаҳар «Лаҳутий» жоме масжиди имом-хатиби