Бир даврада кимнингдир: “Мен учта аъзамни биламан: Имоми Аъзам, Ғавсул Аъзам, Махдуми Аъзам. Аммо тўртинчиси ҳам бор. Ўша тўртинчисининг ким эканини ҳеч била олмадим”, деган гапини эшитиб қолдим. Шу гап каминани ўйлантириб қўйди. Буни билиш унчалик катта илм талаб қилмаса керак, озгина ғайрат қилиб кўрай-чи, деган фикрда илмий адабиётларни варақлаб ана шу жавобларни топишга мушарраф бўлдим. 

Исми Аъзам Аллоҳ таолонинг Қуръони карим ва ҳадиси шарифда зикр этилган исмларининг энг буюгидир.

Исми Аъзам Аллоҳ таоло исмлари ичига яширилган. Бунинг ҳикмати бандаларининг бутун Асмои-ул Ҳуснага муҳаббатини сақламоқ, Ўзига бутун исмлари ила дуо этилишини таъмин этмоқдир. Агар Исми Аъзам қайси бири экани аниқ бўлганида одамлар бошқаларини қўйиб фақат ўша исм билан дуо этмоққа тушар, бошқа исмларни тарк этар эди. Чунки Аллоҳ таолонинг наздида Исми Аъзамнинг эътибори буюк бўлиб, бу исм ила қилинган дуо, албатта, мустажоб бўлиши ривоят этилган.

Исми Аъзамнинг Асмо-ул Ҳуснадан қайси бири экани ҳақида ислом олимлари бир-биридан фарқли фикрларни илгари сурганлар. Аксар олимлар “Исми Аъзам – Аллоҳ исмидир”, дейдилар.  Ҳазрати Али таъкидлашича, Исми Аъзам бир исм эмас. У Фард, Ҳайй, Қаййум, Ҳаким, Одил, Қуддусдан иборат олти исмдир.

Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг фикрича, Исми Аъзам – Ҳаким ва Одилдан иборат икки исм. Ғавсул Аъзам Исми Аъзамни: “Ҳайй исмидир”, деган. Имом Раббоний эса Исми Аъзам Қаййумдир деган фикрни илгари сурган.

Аён бўлаётирки, ислом буюклари Исми Аъзамга бир-биридан фарқли исмларни топганлар. Балки уларнинг ҳар бирининг руҳиятига тажаллий этган Исми Аъзам фарқли бўлгандир.

Асмо-ул Ҳусна ичида бир Исми Аъзам бўлгани каби ҳар бир исмнинг аъзамий бир мартабаси бор. Баъзан бир исмнинг аъзамий мартабаси Исми Аъзам билан адаштирилади. У исмнинг аъзамий мартабадаги тажаллийси сабаби ила Исми Аъзам саналади. Исми Аъзамнинг ҳар бир олимга кўра фарқли бўлишининг сабаби шу бўлса керак.

Муҳаммад алайҳиссалом – Ҳабибуллоҳ, Иброҳим алайҳиссалом –Халилуллоҳ, Мусо алайҳиссалом – Калимуллоҳ, Исо алайҳиссалом – Руҳуллоҳ, Одам алайҳиссалом – Сафийуллоҳ, Нуҳ алайҳиссалом – Нажиуллоҳдир. Бу олти пайғамбарнинг бошқа пайғамбарлардан рутбаси баланд бўлгани боис улар “Улулаъзим” дейилади. Ҳаммасидан буюги Муҳаммад алайҳиссаломдир.

Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит ал-Куфий; Имоми Аъзам (699-767) – фақиҳ, муҳаддис, улуғ имом, ҳанафийлик мазҳаби асосчиси. Куфада туғилган. "Имоми Аъзам" (буюк имом) – улуғлиги эътироф этилиб берилган унвон. Абу Ҳанифа фиқҳий илмни биринчи бўлиб тасниф қилиб, уни бобларга ажратиб, тартибга солган ва китоб шаклига келтирган. У фақиҳларнинг устози, имом Шофиъий таъбири билан айтганда, "барча одамлар фиқҳда унинг боқимандаларидир".

Гилоний (Жилоний) Муҳиддин Абдулқодир ибн Аби Солиҳ Жангийдўст (1077- 1166) – илоҳиётчи олим, мутасаввиф. Гилон вилоятида туғилган. Халқ оммаси уни мўъжиза кўрсатишга қодир бўлган азиз-авлиё ва бечораларнинг ҳомийси деб, улуғлаган. Унга "Ғавсул Аъзам" ("улуғ ҳимоячи") ва "пири дастгир" ("мададкор пир") лақабларини берган.

Махдуми Аъзам (Буюк ҳазрат; асл исми Саййид Аҳмад Хожаги ибн Саййид Жалолиддин Косоний Даҳбедий, 1463/64-1542) – буюк аллома, йирик диний арбоб, нақшбандийлик тариқати пирларидан. Даҳбедий "Махдуми Аъзам", номи билан машҳур бўлган. Буюк шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур уни ниҳоятда ҳурмат қилган ва Махдуми Аъзамга бағишлаб рубоийлар ҳам ёзган. Махдуми Аъзам ҳам шоир ҳақидаги "Бобурия" рисоласини ёзиб, Ҳиндистонга жўнатган.

Ўрганганларимиздан аён бўлдики, аъзамлар учта эмас, бешта бўлиб, биринчи  Аъзам – Аллоҳ таолонинг Ўзи; иккинчиси, рутбаси баланд расуллар, қолганлари авлиёлар экан. 

Дамин ЖУМАҚУЛ,

журналист

Фарзандлар яхши тарбия кўриб улғайса, ота-она роҳат-фароғатда яшайди. Чунки инсон умрининг бахтли ёки бахтсиз кечиши унинг бола тарбиясидаги маҳоратига боғлиқ бўлади. Тажрибадан биламизки, болаларига чиройли тарбия берган оилалар тинч-хотиржам яшайди. Бунинг аксини қилган хонадонларда эса мудом бақир-чақир, жанжал-сўрон бўлади. Энг хатарли жиҳати, боласига динни, шариатни танитмаган одамга бу дунёдаги азоб кам ва у дунёда ҳам азоб чекади.

Шундай экан, фарзандини Аллоҳ таоло амр этган йўлдан олиб юриш ҳар бир ақли бутун мусулмоннинг бурчидир. Илло, ана шу йўлдагина икки олам саодати бор. Ақли салим инсонлар Аллоҳга яқинлаштирадиган йўл қийинроқдек кўрингани билан ўша йўлни танлайди ва шайтоннинг ёмонликларидан Унга сиғинади.

Хўш, гўзал ахлоқ билан хулқланган авлодни вояга етказиш учун нималарга эътибор қилишимиз керак?

Бу иш келин, яъни бўлажак фарзандга она танлашдан бошланади. Бўлажак рафиқамиз динни, исломни, таниган, иймонли, эътиқодли оила фарзанди бўлгани дуруст. Пайғамбар алайҳиссалом ҳадиси шарифларида: “Аёл танлаганда тўрт нарсага эътибор қаратилади: бойлигига, насабига, чиройига ва тақвосига. Сен улардан диндорини танла...” (Бухорий ва Муслим ривояти), деб марҳамат қилдилар. Ҳатто тақводор инсонга учрашиб унга ўзининг қизини бермоқчи эканини ишора қилиб ҳам қўйиш мумкин экан. Айниқса, ота-оналар қизларини турмушга бериш масаласига жуда катта масъулият билан ёндашмоқлари керак. Чунки қиз бола меҳрга муҳтож  нозик хилқат ҳисобланади.

Тўй тантанаси шариат кўрсатган талаблардан чиқиб кетмаслиги керак. Тўйга тўғри тилакли, камбағал кишилар таклиф қилинса, яхши бўлади. Бунда ҳам тўй аён қилинади, ҳам камбағалларнинг қорнини тўйдириб дуоси олинади.  

Келин-куёв яқинлик қилишдан олдин Пайғамбар алайҳиссалом ўргатган мана бу дуони ўқийдилар:

اَللَّهُمَّ جَنِّبْنَا الشَّيْطَانَ وَجَنِّبِ الشَّيْطَانَ مَا رَزَقْتَنَا                      

«Аллоҳумма жаннибнаш-шайтана ва жаннибиш-шайтана ма разақтана».

Маъноси: “Меҳрибон Парвардигорим, бизни шайтондан ҳимоя қилгин ва бизга ато қиладиган фарзандимизни ҳам шайтондан йироқ қил!” 

Ота-онанинг яқинлик қилган вақтидаги ҳолати ҳам фарзанднинг характерига таъсир қилар экан. Агар ота-она ўша вақтда тушкин кайфиятда бўлса, туғилган бола табиатида тушкунлик намоён бўлади.  Агар ота-онанинг ўша вақтдаги кайфияти аъло бўлса, туғилган фарзанд қувноқ характерли бўлиб туғилади. Ана шундан келиб чиқиб ўша вақтда Аллоҳни эслаб, тинмасдан қалбида Унинг зикрини қилиш керак.

Аёл ҳомиладорлик вақтида кўпроқ ибодат қилиб, шубҳали ва тақиқланган таомлардан қатъиян тийилмоғи лозим.

Ўғил бола туғилганда севиниб, қиз бола туғилгандан хафа бўлиш ярамайди. Чунки уларнинг қайси биридан фойда етишини фақат Аллоҳ билади. Боз устига тарбияли қиз ўстирган ота-она кўпроқ мукофот ҳам олади.

Болага жаҳл қилсангиз, ёлғон гапирсангиз, қўрқитсангиз, бир ишга мажбурласангиз – унга шуларни ўргатасиз.

Болани рағбатлантириб туриш ҳам керак. Агар у яхши иш қилса, яхши гаплар айтиб мақтаб, кичкина нарса бўлса-да совға қилиб турилса, у ўзини ҳар доим шундай ишлар қилишга ундайди.  Агар бола ёмон иш қилиб қўйса, дастлаб уни кўрмаганга олиш лозим, айниқса, унинг ўзи буни яширишга уринаётган бўлса. Иккинчи сафар эса дакки бериб қўйиш керак. Ота ҳар доим сўзига эга чиқиб боласига ибрат кўрсатмоғи лозим. Она ҳам бақир-чақир қилмасдан болага “отанг буни ёқтирмайди, отангнинг жаҳли чиқади, бу ишинг учун отанг сени жазолайди” каби сўзлар билан болани отасининг мартабаси қанчалик баланд эканига кўниктириб боради.

Бола мактабдан қайтгандан сўнг унга бир оз ўйнаб келишга рухсат бериш керак. Шунда боланинг мияси ҳам дам олади. Агар уни ўйнагани қўймасдан фақат ўқишга мажбур қилаверсангиз, жонига тегиб ҳаммасидан кечиб юбориши мумкин. Болага ота-онани, устозларни, ёши улуғларни ҳурмат қилишни кичик ёшдан ўргатиб борилгани боис у шу ишга кўникиб қолади.  

Болага  тарбия бериш тошга ишлов бериш билан баробар. Уни болалигида  шаклга солиб олиб, ўсиб-улғайиб боргани сайин диний-дунёвий билимларини кўпайтириб бориш фойдали бўлади.

       Музаффархон АЪЗАМОВ.

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳнинг Имом Молик роҳматуллоҳи алайҳга қатъий жавоблари

Абу Ҳанифа: “Мен юзга яқин фақиҳлар билан мунозара қилганман, лекин ҳақиқатни тезроқ қабул қилишда имом Моликдек фақиҳни кўрмадим, Аллоҳга қасамки, уни яхши кўриб қолдим”, дедилар. Бу ерда имоми Аъзам бизга ишорат қилаяпдиларки етук олим ҳақиқатни жуда тез қабул қилади.

Замонасининг энг забардаст фақиҳини қийнаб қўйган унинг саволларига жуда ҳам зийраклик билан жавоб берган бизнинг мазҳаб бошимиз имоми Аъзам роҳматуллоҳи алайҳга унинг мазҳабини тўғри деб билиб уни инкор қилишга шошилмасдан у зотнинг чиқарган масалаларини батафсил кўриб чиқиб, уни тасдиқ қилиб эргашган мужтаҳидларга Аллоҳнинг саломи бўлсин.

Шуни билиш керакки! Аллоҳ таоло мужтаҳидларга Қуръон ва Ҳадиснинг ичидан замонасининг энг забардаст олимлари ҳам англай олмайдиган ва ақллари ҳам шошиб қоладиган даражадаги хислатларни берганига амин бўламиз. Имоми Аъзам Абу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳ 80 мингта саволга жавоб берган бўлса! Билингки 80 минг марта ижтиҳод қилганлар. Бир масалага жавоб бериш учун сизга қанча илмлар керак бўлади. Оддийгина қилиб айтганда Қуръон, ҳадиси набавий, саҳобалар сўзлари ва ижтиҳодларини батафсил билиш ҳамда ёдда сақлаб бир ҳарфини ҳам зинҳор-зинҳор ёддан чиқармасдан уни маҳорат билан минг марта уйлаб кейин жавоб бериш. Шунга эътибор қилинг! Имоми Аъзам Абу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳ Қуръонни шунақа яхши билардиларки гўё ҳар бир оятнинг нима сабабдан нозил бўлганларига ва шу вақтда росулуллоҳ қандай йўл тутганларини зарра мисли ҳам ёддан чиқармаганлар. Ҳадисни билишга келадиган бўлсак: уни ўзлари ривоят қилган муҳаддислардан кўра яхши билган ва ундан ижтиҳод қилганлар. Ҳадиси расулда у кишининг йўллари гўё у зот ўша вақтда ўзлари ўша ҳадисга гувоҳ бўлган ва уни ёзиб олган саҳоба мислидек бир ҳарфига ҳам хиёнат қилмасдан уни бошқа ҳадисларнинг ичидан росулуллоҳ айтган гапларнинг ичидан жуда моҳирлик билан танлаб уни минг марта тарозига ўлчаб кейин масала чиқарган. Саҳобаларни билишга келадиган бўлсак: имоми Аъзам уларни ота-онасидан ҳам яхши таниган ва уларнинг ичидан энг пешқадам мужтаҳид даражасига етган саҳобалар сўзларини Қуръон ва ҳадисдан масалага жавоб топа олмагандан сўнг уларнинг сўзларини қабул қилган. Қуръон, ҳадис ва саҳобалар сўзларидан ҳам масалага жавоб топаолмагандан сўнг ўзларини ўнглаб учала манбага қиёслаб кейин ўзлари хукм чиқарганлар. Яъни, ижтиҳод қилиш усулини Аллоҳ таоло у кишига илҳом қилган бошқа мазҳаб аҳллари у кишидан ижтиҳод қилишни ўрганган. Имоми Шофеъий у кишининг невара шогирди яъни, шогирди ....нинг шогирди ҳисобланади..

Имоми Аъзам ҳар бир масалани 40 та мужтаҳидлик даражаси етган шогирдларининг ўртасига ҳавола қилганлар. Агар улардан соғ чиқса, у имоми Аъзам масаласига киритилган. Гўё бу қобилият бу шогирдларида ҳам ўз аксини топган эди. Лекин шунга қарамасдан улар бу билан у масаладаги моҳирликни кўриб ақллари шошиб бу истеъдодни ўзларига кўчирма сифатида қабул қилардилар. У зот айтган эканлар: агар мен келтирган масала Қуръон, ҳадис ва саҳобалар сўзларига тескари келса! шундай деворга ўрингларки у чиқарган масалам парча-парча бўлиб кетсин деганлар. Бир ўзлари 80 мингта масалага жавоб бериб қўйганлар. Агар билсак бундай сўзларни фақат Аллоҳнинг мард бандалари айта олади, холос. Имоми Молик роҳматуллоҳи алайҳ ўзлари тушунмаган нарсаларни имоми Аъзамдан сўраб олганларида, у киши шунақа услубда жавоб бердиларки Имоми Молик терлаб кетдилар. Имоми Моликнинг олдида бирор киши гапиришга ҳадди сиғмасдилар. Шундай бўлишига қарамасдан у зот эшитилган ҳар хил гапларга барҳам бериш учун имоми Аъзамнинг олдига мунозарага келдилар:

Имом Молик (роҳматуллоҳи алайҳ) имом Абу Ҳанифа (роҳматуллоҳи алайҳ) билан учрашгандан кейин имом Моликдан сўрашибди. Сизда Абу Ҳанифа ҳақида қандай таассурот уйғонди? Имом Молик чўнтагидан рўмолчани чиқариб, терларини артиб: “Абу Ҳанифа мени терлатди”, дедилар. Сўзларида давом этиб: “Аллоҳга қасамки, Абу Ҳанифа ҳақиқатда фақиҳ экан. Яна қасамки, мен бу олимдек мунозара қиладиган фақиҳни кўрмадим. Агар сизларга мана бу темирдан бўлган тўсинни тилладан деса, тўсин тилладан эканига сизларни далили билан ишонтиради!” Кейин Абу Ҳанифадан имом Молик ҳақларида сўрашганда, Абу Ҳанифа: “Мен юзга яқин фақиҳлар билан мунозара қилганман, лекин ҳақиқатни тезроқ қабул қилишликда имом Моликдек фақиҳни кўрмадим, Аллоҳга қасамки, уни яхши кўриб қолдим”, дедилар. Ривоят қилинадики, бир киши имом Моликни олдиларига келиб, шундай савол берибди: “Айтингчи, бир куни йўлда кетаётиб, йўл четида ётган тухум босиб ётган товуқни кўриб қолдим. Кейин унинг тухумини чиқариб олдим. Тухум қўлимдан тушиб кетиб, ундан жўжа чиқиб қолди. Энди у жўжани сўйиб есам бўладими?”, деди. Имом Молик: “Сен Ироқданмисан”, дедилар. У киши: “Ҳа” деб жавоб берди. Имом Молик “бу Абу Ҳанифанинг иши, сизлар ҳаётда бўладиган нарсалар ҳақида савол беринглар. Бўлмайдиган, фойдасиз нарсалар ҳақида сўраманглар”, дедилар. Яна бир киши имом Моликдан сўрабди: “Айтингчи, бир киши бошқа бир кишини “эшак” деб сўкса, унга нима жазо кўрилади”, деди. Имом Молик: “Одобга чақириш учун дарра урилади”, дедилар. Киши: “Агар уни “хачир” деб сўксачи” деганида, имом Молик, “сени одобга чақириш учун дарра уриш керак, чунки сен Ироқликсан”, деб жавоб бердилар.

Имом Молик Абу Ҳанифага эътироз билдириб: “Сиз инсонларни ўзаро тортишувига сабаб бўляпсиз” деди. Унга Абу Ҳанифа: “Эй Молик! Ироқдаги вазият Мадинадагидек эмас. Ироқ ҳозирда халифалик шаҳри ҳисобланади. Ҳар куни янги воқеалар, янги ҳукмни тақазо қилувчи масалалар пайдо бўлади. Ҳозирги кунда Ироқда мамлакатларни фатҳ қилиш авжига чиққан. Буларни барчасига биз фиқҳий тарафдан тайёр туришимиз керак. Ҳаттоки, янги бир масала пайдо бўлса, инсонлар у масалани ечимини билишсин” деб жавоб бердилар. Шунда имом Молик Абу Ҳанифага: “Менга бу янги масалалардан мисол келтирингчи”, деди. Абу Ҳанифа мисолни шундай бошладилар. Бир аёлни эри сафарга кетиб, анча вақт ғойиб бўлди. Ҳалиги аёл эрини ўлди деб ўйлаб, бошқа бир кишига эрга тегди. Шунда аёлни аввалги эри келиб қолса, қандай ҳукм чиқарган бўлардинг эй Молик!”, дедилар. Имом Молик: “Мендан бўлмаган воқеаларнинг масаласини сўраманг”, деди. Абу Ҳанифа: “Эй Молик! бизда (Ироқда) инсонлар ҳар куни ғазот қилиш учун чиқиб, ўз оилаларидан анча вақт ғойиб бўладилар. Шунинг учун мен бундай масалаларга тайёр туришим керак”, дедилар. Кейин унга “Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни олдиларига келиб, бир неча саволларни берган киши ҳақидаги ҳадисни ўзингиз ривоят қилгансизку деди. Ҳадисдаги киши Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан: “Агар бир киши келиб, мол-мулкимни тортиб олса, нима қиламан”, деб сўради. Росулуллоҳ “бермайсан”- дедилар. Агар мен билан уришсачи? “у билан уришасан” дедилар. Агар мени ўлдирсачи? “сен шаҳид бўласан”- дедилар. Саволини давом эттириб: “агар мен уни ўлдирсамчи?”- деди, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “у дўзахда” деб жавоб бердилар. Бунга нима дейсиз эй Молик! Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳали бўлмаган тўртта воқеага жавоб бердилар. Имом Молик эса: “бу масалаларнинг фойдаси бўлгани учун жавоб бердилар”, деди. Абу Ҳанифа имом Моликка Ироқдаги “масалаларда ҳам фойда бўлгани учун янги масалаларга янги ҳукмлар чиқаришга масъулман” дедилар.

Иккинчи масала:

Агар бир нарсанинг ечими яъни ҳалоллиги ёки ҳаромлиги Қуръони Каримдан, суннати набавийдан топилмаса. Унинг ечими мусулмонларни ижмоси билан бўлади. Шу масалада икки имом ўртасида ихтилоф пайдо бўлди. Имом Молик: “Мадина аҳлини қилган ижмосини олиш керак”, дейдилар. Чунки Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) динни саҳобаларга қолдирдилар. Дин Мадинада мукаммал бўлди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) нинг вафотларидан кейин улуғ саҳобаларни Мадинада қолдилар. Бундан ташқари ўзларидан кейин қилган амалларини одамларга сўзлаб берадиган тўққизта аёлларини ҳам Мадинада қолдириб кетдилар. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) билан яшаган ўн мингта саҳобалар Мадинада қолган эди. Шунинг учун Мадина аҳлининг ижмоси ижмо ҳисобланади. Ахир бир ёки иккита саҳоба яшаб ўтган шаҳар, ўн мингта саҳоба яшаган шаҳарга тенг бўладими!?”- дедилар. Ривоят қилинади. Бир киши имом Моликни олдига келиб: “Ихтилоф бўлган масалаларда нима қилай”,-деди. Имом Молик: “Мадина аҳлининг ҳукмини ахтаргин. Агар Мадина аҳлини ҳукмини топсанг уни ҳақ деб билгин”, дедилар. Бошқа бир киши келиб имом Моликдан “Илмни қаердан топаман”, деганда: “Илмни Мадинадан топасан. Ахир Қуръон Фуротда нозил бўлмаганку”,- деб жавоб бердилар. Имом Моликнинг сўзлари тугагач, Абу Ҳанифа ўз сўзларини бошлади. Абу Ҳанифа имом Моликдан ўн уч йил катта бўлганлар. Абу Ҳанифа имом Моликка қараб: “Эй Молик! Умар (розияллоҳу анҳу) нинг даврларида ғазотлар сабабли саҳобалар ҳар хил шаҳарларга тарқалиб кетганлар. Сен эса “Мадинада ўн мингта саҳоба бор” дейсан. Ўзи аслида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ни охирги ғазотларида бир юз йигирма минг атрофида бўлганку. Эй Молик! Қолган саҳобалар қаерда?”, - сўрадилар. Имом Молик “Бошқа шаҳарларда”- деб жавоб берди. Абу Ҳанифа: “Эй Молик! Умар (розияллоҳу анҳу) хос саҳобаларни динни ўргатиш мақсадида турли шаҳарларга юборганларини инкор қиласанми ёки Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг “Умматимни ҳалол ва ҳаромни энг яхши билувчироғи, Муоз ибн Жабал” - деганларини ва уни Яманга жўнатганларини инкор қиласанми. Шунингдек, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) : “Ким Қуръони каримдан таълим олмоқчи бўлса, Ибн Масъуддан олсин”, деганлариничи? Кейин Умар (розияллоҳу анҳу) Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) ни Ироққа жўнатганлар. Буларнинг барчасини инкор қиласанми? Эй Молик!”,- дедиларда кейин Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам)ни: “Улардан илм ўрганинглар”, деб васият қилган саҳобаларнинг  исмларини санаб ўтдилар. Улар: Ибн Масъуд ва Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳумо) лар Ироққа борганлар. Яманга Муоз ибн Жабал (розияллоҳу анҳу) , Мисрга Зубайр ибн Авом  ва Саъд ибн Абу Ваққос (розияллоҳу анҳумо) лар борганлар. Абу Убайда ибн ал-Жарроҳ, Абу Дардо ва Билол (розияллоҳу анҳум) лар эса Шомга бориб Ислом динини етказганлар. Эй Молик! Буларни инкор қилолмасанг керак. Ёки бу саҳобаларни илми бўлмаганмиди? Нотўғри ҳисобланмайдими? Умар (розияллоҳу анҳу) бошқа шаҳарларга битта ёки иккита саҳобани жўнатиб, Мадинада бошқаларини олиб қолишлиги. Абу Ҳанифа сўзини бошқа ҳадисларни айтиш билан давом эттирди. Жумладан: Умматимнинг умматимга энг меҳрибони Абу Бакрдир. Умматимни ҳалол ва ҳаромда илмлироғи Муоз ибн Жабал. Фароиз илмини билувчироғи Зайд ибн Собит, Қуръонни билувчироғи Ибн Масъуддир. Бу умматни Амини Абу Убайда ибн ал-Жарроҳ”, деганлар. Бу саҳобаларни бошқа-бошқа шаҳарларга тарқалиш сабаби уммат илмларини янада кўпайтириш бўлган.

Учинчи масала:

Илм мадрасалари икки хил бўлади. Ҳадис мадрасаси. Рай (илмга суянган фикрга рай дейилади) мадрасаси. Абу Ҳанифани илмда ўз қарашлари бор. У киши бир ҳадисдан юзга яқин фойдаларни чиқариб олардилар. Имом Молик эса, буни ошиқча муболаға ҳисоблаб, ҳадисни ўз маъносини қўйиб, бошқа маънони келтириб чиқаришини ҳам маъқул кўрмаганлар. Энди бундай қилиш Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни айтмаган сўзларини таъвил қилиш ҳисобланади”,- дедилар. Абу Ҳанифа имом Моликнинг бу сўзларига раддия қилиб,: “Эй Молик! Сен биз Ироқ аҳлига яхшироқ эътибор бер. Ҳозирги пайтда бизга Юнон, Рим ва Форс фалсафалари кириб бўлган. Бу инсонларни чалғитиб қўймаслиги учун, мен уларни Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ни тузиб кетган усул услуб манҳажларида собит туришларини истайман. Шунинг учун фалсафачиларга раддия бўладиган жавобларни ҳадислардан ахтаришга ва у ҳадислар борасидада чуқур тафаккур, баҳс қилишга мажбурман. Лекин сен Мадинада саҳоба-тобеинларни ичидасан. Шунинг учун ортиқча кенгчиликка хожатинг йўқ. Аммо Ироқда эса, бизга қарши ҳар қандай ҳужумларни тўсиш лозим. Шунга кўра илмни кенгроқ ўрганмасак бўлмайди” деб жавоб бердилар.

Аллоҳим бизларга уларнинг асарларини тўғри тушуниб ўзларимизни ислоҳ қилишни насиб айлагин. Мазҳабсизликка барҳам бергин. Бутун минглаб китобларни ёзиб ҳам мазҳабдан чиқмаган олимлар йўлини давомчиси бўлишни насиб айлагин.

Аллоҳумма солли васаллим ва барик алайҳ.

Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар”

кафедраси кабинет мудири

Урол Назар Мустофо тайёрлади

Севинчи ичига сиғмай бораётган Ноила опа ишдан келди-ю ошга уннаб кетди. Чунки бугун ажойиб байрам – ўғли Қодиржон диплом олади.

Ота касбига меҳр қўйган Қодиржон университетнинг кимё-биология факультетини тамомлади. Ота-онанинг хурсандчилигини кўрсангиз эди. Ахир беш йил давомида фарзанд ўқитиш: ўзи емай фарзандига едиришнинг, ўзи киймай фарзандига кийдиришнинг ўзи бўларканми.

Дастурхон атрофида оила жам бўлиб ўтирганда онаси Қодиржонинг  кўнгли ёришмаётганини сезди.           

– Ҳа ўғлим, тинчликми? Хаёлинг паришон? Бугун ўзинг орзу  қилган касб эгаси бўлдинг... – деб сўради ўғлидан.

– Ҳа... ойижон шундайку-я, лекин...

– Нима лекин?

– Менга Сариосиё туманининг чекка қишлоғига мактабга йўлланма беришди.

– Вой болама, шунга хафа бўласанми? Майли, баҳонада кўрмаган жойларни кўриб келасан. Тоғли жойлар, қишлоқ ҳавоси енгил бўлади дейишади, балки тақдиринг қўшилган бўлса, бахтинг ҳам...

– Қўйинг, ойи...

Қодиржонни қишлоққа туман халқ таълим бўлимидан бир жувон бошлаб борди. Уларни бўйдор, гавдали, кафтлари нақд чақалоқнинг калласидек келадиган қишлоқ оқсоқоли – “қаҳрамон”ота ва мактаб директори кутиб олди.

Барот отани “қаҳрамон” ота дейишганича бор экан: ота қишлоқнинг чекка сўқмоқ йўлидан бораркан қора дори кўтариб келаётган учта наркобизнесга дуч келиб қолади ва учаласини ҳам ер тишлатиб, оёқ-қўлини боғлаб Ички Ишлар бўлимига топширди. Шу-шу Барот отани қишлоқ аҳли “қаҳрамон” ота деб айтишади.

Қодиржонни вақтинча қишлоқ чеккасидаги эски калхўз идорасига жойлаштиришди. Идоранинг этаги чегарага туташган. 

Сокин, сўлим қишлоқ. Оқшом супада ётаркан осмонда юлдузлар чарақлаган, узоқдан итларнинг акиллаши, бақаларнинг қуриллаши, майин шабадада теракларнинг шитирлаши эшитилади.

Одамларини айтмайсизми, нақадар самимий ва меҳмондўст. Кунда-кунора ёш болалар келиб  “Муаллим ака, бизникига юринг” дея меҳмондорчиликка чақириб кетади.

Сентябрь келиб дарслар ҳам  бошланди. Қодиржоннинг одати қизиқ, ишдан келади-ю, онасидан юққанми, қирга чиқиб табиат манзарасини чизади. Кунлар шу зайлда ўтаркан бир воқеа сабаб Қодиржоннинг ҳаёти ўзгариб кетди. Одатдагидек расм чизиб ўтираркан, ёнида пайдо бўлган иккита йигитни пайқамай қолди.

– Ассалому алайкум, ҳорманг, рассом ака. – деди улардан бири.

– Ваалайкум ассалом, бор бўлинг, – деди қўққисдан берилган саломдан чўчиб кетган Қодиржон.

– Ўҳ-ҳў, жуда чиройли чиқибди.

– Ҳа... расм чизиш севимли машғулотим

– Рассом ака, сизга бир таклиф билан келгандик. Биз доривор гиёҳлар савдоси билан шуғулланамиз. Аммо чегара  расмиятчилигига ҳушимиз йўқ. Хўп десангиз, бугун тунда ҳамкорларимизга  гиёҳларни сизни ҳовлингизда берсак. Бу хизмат ҳаққингиз, – дея бир даста пулни тутқазишди унга.

– Бўпти ёрдам бераман. Хизмат ҳаққи керакмас, фақат қари онамга озгина доривор ўт берасиз,- деди Қодиржон зийраклик билан. “Нима учун яширин йўллар билан, яна кечаси? Бу ишда бир сир борга ўхшайди” деган ўй ўтди Қодиржоннинг хаёлидан.

Қодиржон дастурхон тузади, дўппидеккина ош ҳам дамлади. Тун яримдан оққанда  ҳовли этагидан замбилдек келадиган иккита қопни елкалаган йигитлар кириб келди.

– Меҳмон атойи худо дейдилар, бир пиёла чой ичмасангиз хафа бўламан,– деди Қодиржон тузалган дастурхонга ишора қилиб. Йигитлар ҳар қанча шошилса-да, тўкин  дастурхонни кўриб, иштаҳалари очилиб  кетди.

– Ҳа, майли  икки дақиқа.

– Меҳмонларим, азизларим, – деб Қодиржон жимирлаб турган “пепси-кола”дан уч пиёла  симирди. У меҳмонларга пиёлаларга сузиб қўйилган “пепси”ни узатаркан, ўзини чарчаганга солиб, чўнтагидаги диктафоннинг “ёзув” тугмасини босди ва ёстиққа ёнбошлаб  хуррак ота бошлади.

– Ғўра экан-у бу.

– Қопига келишганимиздекми.

– Ҳа.

– Бу ерда қанча? Сўрашяпти.

– Бўпти, кетдик.

Улар супадан қўзғалмоқчи бўлганида вужудлари титраб, пешоналаридан муздек тер чиқиб кетди.

Қодиржоннинг зийраклиги туфайли юз кг афғон опиум моддаси ушлаб қолинди.

Эртаси куни мактабда йиғилиш бўлди. Йиғилишга мутасадди ташкилотлардан раҳбарлар келишди. Полковник Шамсиев Қодиржонга ҳукуматимиз томонидан берилган ташаккурнома ва совғаларни топшираркан, Ички ишлар бўлимига ишга қабул қилингани тўғрисидаги буйруқни берди.

Ҳа... доно халқимиз: “Хоин қони челакка, Ботир қони юракка”, деб бежиз айтмаган.

Бу заҳри қотил неча-неча ёшларнинг жувонмарг бўлишига, маънавиятимизга болта урилишга,  гўдакларнинг майиб-мажруҳ туғилишига сабаб бўлиши мумкин эди.

Ҳа, азизлар чегараларимиз мустаҳкам, аскарларимиз зийрак. Лекин, тинчлигимизни асраш борасида Барот отадек, Қодиржондек фидойилик кўрсатиш барчамизнинг Ватан олдидаги муқаддас бурчимиздир. 

Тойиржон ТУНГАТОВ,

Чиноз туманидаги  “Ҳазрати Али” жоме масжиди имом-хатиби 

Масруқ роҳимаҳуллоҳнинг исми Абу Оиша Масруқ ибн Аждаъ ибн Молик ибн Умайя ибн Абдуллоҳ Водиъий Ҳамадонийдир.

Масруқ роҳимаҳуллоҳнинг отаси исломни қабул қилиб, ўғли билан Мадинаи мунавварага кўчиб келади. Масруқ роҳимаҳуллоҳ Мадинада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг асҳобларидан таълим олиб, униб ўсади. Шунинг учун ҳам У зот тобиъинларнинг улуғларидан биридир.

Онаси Бани Зубайднинг чавандози Аъмр ибн Маъд Якрабнинг синглиси эди. Масруқ роҳимаҳуллоҳ Яман чавандозларидан бири бўлиб улғайдилар. Бу зотнинг Масруқ деб номланишларига сабаб, ёшликларида ўғирлаб кетилиб, кейинчалик топилганликларидир.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ Оиша бинти Абу Бакр розияллоҳу анҳодан ҳеч ажрамайдилар, доим бирга юрадилар. Шу сабаб Оиша бинти Абу Бакр розияллоҳу анҳо: “Эй Масруқ! Албатта сен мени боламдек бўлиб қолдинг”, деганлар.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ Қуддус фатҳида ва ундан бошқа ислом фатҳларида қатнашганлар. Сиффин жангида инсонларга: “Эй инсонлар! Қўлларингизни уруш қилишдан тийинглар!”, деганлар.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ Кўфада яшаганлар ва инсонларга фатво берувчи бўлганар. У кишининг аёли Қумайр ибн Аъмр: “Масруқ оёқлари шишиб кетгунга қадар намоз ўқир эди. Гоҳида унинг бу ҳолатини кўриб, уни ортига ўтиб йиғлар эдим” дейдилар.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ Умар ибн Хаттоб, Алий ибн Толиб, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Хаббоб ибн Арт, Убай ибн Каъб, Абдуллоҳ ибн Аъмр ибн Осс, Оиша бинти Абу Бакр, Убайд ибн Умайр Лайсий, Умму Румон бинти Омир Кинонийя, Муоз ибн Жабал, Усмон ибн Аффон, Абдуллоҳ ибн Умар ибн Хаттоб, Субайъа Асламийя, Маъқал ибн Синон, Муғира ибн Шўъба, Зайд ибн Собит ва Умму Салама розияллоҳу анҳумлардан ҳадис ривоятлар қилганлар.

Масруқ роҳимаҳуллоҳнинг ана шундай  забардаст саҳобий  олимларга  ва айниқса Ибн Масъуддек устозга шогирд бўлиши Аллоҳнинг каломи  маъноларини чуқур билиши  ва уни тафсир қилишда пешволик мартабасини топишига  сабаб бўлган. Масруқ роҳимаҳуллоҳнинг эътиқоди кучлилиги  ҳақида Абу Исҳоқ шундай ривоят қилган: «Масруқ ҳажга борганда ётиб ухлашдан воз кечган, ухласа ҳам саждага бош қўйиб ухларди.

Масруқ роҳимаҳуллоҳдан Омир Шаъбий, Иброҳим ибн Язид Нахаъий, Яҳё ибн Васоб, Абдуллоҳ ибн Мурраҳ Хорифий, Шақиқ ибн Саламаҳ, Яҳё ибн Жаззор, Абу Зуҳо Муслим ибн Субайҳ, Абдурраҳмон ибн Абдуллоҳ ибн  Масъуд, Убайд ибн Нузайла, Макҳул Шомий, Абу Исҳоқ Субайъий, Муҳаммад ибн Мунташир ибн Аждаъ, Муҳаммад ибн Нашр Ҳамадоний, Абу Аҳвас Жашмий, Айюб ибн Ҳоний, Аммораҳ ибн Умайр, Ҳаббол ибн Руфайда, Анас ибн Сирийн Ансорий, Абу Шаъсои Маҳорибий, Қосим ибн Абдурраҳмон ибн Абдуллоҳ ибн Масъуд ва Қумайр ибн Аъмр роҳимаҳумуллоҳлар ривоят қилишган.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ устози Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ҳақларида: «Мен ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан тафсир соҳасида кўп илм олдим. Устозимиз бизга аввал Қуръон сураларидан қироат қилиб берардилар. Кейин  унинг маъноларини тушунтириб тафсир қилиб берардилар» деганлар.

Масруқ роҳимаҳуллоҳ 62 ҳижрий санада вафот этадилар.

 Манбалар асосида Тожжиддинов

Абдусссомад Абдулбосит ўғли тайёрлади